140
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Təbiət elmləri seriyası
2013
QARADAĞ FMS-NİN YERLƏŞMƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
VƏ MİS-PORFİR YATAQLARININ FORMALAŞMASI
A.M.İSMAYILOVA
Bakı Dövlət Universiteti
aismyilova@.rambler.ru
Məqalədə Qaradağ FMS-nin yerləşmə xüsusiyyətləri və onlarla əlaqəli mis -porfir filiz-
ləşməsinin geoloji əmələgəlmə şəraiti təhlil edilir. Müəllifin fikrincə, Qaradağ FMS və onunla
əlaqəli mis-porfir yataqları ada-qövs şəraitində vulkan-plutonik komplekslərlə sıx əlaqədə baş
verərək genetik cəhətdən plagioqranitləri yaran ştok şəkilli qranodiorit-porfirlərlə və onların
kvars diorit-
porfirit tərkibli damar derivatları ilə bağlıdır. Mis-porfir filiz kütlələrinin
yerləşməsinə nəzarət edən regional və parçalanma strukturları uzun inkişaf yolu keçmiş və bir
qayda olaraq, filizləşmədən əvvəl əmələ gəlmiş və süxurların filizləşmədən əvvəlki metasomatik
dəyişməsinə səbəb olan hidrotermlər üçün kanal rolunu oynamışlar. Sonradan, regional
parçalanmalar boyu dəfələrlə tektonik hərəkətlər bərpa olunmuş, filizli hidrotermlərin hərəkəti
üçün əlverişli şərait yaranmış və mis-porfir minerallaşması lokallaşmışdır.
Açar
sözlər: FMS, mis-porfir yataqları, plagioqranit intruzivləri, hidrotermal məhlullar,
adalar qövsü, subduksiya, postmaqmatik
dəyişilmələr
Gədəbəy filiz rayonu Lök-Qarabağ mürəkkəb quruluşlu adalar qövsü
zonasında Şəmkir horst-qalxımının mərkəzi hissəsində yerləşmişdir. Rayonda
müxtəlif istiqamətli qırılıb-qalxma və üstəgəlmə xarakterli tektonik pozulma
sistemləri geniş yayılmışdır. Gədəbəy-Dəlidağ lineamentinin ayrı-ayrı fraq-
ment
lərini təmsil edən submeridional və subköndələn dərinlik qırılmaları şək-
lin
də yaxşı nəzərə çarpan blok strukturları baykal və hersin mərhələləri struk-
turlarından irsən keçmişdir. Bu dövrdə mezozoy vulkanik-plutonik maqmatizm
geniş təzahür etmişdir. Orta yura vulkano-plutonik assosiasiyasının bu, xətti
yerləşmiş dərinlik qırılmaları arasında püskürməsi, kosmik şəkillərdə oçaqvari
mərkəzi maqmatogen strukturlar və yaxud konsentrik-zonal maqmatogen-filiz-
metasomatik
sistemlər şəklində təzahür etmişdir. Mərkəzi-həlqəvi vulkan-
tektonik
strukturların daxilində yerləşmiş belə qalxımların nüvələrində turş
tərkibli plutonik intruzivlər (Atabəy-Slavyan plagioqranit massivi) yerləşir.
Sonuncular
öz
növbəsində kənarlara doğru əsasi və orta-turş tərkibli süxurlarla
(
Gədəbəy massivi, kiçik porfir intruzivləri), daha sonra isə erkən (bayos-bat)
vulkanogen
süxurlarla
əvəz olunurlar.
141
Qaradağ filiz-maqmatik sistemi
Filiz
-maqmatik
sistemləri maqmatik və metasomatik filizəmələgəlmələrin,
habelə elementlərin konsentrasiyalarının müxtəlif səviyyəli geokimyəvi sahələri-
nin
təbii birliyi olub geoloji proseslərin genetik cəhətdən qarşılıqlı bağlı olan
fəaliyyətidir (Tauson və b., 1987). Mis-porfir FMS maqmatizmin və filiz-metaso-
matik
proseslərin təzahürünü əksetdirən və uzun müddət endogen aktivliyini itir-
məyən struktur düyünlərdir. Əksər mis-porfir sistemləri üçün porfir intruzivlərinin
və onlarla bağlı olan filiz kütlələrinin iri qranitoid massivlərində lokallaşması
xasdır. Zaman müstəvisində bir-birindən ayrılan bu əmələgəlmələr uzun müddət
inkişaf edən vahid maqmatik meqasistemin törəmələri hesab olunurlar. Porfirlər
FMS
-in maksimum
təzahür etdiyi sahələrdə qərar tuturlar. İri filiz düyünlərində
porfir
maq
matitlərinin təzahürünün bir neçə ritmini ayırmaq mümkün olur (Qavri-
lova
və b., 1984, 1990; Koval və b., 1988; Krivtsov və b., 2001; Pavlova, 1978;
Sotnikov
və b., 1995, 2005).
