12
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elmlər seriyası
2013
UOT 57.04.01
FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN ARAŞDIRILMASI
PROBLEMİNƏ DAİR
Q.A.RƏHİMOV
Bakı Dövlət Universiteti
rahimlga@bp.com
Frazeoloji vahidl
ərin tədqiq olunması, onların yaranma və işlənmə mexanizminin
öyr
ənilməsi, digər söz birləşmələrindən fərqli cəhətləri ayırd edilərək frazeoloji vahidlər siste-
minin mü
əyyən olunması böyük elmi-praktik əhəmiyyət daşıyır. Bu, bir tərəfdən frazeologiya-
nın yeni nəzəri məsələlərinin müəyyənləşdirilməsində, digər tərəfdən dərsliklərin və metodik
göst
ərişlərin tərtib olunmasında elmi və praktik əhəmiyyətə malikdir. Bu mənada frazeoloji
vahidl
ərin tədqiqinə alimlərin tətbiq etdiyi yanaşma üsulları öz müxtəlifliyi ilə seçilir.
M
əqalədə frazeoloji vahidlərin tədqiqi məsələlərinə analitik xülasə verilir.
Açar sözlər: dil, dilçilik, frazeologiya, tipologiya, frazeoloji vahidlər, metod, müqayisə-
li, tədqiq etmək
Frazeologiyanın leksikoqrafiyanın bir hissəsi deyil, ayrıca bir dilçilik
fənni olması faktı dilçi alimlərin çoxu tərəfindən etiraf olunmuşdur (1, 7, 10).
Hazırda frazeoloji səviyyə dil sisteminin səviyyələrindən biri kimi müəyyənləş-
dirilmişdir.
Elmi əsərlərlə tanışlıq göstərir ki, frazeologiyanın bir sıra problemləri ya
tamamilə öyrənilməyib, ya da yetərincə araşdırılmayıb. Bu cür öyrənilməmiş və
ya az öyrənilmiş problemlərə frazeoloji vahidlərin strukturdaxili xüsusiyyətlə-
rini, onların valentliyini, frazeologizmlərdə konnotativ mənaların keyfiyyət və
kəmiyyətini, frazeoloji vahidlərin kökündə dayanan obrazları, müxtəlif dillərin
frazeologizmlərinin müqayisəli planda araşdırılmasını və s. aid etmək olar.
Bir tərəfdən müxtəlif dilşünaslar tərəfindən sabit söz birləşmələrinin
intensiv və dərindən tədqiq edilməsi, digər tərəfdən isə müxtəlif dillərin dil
faktlarının müqayisəli planda öyrənilməsi ona gətirib çıxarmışdır ki, həm
frazeoloji araşdırmalar, həm də tipoloji tədqiqatlar sahəsində bir neçə təmayül
yaranmışdır. Bu təmayüllərdən hər biri frazeologiyanın və tipologiyanın
problemlərini öz istədiyi kimi yozur (3; 5). Odur ki, dilçi alimlərin fikirləri bəzi
məsələlərdə uyğun gəlir, bəzi məsələlərdə isə fərqlənir.
13
Frazeoloji vahidlərin öyrənilməsinə yanaşmaların müxtəlifliyini struktur-
semantik müxtəliflik, çoxplanlı funksional rol, ekspressiv-emosional çalarlar,
istifadə tezliyi müəyyənləşdirir. Yanaşmaların müxtəlifliyi frazeologiyanın
ümu
mi nəzəriyyəsi və yeni sahələrinin tədqiqi üçün, həmçinin müxtəlif
strukturlu dillərin frazeoloji tərkibinin struktur-tipoloji araşdırılması üçün
mühüm olan yeni aspektlərinin meydana gəlməsinə kömək edir.
Frazeoloji vahidlərin tədqiqində kontekstoloji metod, variasiya metodu,
əhatə metodu, frazeoloji applikasiya metodu, təsvir xarakterli metod, frazeoloji
iden
tifikasiya metodu və s. kimi metodlar tətbiq edilir (1; 3; 8; 4; 5; 6). Müxtə-
lif dillərin müqayisəli-tutuşdurma yolu ilə araşdırılması üçün tətbiq edilən üç me-
toddan (genetik, areal, tipoloji) ən dəyərlisi və geniş yayılanı tipoloji metoddur.
