Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Humanitar elmlər seriyası
Yüklə 46,11 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elmlər seriyası 2011 DİLÇİLİK UOT indeks: 46.21.33 Mətnin linqvistikası, UOT 81ʹ42; 801.7 SİYASİ DİSKURS VƏ LEKSİK VAHİDLƏR F.A.ŞİRİYEV Bakı Dövlət Universiteti fikrethemkar@mail.ru Məqalədə siyasi diskurs və onun mühüm parametrləri barədə dilçilikdə mövcud olan məsələlərdən bəhs olunur. Siyasi diskurs nəticə etibaрilə siyasi mətndir və onun formalaşma- sında “söz oyunu”, yəni bəzi leksik vahidlərin kontekstual mənası xüsusi rol oynayır. Bu siyasi diskursun kommunikativ səciyyəsi, natiqin nitq intensiyası, habelə adresantla adresat arasın- dakı nitq aktı ilə bağlıdır. Açar sözlər: Siyasi diskurs, dil, nitq, konnotasiya, söz
Siyasi linqvistika politologiya və dilçilik kimi iki mühüm elmin qovuşu- ğunda formalaşan dilçilik sahəsidir. A.P.Çudinov qeyd edir ki, siyasi dilçilik müasir dilçiliyin antroposentrizm (dil hadisəsi öyrənilərkən danışanın şəxsiy- yətinə istinad etmək), ekspansionizm (bir çox elmlərə ehtiva edən problemləri öyrənmək, genişlənmə), funksionalizm (dili funksiya baxımından öyrənmək), eksplanatorluq (dil faktını təkcə təsvir etmək yox, ona qiymət vermək) və s. mühüm xüsusiyyətlərini özündə təcəssüm etdirir [1, 4]. Keçən əsrin 90-cı illə- rində bu istiqamətdə xeyli maraqlı əsərlər meydana çıxmış, hətta dərsliklər də yazılmışdır. A.P.Çudinovun “Siyasi dilçilik” əsərində siyasi diskursu səciyyə- ləndirmək üçün aşağıdakı antinomiyaları müəyyənləşdirmişdir: 1.
Rituallıq və informativlik. 2.
İzoteriklik və ümumi qəbul olunan. 3.
İnstituallıq və şəxsi xarakter. 4.
Siyasi mətndə informasiyanın reduksionizmi və çoxaspektliliyi. 5.
Siyasi mətnin avtonomluğu və intermətnliliyi. 6.
Siyasi mətnin müəllifliliyi və anonimliyi. 7.
Siyasi kommunikasiyada tolerantlıq və aqressivlik [1, 42-50]. Siyasi diskurs siyasi dilçiliyin əsas anlayışıdır və o, diskursun müxtəlif- liyini özündə əks etdirir; siyasi hakimiyyəti əlində saxlamaq və ya ona nail ol- maq məqsədini daşıyır. Linqvistik ədəbiyyatlarda siyasi diskurs bütövü ya- radan elementlər kompleksindən ibarət çoxplanlı, çoxaspektli hadisələr kimi
5 təqdim olunur. Siyasi diskurs siyasi diskussiyalarda istifadə olunan bütün nitq aktlarının məcmudur. Məsələyə belə baxış siyasi diskurs anlayışına geniş mənada baxmağı, yanaşmağı tələb edir. E.İ.Şeyqalın bu sahədəki tədqiqatları da son illər dilçilərin diqqətini cəlb etmişdir. O, “Siyasi diskursun semiotikası” adlı əsərində siyasi diskursun ölçülməsinin iki növünü göstərmişdir: 1) real ölçü; 2) virtual ölçü [2, 315]. Real ölçü deyəndə, müəyyən sosial məkandakı nitq fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Buraya linqvistik, paralinqvistik və ekstralinqvistik faktorlar daxildir. Diskursun virtual ölçüsü deyəndə verbal və qeyri-verbal işarələr nəzərdə tutulur ki, onlar da siyasət dünyası, söyləm tezariusu, müəyyən ünsiyyət mühiti üçün spesifik olan nitq janrlarının və fəaliyyətləri yığımından ibarət denotatlar məcmuudur. Y.A.Sorokin siyasi diskursu ideoloji diskursa nisbətdə