BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elml
ər seriyası
2015
UOT 94(479.24)
MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ DAXİLİ ETNİK KONFLİKTLƏRİN
REGİONAL DİNAMİKASININ MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
A.S.
MƏMMƏDOV
Az
ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
adish_mamedov@mail.ru
M
əqalədə müasir mərhələdə daxili etnik konfliktlərin regional dinamikası müqayisəli
şəkildə araşdırılır. Göstərilir ki, müasir etnik münaqişələr yer üzündə qeyri-sabitliyin aparıcı
amill
ərindən birinə çevrilmişdir. Onlar daha mürəkkəb, dolaşıq, üzücü və çətin həll olunan
münaqi
şələrə aiddir. İstər Qafqaz regionu, istər Balkan regionu, istərsə də Yaxın Şərq regionu
üzr
ə daxili etnik münaqişələrin müqayisəli araşdırılması göstərir ki, bu tipli münaqişələr
əvvəla dövlətin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Gərginliyi etibarilə ölkə sərhədlərini aşaraq qonşu
dövl
ətləri daim təhdid edir, regional sülh və təhlükəsizliyə zərbə vurur. Müqayisəli araşdırma-
lar h
əm onu göstərir ki, bəhs olunan regionlar üzrə etnik münaqişələr özünün inkişafı prose-
sind
ə bir sıra fəsadlara yol açmışdır. Belə fəsadlar sırasında daxili etnik münaqişənin alov-
landığı ölkə vətəndaşlarının təqib, qırğın, müharibə təhlükəsindən qaçaraq qonşu dövlətlərə
kütl
əvi axını, qaçqın problemləri, müharibənin özü ilə gətirdiyi iqtisadi problemlər xüsusilə
qeyd olunmalıdır.
Açar sözl
ər: daxili etnik konflikt, regional dinamika, müasir dövr, Yaxın Şərq, Qafqaz,
Balkan
Müasir münaqişələr yer üzündə qeyri-sabitliyin aparıcı amillərindən biri-
n
ə çevrilmişdir. Mənşəyinə və xarakterinə görə rəngarəng olan münaqişələr
arasında etniklərarası və millətlərarası münaqişələr xüsusi yer tutur. Onlar daha
mür
əkkəb, dolaşıq, üzücü və çətin həll olunan münqaşilərə aiddir. Tarix gös-
t
ərir ki, etniklərarası və millətlərarası kolliziyalar bir çox polietnik regionlarda
miqyasına, davamlılığına və intensivliyinə görə sosial-siyasi münaqişələrin
dig
ər tiplərini üstələyir. Etnik münaqişələr digər sosial münaqişə növləri kimi
müxt
əlif təkamül növlərinə malikdir. Etnik münaqişələr ən çətin nizamlanan
münaqişələrdən biridir. Bu münaqişələr bir qayda olaraq, çoxillik müqəddi-
m
əyə malik olur, sosial-iqtisadi, siyasi, ictimai-mədəni və etnopsixoloji prob-
leml
ər kompleksi ilə şərtlənir. Bu halda daxili etnik konfliktlər öz təbiəti
etibaril
ə çox zaman ölkə sərhədlərini aşaraq, regional dövlətləri də təhdid edir.
167
Daxili etnik münaqişələrin siyasi və iqtisadi təsirləri
Daxili siyasi münaqişələrin böyük əksəriyyəti etnosların status uğrunda
mübariz
ələri ilə bağlı olur. Hər bir etnos da hesab edir ki, məhz siyasi haki-
miyy
ətdə təmsil olunmaqla və ya hakimiyyətə hər hansı təsir vasitələrinə malik
olmaqla maraq
larını təmin edə bilərlər. Əksər hallarda isə etnoslar çıxış yolunu
birm
ənalı şəkildə “mərkəzdən qopmaqla” “suverenlik” əldə etməkdə görürlər.
Sözsüz ki, bel
ə suverenlik adətən bütövlükdə etnosun maraqlarına xidmət etmir.
Tarixi müşahidələr göstərir ki, qeyd olunan suverenlik müəyyən bir qrupun
hakimiyy
ətə yiyələnməsinə daha çox yarayır. Etnosların suverenlik uğrundakı
mübariz
ələrinin əsasını bir qayda olaraq separatçı hərəkatlar təşkil edir [9, 57-
58]. Göründüyü kimi, münaqişə siyasi sistemin bu cür gərgin daxili və xarici
şərtlər daxilində fəaliyyət göstərməsinə səbəb olur. Belə bir vəziyyətdə isə
siyasi sistem n
əinki zəifləyir, hətta onun tamamilə dağılması da baş verir, tez
bir zamanda ölk
ə sərhədlərini də aşır.