Mis
-porfir
sistemləri subduksiya zonaları və yaxud Yer qabığı mantiyasının
və mantiya plyumlarının təsiri altında kontinentlərin dəyişmiş kənar zonalarında,
eləcə də okeandaxili və okeankənarı vulkan qövsləri ilə sıx əlaqədə inkişaf tap-
mışlar. Onların yaranması plyum tektonikası prosesləri ilə əlaqələndirilir (Dobretsov
və b., 2001; Qusev, 2006). Kükürd və oksigenin izotop analizləri göstərir ki, mis-
porfir
yataqlarında əsas filiz komponentlərinin əmələgəlməsində və poligen
filizəmələgətirən flüid sistemlərinin yaranmasında dərinlik mənbəyinin rolu böyük-
dür
və o, maqmatogen mənbə modelinə uyğun gəlir.
Tədqiqatçılar (Lowell, Guilbert, 1970; Hollister, 1975; Krivtsov, 1988)
mis
-porfir
sistemlərini intruzivlərin tərkibindən asılı olaraq qruplaşdırırlar.
Qaradağ qrupu mis-porfir yataqları V.Hollisterin «diorit» modelinə cavab ve-
rir
, intruziv
süxurların sırası natriumlu seriya ilə təmsil olunmuşdur: dioritlər-
kvarslı dioritlər, kvars-diorit-porfiritlər-plagioqranit-porfirlər. Filizlərdə Mo az
iştirak edir, nəcib metalların miqdarı yüksəkdir. Yataqlar adalar qövsü
zonalarında təzahür etmişlər. Vulkanik-plutonik kompleks okeanik substratda
perikontinental
geoloji strukturlar
hüdudlarında formalaşmışdır. Ümumiyyətlə,
FMS
-in mantiya-
qabıq təbiəti mis-porfir yataqlarının maddi tərkibinə əsaslı
şəkildə təsir edir, yataqların geokimyəvi profili Cu/Mo nisbəti ilə müəyyən
olunur
.
Nisbət öz növbəsində FMS-in inkişafında bazit və qranitoid maqması-
nın nə dərəcədə iştirak etməsini göstərir. Bir sıra nişanələrə görə misin dərin
(mantiya), molibdenin
isə qabıq mənbədən daxil olması güman edilir. Geokim-
yəvi xüsusiyyətlərinə görə, bu iki element endogen proseslərdə müxtəlif
qruplara
aid
olduqlarına baxmayaraq, onların filizlərdə bir yerdə rast gəlməsi
mis
-porfir
və molibden-porfir yataqlarının ən səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir.
Qaradağ FMS-in filizləri üçün kükürdün kifayət dərəcədə homogen
izotop
tərkibi δ
34
S
(–1,5÷1,0‰)
səciyyəvidir. Burada meteorit standartına
yaxın olan rəqəmlər üstünlük təşkil edirlər. Bu, kükürdün homogen, yəqin ki,
dərinlik mənbəyə malik olmasını göstərir. Belə bir mənbə mantiyanın yuxarı və
142
yaxud
qabıqaltı səviyyəsində ola bilər (Tuqarinov və b., 1974).
Qaradağ FMS-dəki yataqların lokallaşma və formalaşma şəraiti
filizəmələgəlmənin aşağıdakı ardıcıllıq sxemini ayırmağa imkan verir.
Bayos
-bat
yaşlı vulkano-plutonik kompleksin formalaşması bir neçə
tektono
-maqmatik etapda (faza)
baş vermişdir: Atabəy-Slavyanka plagioqranit
intruzivinin
formalaşması, onu yaran porfir-porfirit ştokları və daykalarının inki-
şafı, tektonik və partlayış prosesləri, nəhayət, süxurların səciyyəvi postmaqmatik
dəyişməsi.
Kvars
-kalium
şpatı-maqnetit metasomatitlərinin yaranması bilavasitə
mis
-molibden
filizləşməsindən əvvəl Na, K, Fe, Cl və CO
2
komponentlərinin
üstünlük
təşkil etdiyi qazlı məhlullardan 700°C-ə yaxın və artıq temperaturda
(Berzina
və b., 1978; Piznyur, 1980 və b.) hidrotermlərin yan süxurlarla qarşı-
lıqlı əlaqəsi nəticəsində FMS-in intensiv çatlı hissələrində, qismən açıq termo-
dinamiki
şəraitdə baş vermişdir. Hidrotermal metasomatizm zamanı süxur-
lardan
ilk
növbədə natrium intensiv şəkildə azad olunur; tünd rəngli mineral-
ların, apatitin və digərlərinin pozulması nəticəsində süxurlardan eyni zamanda
xeyli
miqdar xlor da
çıxarılır və əlverişli şəraitdə kvars-serisit metasomatitləri
ilə yanaşı geniş miqyasda xloritləşmə prosesi gedir. Filizləşmə törəmə kvarsit
metasomatitlərinin intensiv hidrotermal dəyişməsindən sonra baş vermişdir.
Filiz
damarlarındakı kvarsda ilkin, ilkin-törəmə və törəmə ikifazalı qaz-
maye
daxilolmaları aşkar edilmişdir. Onların ölçüləri 1-70 mkm, formaları –
qeyri
-düzgündür.