Genetik (tarixi-
müqayisəli) metodun köməyilə dilçilər qohum dillərin
keçmiş dövrlərinin dil faktlarını bərpa etməyə və bu dillərdə substansional
xüsusiyyətlərin (səslənmənin və mənanın) eyni olmasına əsaslanaraq qohum
dillərin bir dildən əmələ gəldiyini müəyyənləşdirməyə çalışırlar.
Areal metodu dil əlaqələrinin şərtləndirdiyi substrat hadisələrinin əldə
edilməsi üçün tətbiq olunur.
Tipoloji metod öz
mənşəyindən və genetik əlaqələrindən asılı olmayaraq
müxtəlif dillərin zaman və məkan xaricində tipoloji oxşarlıqlarını müəyyən-
ləşdirmək üçün tətbiq olunur (2; 7).
Dillərin müqayisəli-tutuşdurma metodu ilə araşdırılması sayəsində dilin
təfəkkürlə əlaqəsini, tədqiq olunan dillərin sistemində ümuminin, xüsusinin və
təkcənin dialektik qanunlarını, bir dilin başqa dilə təsir dairəsini, alınma sözləri
şərtləndirən cəhətləri, onların mənşəyini və s. kimi amilləri müəyyənləşdirmək
olur. Dillərin müqayisəsi ilə həmin dillərin daşıyıcıları tərəfindən hiss orqanla-
rının köməyi ilə əvvəlcədən qavranılmış müəyyən əşya və ya hadisə barədə
anlayışların kökündə məhz hansı təsəvvürlərin dayandığını bilmək, həm
keçmişdə, həm də indiki zamanda o dildə danışan xalqların təfəkkür səviyyəsi-
nin inkişafını öyrənmək olur. Dillərin müqayisəli-tutuşdurma metodu üzrə
tədqiqinin nəticələri əsasında dilin həm bütövlükdə, həm də ayrıca bir aspekti
üzrə ümumi nəzəriyyəsini yaratmaq, müəyyən əlamətlər üzrə dillərin təsnifatını
vermək, bu və ya digər dilin tədrisi üzrə müvafiq metod və üsullar, bir dildən
başqa dilə tərcümə metodikasını işləyib hazırlamaq, tədris prosesində tələbələr
üçün yad olan bu və ya digər dillər üzrə dərsliklər, proqramlar və digər
vəsaitlər tərtib etmək olar. Bu cür tədqiqatların nəticələri nəinki dilçiliyi, həm
də onunla qohum olan elmləri zənginləşdirir.
Yuxarıda qeyd olunan metodlar ənənəvi tipologiyada tətbiq olunur.
Bunlarla yanaşı, struktur tipologiya metodları da mövcuddur.
Bizim fikrimizcə, qarşıya qoyulan vəzifə və tədqiqat obyektlərindən asılı
olmayaraq həm frazeoloji tədqiqatların, həm də tipoloji tədqiqatların yuxarıda
sadalanan bütün metodları böyük elmi və təcrübi əhəmiyyət daşıyırlar, belə ki,
bu metodlar dilçilik elmini yeni məlumatlarla zənginləşdirərək onda olan
boşluqları qarşılıqlı şəkildə doldurur və bir-birini tamamlayırlar. Bu metod-
14
lardan hər biri tədqiqat üsullarının vahid ailəsində özünün fəaliyyət göstərmək
və tədqiqat aparmaq qabiliyyətinə görə vətəndaşlıq və birgə yaşamaq hüququna
malikdirlər. Ona görə də istənilən halda bir metodun başqasının hesabına
əsassız olaraq mexaniki şəkildə sıxışdırılması və dil faktlarının zənginliyinin və
müxtəlifliyinin əvvəlcədən işlənilib hazırlanmış olan hər hansı sxemə zorla
salınması araşdırma prosesinin irəliyə hərəkətinin qarşısını kəsə, tədqiqatçıların
yaradıcılıq imkanlarını məhdudlaşdıra və bizi həqiqətə aparan yoldan döndərə
bilər. Digər tərəfdən, insanların əməli fəaliyyət çevrəsinin genişlənməsi ilə
onların tədqiqat fəaliyyətinin dairəsi də genişlənir ki, bu da tədqiq edilən həyat
faktlarına yeni yanaşma tələb edir. Faktların fəaliyyətinə tətbiq edilən yeni
yanaşma isə öz növbəsində tədqiqatçılardan elə metodların işlənib hazır-
lanmasını tələb edir ki, həmin metodlar tədqiq edilən faktların sistemliliyinin
və onların inkişafının qanunauyğunluğunun böyük dəqiqliklə müəyyənləş-
dirilməsinə imkan yaratsın. Odur ki, yeni metodların meydana gəlməsini inkar
etmək deyil, alqışlamaq lazımdır. Bu zaman bu və ya digər metodun, bu və ya
digər təmayülün layiqli cəhətləri və çatışmazlıqları barədə elmi cəhətdən
əsaslandırılmış mülahizələr tədqiqatçıları doğru yola yönəldə və tədqiqat
hərəkətimizin irəliləməsinə təkan verə bilər. İstənilən tədqiqatçı öz fəaliy-
yətində bu xalq müdrikliyinə əsaslanmalıdır: “Bir fikir səndən, bir fikir
məndən, birləşdirək – hərəmizin iki fikrimiz olsun”.