Dövl
ətlərarası müharibədə olduğu kimi, xüsusilə soyuq müharibə başa
çatdıqdan sonra yayılmış ağır və gözəçarpan beynəlxalq və vətəndaş qarşı-
durmasının bir növü hesab edilən etnik münaqişələrə müxtəlif faktorlar zəmin
yaradır. Etnik münaqişələr dünyanın müxtəlif guşələrində yerləşən bir sıra
ölk
ələrin ərazi bütövlüyünə və hətta onların mövcudluğuna təhlükədir. Təbii ki,
Sovet İttifaqının dağılmasına aparan prosesdə etnik münaqişələrin rolu aydın
görünürdü. B
əziləri qeyd edir ki, Kvebekdəki fransız separatçıları, İspaniyada-
kı basklar və ya Azərbaycandakı erməni separatçıları bu ölkələrin dağılması ilə
n
əticələnə biləcək zəncirvarı reaksiyaya səbəb ola bilərlər. Yuqoslaviyada baş
vermiş ən böyük və acınacaqlı hadisələr haqqında xəbərlərin başlıqlarını tutan
etnik münaqişədən fərqli olaraq, Ruandada və Azərbaycanın Qarabağ və onun
ətraf rayonlarında münaqişə görünməmiş miqyasda intişar etdi və soyqırımla
n
əticələndi.
Etnik münaqişələr həmçinin ona görə beynəlxalq səviyyəyə çıxır ki, mü-
naqişə beynəlxalq ictimaiyyətin digər üzvlərinin iqtisadi, təhlükəsizlik və siyasi
maraqlarına təsir göstərir və ya onlara humanitar məqsədlərə görə müdaxilə et-
m
ək tələb olunur. Bir çox hallarda etnik azlıqların ayrı-seçkiliyə məruz qalması,
dövl
ət sərhədlərinin etnik qrupların həqiqi məskunlaşma arealı ilə nadir
hallarda üst-üst
ə düşməsi etnik münaqişələri virtual epidemiyaya çevirmişdir.
Son onillikl
ər ərzində ümumi qaydada hesab edilirdi ki, etnik münaqişə,
əsasən, zorakılığa səbəb olur, çünki beynəlxalq ikiqütblü sistemin strukturu
əsas dövlətlər arasında münaqişəyə qadağa qoymuşdur. Lakin bu, onun digər
üzvl
ərinə şamil edilmir. Başqa sözlə, soyuq müharibə zamanı bir çox hallarda
bel
ə görünürdü ki, super güclər arasında mövcud olan antaqonizm etnik mü-
naqişələri daha da sərtləşdirirdi. Məsələn, Anqolada Birləşmiş Ştatlar və digər
Q
ərb dövlətləri ölkənin cənub hissəsindəki Ovimbundu tayfasının sovetlərin
d
əstəyini alan və hökumətə nəzarət edən Mbundu koalisiyasına qarşı apardığı
mübariz
ədə birincinin tərəfində idi. Nəticədə, ölkədəki vətəndaş müharibəsi
ill
ər boyu davam etdi. Bu, onunla izah edilir ki, soyuq müharibə zamanı belə
168
hallarda super gücl
ər elə bir beynəlxalq nizam qurmağa çalışırdılar ki,
mütt
əfiqlərin və ticarət tərəfdaşlarının sayı və imkanları maksimal dərəcədə
artsın, xüsusən də üçüncü dünya ölkələri arasında etnik hərəkatlar çoxalsın və
genişlənsin. Daxili etnik münaqişələrə kənar resursların daxil edilməsi daha
böyük, müt
əşəkkil və zorakı etnik hərəkatların yaranması ilə nəticələndi.
Bunun f
əsadları münaqişənin uzanması və ağırlaşması, bir çox hallarda
v
ətəndaş müharibəsinə çevrilməsi və danışıqlar yolu ilə məsələnin həll olunma
ehtimalının azalması ilə yadda qaldı [5, 103-112].
Lakin görünür ki, soyuq müharib
ənin başa çatması dünyadakı etnik mü-
bariz
ə epidemiyasından tam qurtulmaq üçün çıxış yolu olmadı. Əksinə, soyuq
müharib
ə və kommunizmin iflası Şərqi Avropa və keçmiş Sovet İttifaqında
zorakı münaqişələri alovlandırdı. Bununla belə, super güclər arasında qlobal
r
əqabətin başa çatması əvvəllər məhz bu rəqabətin məhsulu sayılan bir çox
münaqişələrə son qoymadı. Hal-hazırda biz görürük ki, hətta super güclərin
d
əstəyi olmadan etnik münaqişələr Anqola, Sudan, Əfqanıstan, Burundi, Birma,
İraq, Suriya, Türkiyə və digər yerlərdə davam edir [5, 103-112]. Soyuq mü-
harib
ə zamanı, ümumiyyətlə, hesab olunurdu ki, Birləşmiş Ştatlarla Sovet
İttifaqı arasındakı qarşıdurma etnik münaqişələri daha da ağırlaşdırır.Soyuq
müharib
ə artıq mövcud deyil. Lakin bizə yenə də deyilir ki, onun bitməsi etnik
münaqişələri sərtləndirdi. Eyni zamanda, analitiklər müəyyən dərəcədə əmin-
dirl
ər ki, iqtisadi tərəqqi və müasirləşmə etnik münaqişəni səngidəcək. Bununla
bel
ə, qlobal iqtisadi inteqrasiya yeni zirvələrə çatıb və görünür, bu proses etnik
qruplar arasında mübarizənin intensivliyini daha da artırır.