Bəzi kvars dənələrində qaz-maye daxilolmaları ilə yanaşı
singenetik
qaz
daxilolmalarına rast gəlinir. Bu da minerallaşmanın heterogen
flüid
(qaynama)
hesabına əmələgəlməsini göstərir. Kvarsdakı ikifazalı daxilol-
malar
431-143°C temperaturda maye
fazasına qədər homogenləşir; bu zaman
sulu
məhlullarda duzların konsentrasiyası 21.0…5.3 kütlə %-ekv. NaCl olur.
Bu
daxilolmaların məhlullarında natrium və maqnezium xloridləri üstünlük
təşkil edirlər (evtektika temperaturu – 47-29°C). Flüidin sıxlığı 0,50-0,94
q
/sm
3
-dir. Mis-porfir
filizləşməsinin yaşı adətən filizdaşıyan maqmatik
komplekslərin yaşına uyğun gəlir.
Qaradağ filiz-maqmatik sisteminin təzahür xüsusiyyətləri.Bir sıra tədqiqat-
çıların (C.Ə.Azadəliyev, V.M.Babazadə, D.M.Əhmədov, A.M.İsmayılova, S.M.Mi-
kayılov, V.G.Ramazanov və b.) apardıqları geoloji-kəşfiyyat və müxtəlif istiqamətli
elmi
-
tədqiqat işləri nəticəsində FMS-ə daxil olan yataqların quruluşunun bir çox
mühüm
cəhətləri öyrənilmişdir. Mis-porfir FMS-in ayrılması bu yataqların əmələ-
gəlmə şəraitinin öyrənilməsində, geoloji-genetik modellərin qurulmasında, nəhayət,
yataqların axtarışı və proqnozlaşdırılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə
tədqiqatların əsasına ilk növbədə onların zaman-məkan müstəvisində təzahürünü və
genetik
xüsusiyyətlərini əksetdirən faktorlar qoyulur. Məlumdur ki, mis-porfir FMS-
in
formalaşmasında yuvenil və meteor termal məhlullar aktiv iştirak edə bilərlər. Bu
faktorların hansının daha fəal rol oynadığını izotop tədqiqatların nəticələrindən gör-
mək mümkündür.
87
Sr
/
86
Sr
-un
nisbətindən alınmış məlumatlar dünyanın bir çox
143
yataqlarının (Sotnikov və b., 1988; Ratman və b., 1985 və b.), o cümlədən də
Qaradağ mis-porfir FMS-in və onları yerləşdirən iri qranitoid komplekslərin
birmənalı olaraq mantiya mənşəli olduqlarını göstərir. Belə bir nəticəyə, həmçinin
kükürdün
izotop
tərkibinə əsasən də gəlmək olar.
Mis
-porfir
sistemlərinin ən əsas xüsusiyyətlərindən biri onların uzun
müddətli diskret-istiqamətlənmiş inkişafıdır. Əksər mis-porfir yataqları üçün
on
ların iri qranitoid kütlələri içərisində lokallaşması səciyyəvidir. Filiz düyün-
lərində porfir maqmatitlərinin təzahürü bir neçə ritm üzrə gedir və ritmlərdən
hər biri müəyyən filiz-metasomatik törəmələrlə müşayiət olunurlar. Mis-porfir
FMS
maddənin dərinlik mənbəyinin xüsusiyyətlərinə görə mantiya-qabıq mən-
şəlidir. FMS-in yaranmasına təkan verən əsas səbəb qabıqaltı bazit maqması və
ondan
ayrılan flüidlərin fəaliyyətidir.
Filiz
kütlələrinin morfologiyası porfir ştoklarının formasını, demək olar
ki
,
təkrar edir. Filizləşmə damarcıq-möhtəvi tiplidir, bəzən xırda filiz damarları
da
rast
gəlinir. Minerallaşma hidrotermal dəyişmiş kvars diorit-porfirlərdə,
qranodiorit
-
porfirlərdə inkişaf tapıb.
Cəyirçay yatağında buruq qazmaları vasitəsilə yer səthindən müxtəlif
dərinlikdə (40-300 m) qazılmış quyular gips minerallaşması kəsmişdir ki, bu da
adətən mis-porfir yataqlarının yuxarı (filizüstü) hissələri üçün xasdır. Bu
yataqda
filizüstü
aşınma zonası, demək olar ki, yoxdur. Göründüyü kimi, bu
amil
yatağın çox az eroziyaya məruz qalmasını göstərir.
Mis
-porfir
yataqlarının geoloji-tektonik mövqeyi. Qaradağ FMS mis-
porfir
yataqlarının yerləşməsi baxımından üç iri tektonik bloka ayrılır:
1.
Qərb bloku. Böyük Qalaça-Çənlibel qırılması ilə Nərimankənd-Çənli-
bel
qırılması arasında yerləşir. Blokun ümumi istiqaməti meridionala yaxındır.
Cənub istiqamətində onun eni xeyli artır (genişlənir). Blokun getdikcə daralan
şimal hissəsində Qaradağ yatağı formalaşmışdır.
2.
Mərkəzi blok. Nərimankənd-Çənlibel qırılması ilə həmin qırılmanın
şimal-şərq qolu (1-ci Cəyirçay qırılması), Xoşyal və Cəyirçay sahələri arasında
yerləşir. Blokda öyrənilmiş dərinlikdə (300-540 m) sənaye əhəmiyyəti kəsb
edən filiz toplantıları aşkar edilməmişdir.