Beləliklə, frazeoloji vahidlərin müqayisəli-tutuşdurma şəklində öyrənilmə-
si nəinki leksikoqrafiya, tərcümə işi və dillərin tədrisi baxımından böyük elmi-
təcrübi əhəmiyyət daşıyır (2; 7; 9), həm də bu dillər və xalqlar arasında müna-
sibətləri araşdıran etnolinqvistika, müxtəlif millətlərin psixi xüsusiyyətlərini və
sosial-
etik normalarını öyrənən etnopsixologiya kimi elmlər üçün də vacibdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л.: ЛГУ, 1963, 194 с.
2.
Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. М.: Физмат-
лит, 2005, 231 с.
3.
Архангельский В.Л. Методы фразеологического исследования в отечественном язы-
кознании [60-е годы ХХ в.] // сб. «Вопросы лексики и фразеологии современного
русского языка». Ростов-на-Дону, 1968, с. 75-79.
4.
Жуков В.П. Русская фразеология. М.: Высшая школа, 1986, 400 с.
5.
Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии: Проблемы, методы,
опыты. Воронеж, 1978, 139 с.
6.
Кунин А.В. Основные понятия английской фразеологии как лингвистической дисцип-
лины и создание англо–русского фразеологического словаря. М.: АДД, 1964, 48 с.
7.
Мамедли А.М. Сопоставительный анализ русской и азербайджанской фразеологии.
Баку: АДД, 1996, 37 с.
8.
Тагиев М.Т. Глагольная фразеология современного русского языка. Баку: Маариф, 1966,
250 с.
9.
V
əliyeva N.Ç. Frazeoloji birləşmələrin müqayisəli linqvistik təhlili (ingilis, Azərbaycan və
rus dill
ərinin materialları əsasında). Bakı: DD, 2004, 35 с.
10.
Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дис-
циплины. Труды юбил. науч. сесс. ЛГУ, сек. ФН, Л., 1946, с. 45 - 69.
15
К ПРОБЛЕМЕ ИЗУЧЕНИИЯ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ
Г.А.РАГИМОВ
РЕЗЮМЕ
Структурно-семантическое разнообразие, многоплановая функциональная роль,
экспрессивно–эмоциональная окраска фразеологизмов предопределяют множество под-
ходов к изучению фразеологических единиц и каждый из них по своему толкует те или
иные проблемы фразеологии. Поэтому в одних вопросах мнения исследователей сходят-
ся, а в других вопросах они расходятся.
Ключевые слова: язык, языкознание, фразеология, типология, фразеологические
единицы, метод, сравнительный, исследовать
THE STUDY OF THE PHRASEOLOGICAL UNITS
G.A.RAHIMOV
SUMMARY
There are variety of approaches to studying of the phraseology based on the structural-
semantic nature, multidimensional functional role, emotional colouring of the phraseological
units. Each of them interprets the problems of phraseology on their own way. Therefore opin-
ions of researchers in one of the issues converge, but in the others vary.
Key words: language, linguistics, phraseology, typology, phraseological units, method,
comparative, to investigate
Dostları ilə paylaş: |