Daxili etnik konfliktl
ərin regional dinamikası, fərqli cəhətlərə malik
olmalarına baxmayaraq, digər sosial münaqişələrin regional dinamikası ilə ey-
nilik t
əşkil edir. Yəni bütün digər münaqişələr kimi, daxili etnik münaqişələrin
d
ə inkişafı zaman və məkan müstəvisində dəyişir və bütün münaqişələr üçün
universal olan inkişaf mərhələlərini keçir. Sadəcə siyasi və sosial-psixoloji
xüsusiyy
ətlərindən asılı olaraq, müxtəlif münaqişələr bu inkişaf mərhələlərini
f
ərqli templərlə keçirlər. Bu baxımdan, daxili etnik münaqişələrin inkişaf
m
ərhələləri bir çox amillərdən asılı olur [1, 149]. Belə amillər içərisində ən
vacibi kimi münaqişənin baş verdiyi konkret cəmiyyətin tarixi və siyasi-hüquqi
m
ədəniyyətini göstərmək olar. Bundan başqa, determinant, şərait, zorakılıq,
geosiyasi v
ə s. amillər daxili etnik münaqişələrin alovlanması və genişlən-
m
əsinə əhəmiyyətli təsir göstərirlər. Burada determinant amil dedikdə, daxili
etnik münaqişənin səbəbini və təbiətini müəyyənləşdirən hallar nəzərdə tutulur.
Şərait amili münaqişə qruplarının formalaşmasına təsir edən elementləri
özünd
ə əks etdirir. Zorakılıq amili də münaqişənin inkişaf dinamikasına
əhəmiyyətli təsir edən amillərdəndir.
Daxili etnik konfliktl
ər sülh və təhlükəsizliyi təhdid edən amil kimi
B
əs daxili etnik münaqişənin təsiri altında siyasi sistemin zəifləməsi
regional münasib
ətlərə necə təsir edir? Biz bunun əyani nümunələrini regional
sülh v
ə təhlükəsizliyə ciddi təhlükə olan bir çox daxili etnik münaqişələrin
169
fonunda daha aydın görə bilərik.
Daxili etnik konfliktl
ərin regional dinamikasından danışarkən, regional
dövl
ətlərin intervensiya (müdaxilə) motivlərinin fərqləndirilməsi olduqca vacib
nüansdır. Belə ki, bu halda xeyirli niyyətlə edilən müdaxilə, humanitar əzab-
əziyyətlərin azaldılması və yüngülləşdirilməsi, regional sülh və təhlükəsizliyin
b
ərpası, eləcə də müdafiə xarakterli və milli təhlükəsizliyin qorunmasına
xidm
ət edən intervensiya əsas kateqoriyalar kimi diqqəti cəlb edir.
Ümumi qloballaşma dövründə müasir silahlı münaqişələrin cizgilərinin
bütün sisteml
ərə təsiri daha çox narahatlıq doğuran məsələ hesab edilir. Əksər
daxili münaqişələr bu və ya digər formada qonşu dövlətlərə təsir göstərir, bu
t
əsirlə əlaqədar qonşu dövləti müvafıq addımlara sövq edir, praktiki olaraq,
daim regional sabitliyi t
əhdid edir. Paralel olaraq, kommunikasiyanın inkişafı,
kütl
əvi informasiya vasitələrinin qloballaşması etnosların qapalılığını dağıdır,
onların qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı asılılıq sferasını genişləndirir, nəticədə etnik
amilin hakimiyy
ət uğrunda mübarizədə real vasitəyə çevrilməsinə zəmin
yaradır. Məhz bu səbəbdən daxili etnik münaqişələr həm də regional sülh və
t
əhlükəsizliyi daim təhdid edir.
Mühakim
ələrimizi müasir mərhələdə etnik münaqişələrin daha geniş
vüs
ət aldığı Yaxın Şərq, Cənubi Qafqaz, eləcə də Avropanın bir çox bölgələri
üzr
ə davam etdirsək, daxili etnik münaqişələrin yaratmış olduğu fəlakətli
v
əziyyət bir daha aydın olar.