3.
Şərq bloku. 1-ci Cəyirçay qırılması ilə meridionalayaxın-şimal-qərb
istiqamətli 2-ci Cəyirçay qırılması arasında yerləşir. Blokun ŞQ hissəsində
Cəyirçay yatağı yerləşmişdir. Blok, perspektivlik baxımından dəqiq axtarış
mərhələsinin tələblərinə cavab verir.
Qaradağ yatağı FMS-nin qərb-şimal-qərb cinahında yerləşir və üç filiz
məntəqəsini (Mərkəzi, Xoşyal və Xarxar) özündə cəmləşdirir.
Yataq
mürəkkəb geoloji quruluşa malikdir. Yataq sahəsində alt və üst
bayosun
vulkanogen
törəmələri, üst yura – alt təbaşirin plagioqranitləri, kvars-
diorit
-
porfiritlərin kiçik intruzivləri, müxtəlif tərkibli və yaşlı damar süxurları
inkişaf tapmışdır. Bütün bu törəmələr iri, submeridional istiqamətli Gədəbəy-
D
əlidağ lineamentinin və ondan şaxələnən parçalanma pozulmasının qovuşma
144
zonasında yerləşmişdir.
Yataq
sahəsi 2,5-3 km olan lokal həlqəvi strukturda yerləşir. İntruziv
törəmələr (kvars-diorit-porfirit ştokları, plagioqranitlər) və damar süxurları
hidrotermal
-metasomatik d
əyişmə və filizləşmə ilə müşayiət olunurlar, porfir
ştokları daykalarla müqayisədə xeyli dərəcədə dəyişmişlər.
Qaradağ yatağının yerləşdiyi Qərb tektonik bloku 295-315° azimutla, sərt
yatımla Mərkəzi blokla sərhədlənir. Blokda 0,9×1,2 km ölcülü asimmetrik qra-
nitoid
kütləsi aşkar edilib. Kütlənin apikal hissəsi gözəçarpan dərəcədə porfir
quruluşlu kvars-diorit-porfiritlərlə təmsil olunub; aşağıda onlar porfir şəkilli,
daha
sonra
isə prizmatik görünüşlü dənəvər qranodioritlərə keçirlər. Yatağın
Mərkəzi filiz məntəqəsi intensiv tektonik pozulmaya və çat tektonikasına
məruz qalmışdır. Bunlardan ən başlıcası meridional-şimal-şərq istiqamətli
Böyük
Qalaça-
Çənlibel qırılmasıdır. Bu qırılma filiz kütləsini qərbdən məh-
dud
laşdıran struktur rolunu oynayır.
Filiz
ştokverkinin kənar hissələrində erkən maqnetit assosiasiyasının
oreolu
inkişaf tapmışdır. Filiz ştokverki daxilində isə aparıcı mineral asso-
siasiyaları – kvars-pirit-xalkopirit və kvars-molibdenit assosiasiyalarıdır.
Xarxar
sahəsiMərkəzi filiz məntəqəsindən 1,5-2,0 km aralı yerləşir. Hər
iki
sahənin geoloji quruluşu, demək olar ki, oxşardır. Burada da filizyerləşdiri-
ci
süxurlar kvars-diorit-porfirit
tərkibli kiçik intruziv porfir ştokunun, qismən
isə porfir quruluşlu plagioqranitlərin hesabına əmələ gəlmiş törəmə kvarsit-
lərdən ibarətdir.
Konturlaşdırılmış filiz kütləsi, mürəkkəb ştokverk-layvari (örtükvari)
morfologiyaya
malikdir. Filiz
ştokverkinin uzunluğu 700 m, orta en 220 m (120-
300 m), orta
qalınlıq 30,3 m (8-10 m-dən 20-50 m və bəzən 100-117,7 m) təşkil
edir
. Burada da filiz
kütləsinin üst (yuxarı) hissəsini törəmə sulfidlər (xalkozin,
pirit
-melnikovit,
bəzən kovellin), az miqdarda molibdenit, aşağı hissəsini isə ilkin
sulfid
mineralları (pirit, xalkopirit, bəzən molibdenit) təşkil edir. Aşınma-
oksidləşmə zonasının qalınlığı 20-30 m-dən 100 m-ə kimidir.
Xoşyal sahəsi Mərkəzi filiz məntəqəsinin bilavasitə şərq davamıdır.
Lakin
burada
filizyerləşdirici törəmə kvarsitlər əsas etibarı ilə turş vulkanitlərin
hesabına əmələ gəlmişlər. Onlar zəif çatlıdırlar. Digər fərqləndirici cəhət ondan
ibarətdir ki, filiz ştokverkinin istər qalınlığı, istərsə də onun daxilində filiz
kütləsində müəyyən edilən misin və molibdenin miqdarı şərqə davam etdikcə,
tədricən azalır.
Qaradağ yatağında konturlaşdırılmış filiz ştokverki Xoşyal sahəsində cənub-
qərbdən Nərimankənd-Çənlibel qırılması ilə məhdudlanır. Filiz kütləsi 200-300 m
dərinliyə (bir halda 540 m-ə kimi) qiymətləndirilmişdir. Burada qazılmış bir neçə
buruq
quyusu
vasitəsilə, həmçinin Qaradağ yatağının Mərkəzi hissəsinin şimal-
şərq cinahının da perspektivliyi qiymətləndirilmişdir.
Cəyirçay mis-porfir yatağı Qaradağ FMS-in şərq cinahında aşkar edilmişdir.
Ümumi
sahəsi 15 kv. km-ə yaxındır. Filiz daşıyan perspektiv sahənin uzunluğu
145
4,5 km, eni – 1,3-1,6 km (orta – 1,5 km),
sahəsi 7,0 kv.km-ə yaxındır. Yatağın
mərkəzi hissəsində (Cəyirçayın sol sahili, məlum filiz kütləsindən 200-300 m
şərqdə) yer səthində linzavari eksploziv brekçiya kütləsi aşkar edilmişdir. Kütlənin
uzunluğu 1,0 km, eni 10-20 m-dən 40-50 m-dir.
Yataq
sahəsinin şimal-şərq hissəsində (Cəyirçayın hövzəsində) mürəkkəb
ştokvari iri dənəvər çöl şpatlı kvars-diorit porfirit kiçik intruziv kütləsi aşkar
edil
mişdir. Kütlənin yer səthində açılmış hissəsi (Cəyirçay hövzəsi də nəzərə
alınarsa) təxminən 1,0 kv. km-ə yaxındır. Ştokvari kütlə filizdaşıyıçı perspektiv
zo
lağın istiqamətinə uyğun olaraq, en dairəsinə yaxın istiqamətdə 700 m-ə ya-
xın uzunluğa və 100-300 m enə malikdir. Filiz kütləsi yatağın şimal-qərb cina-
hında yerləşir. Ştokverkvari filiz kütləsinin uzunluğu (konturlaşdırılmış hissə-
də) 1000 m, orta eni – 200 m, orta qalınlığı – 33,8 m (10-68 m) təşkil edir. Fi-
liz
kütləsində misin miqdarı 0,2-0,6% (tək-tək hallarda 0,8 %), molibden –
0,001-0,02 % (
bəzən 0,04 %)-dir. Filiz kütləsinin yer səthi ilə bilavasitə əlaqəsi
yoxdur
. Yataq
sahəsində misin 25-dən artıq minerallaşma məntəqəsi mə-
lumdur
.
Dağ-Cəyir filizdaşıyıcı sahə 2,0 kv. km-ə yaxın (1,0×2,0 km) 10-dan
artıq minerallaşma zonasını əhatə edir. Zonalar yer səthində dağ qazmaları
vasitəsilə öyrənilmişdir. Minerallaşma zonalarının qalınlığı 1,0-2,0 m-dən 3-5,
bəzən 20-25 m, uzunluqları 10-50 m-dən 100-200, bəzən 300-500 m-ə kimidir.
Şırım sınaqlarında misin miqdarı 0,1-0,5%-dən 1,0-1,2%-ə çatır. Minerallaşma
zonaları arasında daha iri zona mərkəzdə yerləşən şimal-qərb (meridionala
yaxın) istiqamətli zonadır. Zonada misin miqdarı 0,2-0,72%-dən 1,2%-ə (orta –
0,6 %),
gümüşün miqdarı 1,5-3,45 q/t (orta – 2,3 q/t) təşkil edir. Atom-
absorbsiya
analizi
nəticəsində 1,5 m uzunluqlu bir şırım sınağında 1,5 q/t qızıl
təyin edilmişdir.
Qaradağ filiz-maqmatik sistemində mis-porfir yataqlarının yerləşmə
qanunauyğunluqları. Qaradağ FMS-in ümumi morfologiyası və yerləşməsinin
struktur
xüsusiyyətləri filizənəzarətedici şimal-qərb (submeridional), habelə
diaqonal
(suben)
istiqamətli filizötürücü qırılmalarla müəyyən edilir. Submeri-
dional
(Maarif-
Qaradağ qırılması və b.) parçalanma pozulmaları üstünlük təşkil
edir
. Onlar
birbaşa keçən alpaqədər yaşlı Gədəbəy-Dəlidağ lineamentinin
fraqmentləri olub mis- və molibden-porfir yataqlarının yerləşməsi və
lokallaşmasını müəyyən edirlər.
Mis
-porfir
yataqlarının regional baxımdan yerləşmələrində həlqəvi struk-
turlar
da az
əhəmiyyət kəsb etmir. Kosmik şəkillərin (ERTS, Landsat) deşifrə-
lənməsi nəticəsində aşkar edilən və mürəkkəb daxili quruluşu ilə səciyyələnən,
diametri
20 km-
dən çox olmayan həlqəvi strukturların mərkəzi zonası porfir
filizlərinin lokallaşması üçün, xüsusən əhəmiyyətlidir. Qırılmalar boyu intensiv
doğranma, əzilmə və eruptiv brekçiya zonaları, subvulkan əmələgəlmələri və
hitdrotermal
dəyişmiş süxurlar inkişaf tapmışdır. Bu qırılmalara bitişən yüksək
çat
zonalarında ştokverk tipli mis- porfir filiz kütlələri yerləşir.