XXI
əsrin əvvəllərində etnosiyasi münaqişələr bəzi coğrafi regionlarda
daha çox diqq
əti cəlb etməkdədir. Çoxsaylı silahlı qarşıdurmalar Yaxın və Orta
Şərq regionunda, SSRİ-nin süqutundan sonra Şimali və Cənubi Qafqaz regio-
nunda, C
ənub-Şərqi Asiyada, Mərkəzi Afrikada özünə yer eləyib. Xüsusilə
M
ərkəzi Afrika bölgəsində ümumi aclıq, yoxsulluq, dağılmış infrastruktur,
texnika çatışmazlığı, sənayeləşmənin olmaması və zəif hökumət administra-
siyası bu ölkələrdə silahlı münaqişələri kifayət qədər effektli idarə etməyə və
nizamlamağa imkan vermir, öz növbəsində humanitar böhranların yaranması
imkanlarını artırır [3, 14-15].
Yaxın və Orta Şərqdə 50 ildən çoxdur ki, ciddi siyasi və hərbi təlatümlər
baş verməkdədir. Məhz son bir neçə ildə “Ərəb Baharı” adlanan prosesin
başlaması da regionun özünəməxsusluğunu göstərir. Əlbəttə ki, buraya tarixi
İsrail-Fələstin problemini, son illərdə ABŞ və müttəfiqləri tərəfindən İraqın
işğalını və Suriya problemini də əlavə etmiş olsaq, problemin dinamikasını
daha aydın şəkildə canlandırmış olarıq. Belə ki, “Ərəb Baharı” ilə dəyişən
Şimali Afrika, Orta Şərqdəki siyasi balans və Fələstinin BMT-yə və beynəlxalq
c
əmiyyətə “üzv olmayan müşahidəçi dövlət” statusu ilə qoşulma yolunun
açılması, vəziyyəti daha da dəyişmişdir.
XXI
əsrin astanasında Yaxın və Orta Şərq regionunda daxili etnik mü-
naqişələr ABŞ-da 11 sentyabr terror aktlarından sonra yenidən “gündəmə
g
əlmişdir.” Prezident C.Buş (oğul) terrorçuların ABŞ-a olan hücumunu “XXI
əsrin ilk müharibəsi” kimi xarakterizə edərək bildirmişdir ki, “radikal terror-
170
çular şəbəkəsi və onları müdafiə edən hər bir hökumət bizim düşmənimizdir
[15].” Onun fikrinc
ə, yeni müharibə 1991-ci ildə İraqa qarşı, 1999-cu ildə
Yuqoslaviyaya qarşı aparılmış müharibələrdən fərqlənəcəkdir: “Qlobal terrorçu
şəbəkəni dağıtmaq və məhv etmək üçün biz bütün resurslardan, diplomatiyanın
bütün vasit
ələrindən, kəşfiyyatın bütün üsullarından, bütün maliyyə imkan-
larından və müharibənin bütün zəruri vasitələrindən istifadə edəcəyik...” [15].
M
əlumatlardan belə nəticə çıxır ki, “terrorçu şəbəkələri”nin əsas yuvaları
Yaxın Şərq bölgəsidir və regional sülh və təhlükəsizliyin bərpası, eləcə də milli
t
əhlükəsizliyin “qorunması” üçün müharibə elementi qaçılmazdır.
Yaxın Şərqdə baş verən hadisələrin səbəblərinin və mahiyyətinin araşdı-
rılmasına keçməmişdən öncə, ilk növbədə, hadisələrin xarakterini araşdıraq.
Bel
ə ki, bir çox elmi və ictimai-siyasi mənbələrdə Yaxın Şərqdəki hadisələr
inqilab kimi mü
əyyən edilir. Lakin ərəb dövlətlərində baş verən xalq etiraz-
larını klassik inqilablardan (Fransa, Rusiya, Kuba, Çin və s.) fərqləndirən ən
əsas amillərdən biri inqilablar üçün xarakterik olan subyektin və irimiqyaslı
m
əqsədlərin olmamasıdır. Digər bir vacib amil inqilabların ictimai münasibət-
l
ərin sistemində və yaxud siyasi sistemin xarakterində kardinal dəyişikliklərə
yol açmasıdır. Lakin nə Misirdə, nə də xalq üsyanları olan digər ərəb dövlətlə-
rind
ə prosesin başa çatmaması, yəni nəticələrin məlum olmaması indiyə qədər
baş verən hadisələri inqilab adlandırmağa əsas vermir. Başqa sözlə ifadə etsək,
inqilab keyfiyy
ət dəyişikliyinə yol açır, bu tip dəyişiklikləri isə hələlik nə
İraqda, nə Suriyada, nə Tunisdə, nə də Liviyada müşahidə etmək olur. Suriya
istisna olmaqla, bu dövl
ətlərdə yalnız prezidentlər devrilmiş, onların qurduqları
siyasi sistem is
ə hələlik qorunub saxlanmışdır. Suriya və İraqda qanlı
toqquşmalar isə artıq radikal sünni-şiə qarşıdurması fonunda dini çalar kəsb
etm
əyə başlamış, daxili etnik gərginlik ən pik həddə qədər yüksəlmişdir.