146
Əsas qırılmaların filizləşmədən sonrakı müddətdə fəallaşması Qaradağ
FMS
-i üç iri tektonik bloka
ayırmışdır: Qərb, Mərkəzi və Şərq. FMS-in ümumi
struktur
görünüşü Maarif-Qaradağ, Böyük Qalaça-Çənlibel, Maarif-Moruqludağ
və Arıxdam-Böyük Qalaça qırılma zonaları arasındakı mis-porfir filizləşməsinə
nəzarət edən iri tektonik paz strukturunu xatırladır.
Qaradağ FMS-də filizləşmənin zonallığı başlıca filizəmələgətirən mine-
ral
assosiasiyalarının məkan və zamanda qanunauyğun dəyişməsilə səciy-
yələnir və aşağıdakı empirik sıra ilə təmsil olunur: Fe-Mo (Cu)-Cu (Mo) – Te,
As
, Sb (Cu, Au, Ag) – Au, Ag, Zn, Pb (As, Sb, Bi) – Fe(Sb).
FMS
-
dəki şaquli-geokimyəvi zonallığa gəldikdə o, dərinliyə getdikcə,
demək olar ki, bütün metallik elementlərin tədricən azalması, misin və molib-
denin
miqdarının artması (mərgümüşün nisbətən sabit miqdarı qalmaqla) ilə
səciyyələnir. Beləliklə, FMS-in Cu-Mo və Au-Ag minerallaşması səciyyəvi
mineraloji
-
geokimyəvi zonallığa malikdir.
Təxminən 30 km
2
ərazini əhatə edən Qaradağ, Xarxar və Cəyir ştokverk
kütlələrinin şaquli filizləşmə dərinliyi 300-350 m-ə qədərdir. İlkin filizlərdə
Cu
-un
miqdarı – 0,05-0,5-dən 1,0-2,0, bəzən 3,0-4,0%-ə qədər, orta – 0,52%
(bort
miqdarı 0,30% götürülməklə) və 0,64% (bort miqdarı 0,45%
götürülməklə), Mo – «iz»-dən 0,01, nadirən 0,1%-ə qədər, Au – 0,1 q/t və
artıq, gümüş – 0,1, bəzən 1 q/t götürülməklə proqnoz qiymətləndirilmə yatağı
orta
ölçülü yataqlar
tipinə aid etməyə imkan verir.
Geofiziki
məlumatlara görə, Qaradağ FMS şimal-qərb istiqamətində dəqiq
izlənilən müsbət maqnit anomaliyası zonasında yerləşir. Planda anomaliya
zona
sına misin (0,01-0,05%) və molibdenin (0,005-0,01%) geokimyəvi oreolları
uyğun gəlir. Burada kvarslı-plagioporfir qatının vulkanitləri, onlarla münasibətdə
tabeli
mövqe tutan tufogen-
çökmə süxurlar, habelə kvars-diorit-porfirit
intruzivləri və daykaları inkişaf tapmışlar. İntruzivlər bir qədər az eroziyaya
məruz qalmışlar, bunu onların porfir quruluşu göstərir.
Qaradağ filiz-maqmatik sistemində mis-porfir yataqlarının əmələgəl-
məsinin geoloji-struktur şəraitləri. Filizləşməyə nəzarət edən aşağıdakı struktur-
lar
səciyyəvidir: filiz rayonunun yerləşməsini müəyyən edən regional strukturlar;
filiz
sahəsi və yataqlarını yerləşdirən strukturlar; ayrı-ayrı filiz kütlələrinin
lokallaşmasına nəzarət edən strukturlar; filiz kütlələrində mis-porfir minerallaşma-
sının yerləşməsi və paylanmasını təmin edən strukturlar. Filiz rayonu daxilində
mis
-porfir yataq
və təzahürlərinin yerləşməsinə nəzarət edən regional strukturlar
paleozoyda
özülü
qoyulmuş şimal-qərb istiqamətli iri ölçülü qırışıq-parçalanma
zonaları və dərinlik qırılmalarıdır. Bu pozulmalar şimal-qərb (submeridional)
istiqamətli Gədəbəy-Dəlidağ lineament zonasının ayrı-ayrı fraqmentləri hesab
edilirlər. Zona daxilində ştok şəkilli kiçik porfir intruzivlərilə bağlı bir sıra mis-
porfir
və kolçedan yataqları yerləşmişdir.
Qaradağ filiz sahəsi, diametri 2-3 km-ə çatan həlqəvi strukturla nəzarət
olunur
. Onun
daxilində daha kiçik həlqəvi strukturlar ayrılır ki, onlar da öz
147
növbəsində yataq və təzahürlərin yerləşməsinə nəzarət edirlər. Qaradağ, Xarxar,
Arıxdam, Zəhmət, Atabəy, Qumlu və digər məntəqələrdə müəyyən edilmiş belə
həlqəvi strukturlar geomorfoloji xüsusiyyətlərinə görə dəyirmi, ellips şəkilli olub,
təbiətcə ayrı-ayrı vulkan aparatlarına, subvulkan və kiçik intruziv kütlələrə uyğun
gəlirlər.