Ümumiyy
ətlə, Misir, Suriya və İraqda da baş verən ciddi siyasi və hərbi
çaxnaşmalar bir çox aspektdən təhlil edilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki,
İraqda mərkəzi Bağdad hökuməti ilə Şimali Kürdüstan Əyaləti arasında
konfliktl
ər mövcuddur. Nəticədə İraq Ərəb, Türkmən və Kürd etnik kimliyi ilə
mozaik bir mahiyy
ət daşıyır. Bütün bunları nəzərə almadan İraqdakı siyasi ge-
dişləri anlamaq mümkün deyil. Belə ki, Beynəlxalq Enerji Agentliyinin he-
sabatına görə İraq gələcək 10 il içində neftdən gələn gəlir ilə ildə 200 milyard
dollar qazanacaqdır [18, 1-3]. Bax bu aspektdən də mərkəzi Bağdad höküməti,
hakimiyy
ət mənim əlimdə deyərək Şimali Kürdistan Muxtar əyalətinin neft
müqavil
ələrində tək başına hərəkət etməsinə qarşıdır. Digər tərəfdən, Yaxın
Şərqdə siyasi böhranların və etnik gərginliklərin səbəblərini araşdırarkən, ilk
növb
ədə mövcud elmi araşdırmalarda qarşılaşdığımız bir sıra amilləri nəzərdən
keçir
ək. Ərəb üsyanlarının səbəbləri kimi göstərilən iqtisadi durğunluq, korrup-
siya, işsizlik, sosial qeyri-bərabərlik, yoxsulluq kimi amillərin araşdırılması
onların baş verən hadisələri izah etmək üçün yetərli olmadığı məlum olur. Belə
ki, Misird
ə Mübarəkin hakimiyyəti illərində ölkə iqtisadiyyatı artan xətt üzrə
inkişaf etmişdir. Mübarəkin hakimiyyətinin son illərində, 2004-cü ildə
171
formalaşdırılan islahata meyilli hökumətin həyata keçirdiyi tədbirlər nəticə-
sind
ə hətta dünya iqtisadi böhranı zamanı da bu inkişaf tempi davam etmişdir.
Böhran zamanı Misirdə ümumi daxili məhsulun illik artımı 4,6 faiz təşkil
etmişdir [17] ki, bu rəqəm dünya üzrə ən yaxşı göstəricilərdən biridir. ÜDM-in
adambaşına düşən həcmi isə 2010-cu ildə 5500 dollar olmuşdur. Oxşar inkişaf
göst
əriciləri Tunisdə və Liviyada da müşahidə olunur. Belə ki, Liviyada ÜDM-
in adambaşına düşən həcmi 12 min dollara yaxın olmuşdur [16, 2]. Bu mənada
t
əsvir olunan sosial-iqtisadi durumun təhlilini ümumiləşdirərək belə nəticəyə
g
əmək olar ki, dünya iqtisadi böhranının təsiri nəticəsində iqtisadi vəziyyəti
h
əssas olan əhalinin daha da yoxsul vəziyyətə düşməsi etnik münasibətlərin
g
ərginləşməsinin və bu gərginliyin nəticəsi kimi regional münasibətləri təhdid
etm
əsinə gətirib çıxarmışdır.
Fikrimizc
ə, Yaxın Şərqdə baş verən hadisələrin ilk səbəbini geosiyasi
amill
ərdə axtarmaq lazımdır. Əlbəttə ki, Yaxın Şərq həmişə geosiyasi cəhətdən
mühüm region olmuşdur. Lakin beynəlxalq sistemin xarakterindən, sistemdə
inkişaf edən proseslərdən, regional alt sistemdəki münasibətlərin xarakterindən,
habel
ə regiondaxili inkişafın dinamikasından asılı olaraq, Yaxın Şərqin strateji
ön
əmi təkamül etmişdir. Soyuq müharibə bitdikdən sonra formalaşan yeni
sistemd
ə Yaxın Şərqin strateji önəminə təsir edən bir sıra mühüm hadisə,
proses, t
əzahürlər meydana çıxmışdır.
Dig
ər mühüm amil beynəlxalq münasibətlərdə islam amilinin xüsusi
aktuallıq kəsb etməsi ilə bağlıdır. XX əsrin əvvəllərində 150-170 mln. insan
islam dinin
ə mənsub idi. Bu, o zaman dünyanın ümumi əhalisinin ondabiri idi.
Müasir dünyada 1,5 mlrd. müs
əlman yaşayır – bu, dünya əhalisinin dörddə-
biridir [7, 10-
16]. İran inqilabından (1979) sonra aktuallaşan islam amili müasir
beyn
əlxalq münasibətlərdə önəmli rol oynayır. Qərbin siyasi-elmi mühitində
Yaxın Şərq, həmçinin beynəlxalq terrorizmin qida mənbələrindən biri kimi
t
əsnif olunur və bu baxımdan da həmin region beynəlxalq siyasi fəallığın
xüsusi diqq
ət mərkəzinə keçmişdir. Nəhayət, daha bir amil Avropaya olan
miqrasiyanın mühüm hissəsinin Yaxın Şərqdən olan müsəlman miqrantların
t
əşkil etməsidir. Avropa İttifaqı daxilində islamın ideoloji və sosial-siyasi
rolunun artması da Yaxın Şərqə diqqətin artırılmasını zəruri edirdi. Belə ki,
Avropaya
ən yaxın islam bölgəsi kimi Yaxın Şərqdə - xüsusilə Aralıq dənizinin
c
ənub sahillərində siyasi və iqtisadi rifahın yaranması qabaqlayıcı tədbir kimi
Afrikadan v
ə Asiyanın digər hissələrindən Aİ-yə yönələn mənfi meyillərin və
t
əsirlərin mühüm hissəsini bitərəfləşdirərək bufer zonaya çevrilə bilərdi.
Qeyd olunan amill
ərlə yanaşı, beynəlxalq sistemin strukturunu təşkil edən
elementl
ərdə də mühüm irəliləyişlərin baş verməsi regiona olan baxışlarda və
yanaşmalarda dəyişiklikləri şərtləndirmişdir. Avropa İttifaqında inteqrasiya
prosesinin h
əlledici mərhələyə daxil olması və dünyada analoqu olmayan bir
fövq
əlqurumun formalaşması İttifaqın qonşuluğunda olan regionlara münasibə-
tin d
əyişməsini, daha sıx iqtisadi-siyasi əlaqələr qurmaqla bu ölkələrdə siyasi
islahatların dəstəklənməsini və genişləndirilməsini tələb edirdi. Ətrafda qeyri-
172
demokratik v
ə iqtisadi cəhətdən geri qalmış dövlətlərin mövcud olması Aİ-nin
davamlı inkişafına təhlükələrin və təhdidlərin artmasına səbəb olurdu. Aİ
t
ərəfindən 2003-cü ildə irəli sürülmüş Aralıq dənizində yerləşən ərəb dövlət-
l
ərinin də əhatə edildiyi Yeni Qonşuluq Siyasəti qarşıda duran problemin
yumşaq güc vasitəsilə həll edilməsinə yönəlmiş konsepsiya idi. 2007-ci ildə
Fransa prezidenti Sarkozinin ir
əli sürdüyü və Aralıq dənizinin ətrafında yerlə-
şən dövlətlərin əməkdaşlığını nəzərdə tutan Aralıq dənizi ittifaqı layihəsi də
eyni h
ədəfə - Şimali Afrika və Qərbi Asiyada yerləşən dövlətlərin Aİ-nin
c
ənub dövlətləri ilə sıx əlaqələrini qurmaqla demokratik inkişafı dəstəkləməyə
istiqam
ətlənmişdir [4, 45-61].
Dem
əli, Yaxın Şərqin ərəb dövlətlərində daxili etnik münaqişələrin
alovlanması, regional və beynəlxalq aləmə təsirləri üçün olduqca ciddi əsaslar
mövcuddur v
ə proses davam etməkdədir. Sosial-siyasi və sosial-iqtisadi şərtlər
uyğun olduqda “ovqat demokratiyası” adlandırdığımız proses hərəkətə baş-
layır: ilk öncə əhalinin kiçik qrupları etiraza başlayır, daha sonra bu qruplar
t
ərəddüd edən və bitərəf insanları da öz arxasınca aparır və kütlə psixologiyası
işə düşür; proses qarşısıalınmaz xarakter alır. Beləliklə, Yaxın Şərqdəki
üsyanlar bir anda, qısa zaman hüdudunda baş verməmişdir.