Filiz
kütlələri mürəkkəb daxili quruluşa malik ştokvari formalar əmələ
gətirirlər. Onların yatım elementləri dərinliyə getdikcə tədricən dəyişir. Bu, çox
güman
ki,
düşməsi boyu filiz kütləsinin müxtəlif istiqamətli mikrobloklara
parçalanması ilə əlaqədardır.
Filizləşmə morfoloji cəhətdən yüksək çatlılıq və keçiriciliyilə səciyyələnən
məntəqələrdə xətti damarcıq-möhtəvi filiz zonaları şəklində təzahür edir. Ən iri
filiz
zonasının uzunluğu (Qaradağ yatağının Mərkəzi hissəsi, Xarxar təzahürü)
təxminən 1,5-2,0 km, eni isə 700-800 m-ə qədərdir.
Qaradağ yatağının Mərkəzi hissəsində dərinliyə getdikcə filiz damarcıq-
la
rının qalınlığı artır və bir poqon metrə düşən çatların sayı azalır. Müəyyən
edilmiş bu qanunauyğunluqlar mis-porfir filizləşməsinin struktur zonallığa
malik
olmas
ını göstərir.
Qaradağ FMS-də aşağıdakı genetik tip çatları ayırmaq mümkün olmuşdur:
1)
şimal-qərb istiqamətli regional çatlar; 2) kvars-diorit-porfirit, qranodiorit-
porfir
intruzivlərinin günbəz hissələrində inkişaf tapan və onların səthinə paralel
yerləşmiş protoklastik ayrılma çatları; 3) dərinlik qırılmalarından şaxələnən
çatlar
; 4) qopma
çatları.
Regional
çatlar iri
miqyaslı regional qırılmaların (Gədəbəy, Xarxar, Mas-
xit
və b.) yaranması zamanı əmələ gələn regional gərginlik sahələrilə bağlıdırlar.
Fil
izləşmənin lokallaşmasında onlar az əhəmiyyətlidirlər. Protoklastik
(kontraksion) çatlar (270-275°∠25-30°, 90-95°∠25-30°, 5-15°∠5-10°) Qara-
dağ, Xarxar və Cəyir yataqlarının mərkəzi hissələrində porfir ştoklarının gün-
bəz hissələrində inkişaf edərək, kifayət qədər dərinliyə (100-150 m) izlənilirlər.
Onlar
çox zaman pirit
damarçıqları ilə dolmuş olurlar. Dərinlik qırılmaların-
dan
şaxələnən çatlar(270-290°∠60-70°; 20-35°∠50-60°) geniş inkişafa malik
olub
kvars, kvars-molibdenit, kvars-xalkopirit, kvars-pirit, kvars-sfalerit-
qalenit
minerallaşması daşıyırlar.
Xırda çatlılıq (290-330°∠60-70°) süxurları ayrı-ayrı bloklara bölən düz-
və əyrixətli qopma çatları ilə də təmsil olunmuş və Qaradağ yatağının Mərkəzi
his
səsində plagioqranitlərlə intruziv porfir ştoklarının təmasında inkişaf tap-
mışdır, ölçüləri bir neçə on sm-dən birinci metrlərə qədərdir; süxurların doğ-
ranma
və brekçiyalaşma zonaları yaxınlığında sıx tor şəbəkəsi əmələ gətirirlər.
N
əticələr
Qaradağ FMS-in mis-porfir yataqları ada-qövs şəraitində vulkan-plutonik
komplekslərlə sıx əlaqədə (dar zaman çərçivəsində: gec yura-erkən təbaşir) baş
verərək genetik cəhətdən plagioqranitləri yaran ştok şəkilli qranodiorit-
148
porfirlərlə və onların kvars diorit-porfirit tərkibli damar derivatları ilə bağlıdır.
Mis
-porfir
filizləşməsi Atabəy-Slavyanka intruzivinin şərq çərçivəsində yerləş-
mişdir. İntruzivin qalınlığı burada kiçikdir, süxurlar intensiv çatlılığa məruz
qalmışlar. Massivin xeyli qalın mərkəzi hissəsi isə çatəmələgəlmə prosesi
baxımından namünasib olmuşdur və təbii ki, filizli hidrotermlərin hərəkəti
üçün
əlverişli deyildir.
Mis
-porfir filiz
kütlələrinin yerləşməsinə nəzarət edən regional və
parçalanma
strukturları uzun inkişaf yolu keçmişlər. Bu strukturlar, bir qayda
olaraq
,
filizləşmədən əvvəl əmələ gəlmiş və süxurların filizləşmədən əvvəlki
metasomatik
dəyişməsinə səbəb olan hidrotermlər üçün kanal rolunu oyna-
mışlar. Sonradan, regional parçalanmalar boyu dəfələrlə tektonik hərəkətlər
bərpa olunmuş, filizli hidrotermlərin hərəkəti üçün əlverişli şərait yaranmış və
mis
-porfir
minerallaşması lokallaşmışdır. Pozulmalar boyu tektonik hərəkətlər
və kiçik həcmli süxur bloklarının yerdəyişməsi baş vermişdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Абрамович И.М., Клушин И.Г. Геодинамика и металлогения складчатых областей.