Daxili etnik münaqişələrin inkişaf dinamikasının ikinci mərhələsində
subyektl
ərin maraqlarındakı ziddiyyət artıq elə bir həddə çatır ki, onu müşahidə
etm
əmək qeyri-mümkündür. Bu zaman daxili qarşıdurma tərəflərin normal
qarşılıqlı fəaliyyətinə mane olan ciddi amilə çevrilir. Tərəflər də öz növbəsində
aşkar qarşıdurma vəziyyətinə keçirlər. Məhz bu zaman münaqişə subyekt-
l
ərinin praktik güc tətbiq etmələri qaçılmaz olur. Bir çox tədqiqatçılar belə
hesab edir ki, münaqişənin inkişafının bu mərhələsində “zorakılıq” amilinə
xüsusi diqq
ət yetirmək lazımdır [8, 36-45]. Qeyd etmək lazımdır ki, münaqişə
zamanı gücün tətbiq edilməsi sərhədləri müəyyən məhdudiyyətlərin qoyulma-
sından tutmuş, kütləvi qırğın silahının istifadəsinədək dəyişə bilir. Bu mər-
h
ələdə zorakılıq yalnız silah tətbiqi ilə həyata keçirilmir, zorakı xarakter
daşıyan digər vasitələrdən də istifadə edilir. Bu baxımdan mühakimələrimizi
Yaxın Şərq, Cənub-Şərqi Asiya regionlarında zaman-zaman baş qaldıran daxili
etnik münaqişələrin nümunəsində daha da möhkəmləndirə bilərik.
Bu gün Suriyada silahlı münaqişələrin başlamasından üç ildən artıq bir
vaxt keçir. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, 15 mart 2011-ci ildən Suriyada
davam ed
ən münaqişə milyondan çox suriyalını qaçqın salıb, 100 mindən çox
insanın həyatına son qoyub, lakin münaqişəyə son qoymaq istəyən hələ də
yoxdur. Londonun Beyn
əlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutunun “Hərbi balans
–
2012” adlı illik hesabatında bildirilir ki, 2012-ci ildən Suriyada vəziyyət
yavaş-yavaş üsyançıların xeyrinə dəyişməklə yanaşı, region dövlətləri üçün
t
əhlükəli bir vəziyyət yaratmışdır [14, 12-14]. Məlumatların təhlilindən görün-
düyü kimi, Suriyada 2011-ci ild
ən başlanmış daxili gərginlik beynəlxalq
miqyasda da ciddi narahatlıq predmetinə çevrilmişdir.
Daxili etnik konfliktl
ərin regional dinamikasının xarakterik cəhətlərindən
173
biri d
ə münaqişənin əsas subyektlərindən başqa, əvvəldə də qeyd etdiyimiz
kimi, dig
ər dünya dövlətlərinin də prosesdə yaxından iştirak etməkdə maraqlı
olmasındadır. Və belə olan halda dünya siyasi müstəvisində ümumi bir müna-
qişə zənciri yaranmış olur. Məsələn, biz bu dediklərimizi Balkan regionunda,
Yaxın Şərq, Cənub-Şərqi Asiya, eləcə də MDB məkanının bir çox dövlət-
l
ərində müşahidə edə bilərik. Avropanın beş böyük yarımadasından biri olan
Balkan yarımadası Mərkəzi Avropaya və Aralıq dənizinə qədər uzanan
geostrateji mövqeyi il
ə əsrlər boyu olduğu kimi bu gün də geosiyasi baxımdan
beyn
əlxalq platformalarda əhəmiyyətini mühafizə etməkdədir. Avropanın
geosiyasi m
ərkəzlərindən biri olması, Asiya və Afrikaya coğrafi yaxınlığı və
Avropadan Orta Şərqin zəngin yeraltı ehtiyatlarına gedən tranzit yolların keçid
nöqt
əsində yerləşməsi regionun daima maraq mərkəzinə çevrilməsinə gətirib
çıxarmışdır. Son illərdə Qərbi Balkan regionunda cərəyan edən proseslər, re-
gionun geostrateji mövqeyi v
ə Avropa məkanındakı geosiyasi roluna baxmaya-
raq, burada yeni iğtişaş və iqtisadi problemlərin davam etdiyini sübut edir.
Daxili etnik konfliktin regional dinamikası haqqında fikirlərimizi ümumi-
l
əşdirərək, bir daha qeyd etmək olar ki, daxili etnik münaqişələr əvvəla dövlə-
tin z
əifləməsinə gətirib çıxarır. Daxili etnik münaqişələrin nəticələri adətən
c
əmiyyətin bütün sahələrinə nüfuz edir. Gərginliyi etibarilə ölkə sərhədlərini
aşaraq qonşu dövlətləri daim təhdid edir, regional sülh və təhlükəsizliyin
b
ərpasında ciddi əngəllər törədir. Daxili etnik münaqişələr özünün inkişafı
prosesind
ə bir sıra fəsadlara yol açır. Belə fəsadlar sırasında daxili etnik müna-
qişənin alovlandığı ölkə vətəndaşlarının təqib, qırğın, müharibə təhlükəsindən
qaçaraq qonşu dövlətlərə kütləvi axını, qaçqın problemləri, müharibənin özü ilə
g
ətirdiyi iqtisadi problemlər, vahid hakimiyyətin yoxluğu şəraitində getdikcə
d
ərinləşən qeyri-sabit şəraitin hökm sürməsi, eləcə də daxili etnik münaqişə-
l
ərin dövlətlərarası müharibələrə gətirib çıxarmasını xüsusilə qeyd etmək olar.