Л.: Недра, 1987.
2.
Азадалиев Дж.А. К проблеме рудно-магматических систем (на примере Малого
Кавказа) // Доклады АН Азербайджана, 1998, №5-6, с.114-121
3.
Баба-заде В.М., Агасиев М.А., Рамазанов В.Г. Типовые геолого-генетические модели
медно-порфировых месторождений Малого Кавказа // Структура, геохимия и мине-
ралогия рудных и нерудных месторождений Азербайджана. Баку: АГУ, 1989, с. 3-23.
4.
Баба-заде В.М., Махмудов А.И., Рамазанов В.Г. Медно- и молибден-порфировые
месторождения. Баку, Азернешр, 1990, 377 с.
5.
Баба-заде В.М., Рамазанов В.Г., Мамедов З.И., Исмаилова А.М., Абдуллаева Ш.Ф.
Геолого-геофизические и геохимические основы модели рудно-магматических
систем медно-порфировых месторождений Кедабекского рудного района / Научное
наследие академика М.А.Кашкая. Баку: Nafta-Press, 2007, c. 58-85.
6.
Деобрич Дж.Л., Баба-заде В.М., Кекелия С.А., Рамазанов В.Г., Мамедов З.И.,
Исмаилова А.М. Геолого-геофизические и геохимические модели рудно-магмати-
ческих систем медно-порфировых месторождений Кедабекского рудного района /
Сборник, посв. 80-летию основания Института геологии АН Грузии. Тбилиси, 2008,
с.307-315.
7.
Исмайылова А.М. Гарадаь мис- вя молибден-порфир филиз-магматик системи:
щидротермал метасоматизм, интрузив порфирляр вя филизямяляэялмянин
гаршылыглы ялагя модели // Бакы Университетинин Хябярляри. Тябият елмляри
серийасы, 2006, №2, с. 115-125.
8.
Исмайылова А.М. Гарадаь мис-порфир филиз сащясинин структур ямяляэялмя вя
йерляшмя шяраити // Бакы Университетинин Хябярляри. Тябият елмляри серийасы,
2006, №4, с.104-113.
9.
Кекелия С.А., Ратман И.П., Твалчрелидзе А.Г. Методические рекомендации по
поискам и локальному прогнозированию молибден-медно-порфировых месторож-
дений Кавказа (во вторичных эвгеосинклинальных зонах). Изд. Саброта Сакартвело,
Тбилиси, 1987, 65 с.
10.
Масимов А.А. Геологические особенности и условия формирования медно-порфи-
рового оруденения северо-восточной части Малого Кавказа (Шамхорский антик-
линорий). Автореф. дисс.…канд. г.-м. наук. Баку, 1985, 24 с.
149
Təqdim edilmiş tədqiqat işi Bakı Dövlət Univtrsitetinin 50x50 qrant proqramı əsasında
yerinə yetirilmişdir.
ОСОБЕННОСТИ КАРАДАГСКОЙ РМС И ФОРМИРОВАНИЕ
МЕДНО-ПОРФИРОВЫХ МЕСТОРОЖДЕНИЙ
А.M.ИСМАЙЛОВА
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются особенности размещения Карадагской РМС и геологи-
ческие условия формирования связанных с ней медно-порфировых месторождений. По
мнению автора Карадагская РМС и связанные с ними медно-порфировые месторожде-
ния формировались в островодужных условиях в тесной связи с штокообразными тела-
ми гранодиорит-порфиров и жильными их дериватами кварц-диорит-порфирового со-
става. Медно-порфировые тела контролируются долгоживущими региональными рааз-
ломами, являвшимися путями циркуляции рудоносных гидротермальных растворов.
Ключевые слова: РМС, медно-порфировые месторождения, плагиогранитовые
интрузии, гипдротермальные растворы, островная дуга, субдукция, постмагматические
изменения
FEATURES OF GARADAGH OMS AND FORMATION
OF PORPHYRY COPPER DEPOSITS
A.M.ISMAYLOVA
SUMMARY
The article discusses the features of Garadagh OMS and geological conditions of the
formation of associated porphyry copper deposits. According to the author, Garadagh OMS
and associated porphyry copper deposits under the island arc conditions are closely connected
with granodiorite-porphyry bodies and their derivatives with vein quartz-diorite porphyry com-
position. Copper-porphyry bodies are controlled by long-lived regional faults, pathways for
circulation of ore-bearing hydrothermal solutions.
Key words: PMC porphyry copper deposit, plagiogranite intrusion, hidrotermal solu-
tions, island arc, subduction, post-magmatic changes
Redaksiyaya
daxil oldu: 22.01.2013-cü il.
Çapa
imzalandı: 06.03.2013-cü il.
Document Outline - ЛИТЕРАТУРА
- Filiz-maqmatik sistemləri maqmatik və metasomatik filizəmələgəlmələrin, habelə elementlərin konsentrasiyalarının müxtəlif səviyyəli geokimyəvi sahələrinin təbii birliyi olub geoloji proseslərin genetik cəhətdən qarşılıqlı bağlı olan fəaliyyətidir ...
Dostları ilə paylaş: |