ƏDƏBİYYAT
1.
Амелин В.Н. Социалоия политики. М.: Моск. Ун-т, 1992
2.
Дмитриев А.В., Кудряцев В.Н. Введение в общую теорию конфликтов. Ч. 1. М., 1993.
3.
Marshall, Monty G., Gurr, Ted Robert, (2003), Peace and Conflict 2003: A Global. Survey
of Armed Conflicts, Self-Determination Movements, and Democracy, CIDCM,. Universi-
ty of Maryland, February 2003, p. 12-16.
4.
H
əmidov S. Yaxın Şərqdə siyasi çevrilişlər və İran // Strateji Təhlil, sayı 3, Noyabr 2011,
s. 45-61.
5.
Joane N. `Ethnic Nationalism: Politics, Ideology, and the World Order`, International
Journal of Comparative Sociology, no.34, March 1993, p.103-112.
6.
James R., Juliet K. Global Politics. New York: Houghton Mifflin Company, 2008.
7.
Коротаев А.В., Зинкина Ю.В. Египетская революция 2011 года. Структурно- демо-
графический анализ // Азия и Африка сегодня, 2011 №6, с.10-16.
8.
Гусейнов А. Понятия насилия и ненасилия // Вопросы философии, 1994, № 6, 36-45.
9.
Галкин А.А. Общественная стабильность: некоторые теоретические подходы.
МЭиМО, 2006, №9, с.57-58.
174
10.
Rosen B.R., Ross A.L. Competing Vision for U.S. Grand Strategy // International Securi-
ty. 1996/1997, Vol.21.No 3 p.5-53.
11.
Страны мира. авт.-сост. Ч.М.Адамчик. Минск: Харвест, 2010.
12.
События в Северной Африке и на Ближнем Востоке: причины и следствия // Миро-
вая экономика и международные отношения, 2011 №7, с. 11-26.
13.
События в Северной Африке и на Ближнем Востоке: причины и следствия // Миро-
вая экономика и международные отношения, 2011 №8, с. 52-66.
14.
The Military Balance-2012: The annual assessment of global military capabilities and
defence economics, p.12-14.
15.
Bush talks of first war of 21st century //
http://www.theguardian.com/world/2001/sep/14/september11.usa8
16.
Васильев А.М. Цунами революций // Азия и Африка сегодня, 2011 №3,стр.2-19.
17.
World Bank. World Development Indicators Online. Washington, DC//
www.data.worldbank.org/ indicator/
18.
World Energy Outlook 2012 // Iraq Energy Outlook, Special Report of International Ener-
gy Agency, p. 1-3. 12 November, 2012
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ВНУТРЕННИХ РЕГИОНАЛЬНЫХ ЭТНИЧЕСКИХ
КОНФЛИКТОВ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ
А.С.МАМЕДОВ
РЕЗЮМЕ
В статье сравнительным образом исследуется региональная динамика внутренних
этнических конфликтов на современном этапе. Она иллюстрирует, как на современном
этапе этнические конфликты являются одним из ведущих факторов на Земном шаре.
Они относятся к сложным, изнурительным и трудноразрешимым проблемам. Срав-
нительное исследование внутренних этнических конфликтов, относящихся к Кавказ-
скому, Балканскому или же Ближневосточному региону показывает, что конфликты та-
кого типа приводят к расшатыванию основ государства. Они преодолевают границы
страны, постоянно подстрекают соседних государств и наносит серьезный ущерб регио-
нальному миру и безопасности.Сравнительное исследование показывает, что этнические
конфликты вышеупомянутых регионов в своем развитом этапе привели к целой серии
побочных явлений.
Ключевые слова: внутренние этнические конфликты, региональная динамика,
современный период, Ближний Восток, Кавказ, Балканы
175
COMPARATIVE ANALYSIS OF REGIONAL DYNAMICS
OF ETHNIC CONFLICTS IN THE MODERN TIME
A.S.MAMMADOV
SUMMARY
The article researches the regionl dynamics of internal ethnic conflicts in the modern
period. It is shown that the ethnic conflicts in the world today have become one of the factors
leading to instability. They are more complex, confusing, exhausting and more difficult to
solve. A comparative study of ethnic conflicts on the Caucasus, the Balkans, as well as Middle
East shows that, first of all, such conflicts lead to weakening of state. Tensions at the borders of
a country are a threat for neighboring countries and undermine regional peace and security.
Comparative studies show that the ethnic conflicts in the mentioned regions paved a way for
the development of a series of consequences. Among these persecution, slaughter mass flow of
citizens to neighboring countries to escape the threat of war as well as refugee problems, eco-
nomic problems brought about by war must be emphasized.
Keywords: internal ethnic conflict, regional dynamics in modern era, the Middle East,
the Caucasus, the Balkan
176
Dostları ilə paylaş: |