müəyyənləşdirir. O, göstərir ki, siyasi diskursun iki növü vardır: 1) siyasi diskurs; 2) ideoloji diskurs. Bunlar arasında fərq ondan ibarətdir ki, siyasi diskurs eksplisit praqmatikdir, ideoloji diskurs isə implisit praqmatikdir. Birinci növ subdiskurs, ikincisi isə metadiskursdur [3, 57]. Beləliklə, linqvistik ədəbiyyatlarda siyasi diskurs dar və geniş mənada işlənir. Geniş məna deyəndə siyasi xadimin subyekt adresat, yaxud ünsiyyət məzmun daşıyan mühitə aid ünsiyyət forması nəzərdə tutulur. Dar mənada isə, siyasi hakimiyyəti ələ almaq və ya əldə saxlamaq üçün diskurs növləri nəzərdə tutulur. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, biz diskursu geniş anlamda nəzərdə tuturuq və buraya nitqin törəməsi və qavrayışını, habelə bunlara təsir edən ekstralinqvistik faktorları da aid edirik. Bundan əlavə, belə hesab edirik ik, “diskurs” müasir dilçilikdə müxtəlif nitqləri nəzərdə tutur. Siyasi diskursun təyinatı nəyi иsə təkcə təsvir etmək deyil, adresatı fəaliyyətə cəlb etmək üçün onda inam yaratmaq, onu inandırmaqdan ibarətdir. Siyasi diskursun effektliliyi də bu məqsəddən asılıdır. Siyasi hakimiyyət dil vasitəsi ilə ünsiyyətə girir, onun vasitəsi ilə siyasi xadimlər adresatın şəxsi mühitinə daxil olur, bu vaxt ”mən” əvəzinə “biz” leksimini seçir və bu üsulla “söz manipulyasiyası” başlayır; daha sonra mürək- kəb üsullara əl atılır. Manipulyasiya deyəndə kütlənin baxışlarını, fikirlərini fəaliyyət üsullarına bağlanma prosesini nəzərdə tuturuq. Belə ki, dil hakimiy- yəti bütün cəmiyyətlərdə istifadə olunur. Məs.: Diktatura şəraitində cəmiyyət üzərində total nəzarət vasitəsi kimi dil daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çox inkişaf etmiş demokratik cəmiyyətlərdə dildən ağılla istifadə etmək hakimiy- yət barədə cəmiyyətdə lazımi fikri formalaşdıra bilir. Dilin siyasi diskursda funksiyasının tədqiqi zamanı bir-birini tamam- layan iki problemlə üzləşirik: hakimiyyətin dili, dil hakimiyyəti. Hakimiyyətin dili deyəndə necə danışmaq, indiki hakimiyyətin dilin hansı vasitə və üsul- larından istifadə etməsi nəzərdə tutulur. Bu sırf linqvistikanın tədqiqat meto- dudur. Dil hakimiyyəti isə, həmin dil vasitə və üsulları ilə kütlə şüuruna dilin təsiri nəzərdə tutulur.
6
Siyasətçinin nitqi kütlə şüurunun lazımi tərəfinə təsir etməyi bacarmalı- dır. Ona görə də, ağıllı siyasətçilər kütlə şüuru ilə həmahəng olan simvollarla, arxetiplərlə, rituallarla əməliyyat aparırlar. Siyasi nitqdə daha çox nəzərə çar- pan metaforalardar. Məs.: seçicilər uğrunda döyüş, informasiya müharibəsi, demokratiyaya hücum, diplomatik döyüş, hakimiyyət krizisi, cəmiyyət sağal- ma yolundadır və s. Bəzən siyasətçinin nitqi tam arqumentləşməyir. Bu da təsadüfi deyil. O, adresata izah edir ki, onun mövqeyi onların marağı dairəsindədir: bu marağı gözləyərək adresatın emosiyasına təsir etmək, onun hissləri ilə uzun müddət məşğul olmaq imkanı əldə edir. İnsanın koqnitiv mühitində təmasda olan anla- yışlardan istifadə etmək daha çevik üsuldur. Bu gözlənilməz effektləri verir; gözlənilmədən bir inamdan digərinə keçid baş verir, bəzən də danışanın gözlə- diyinin əksinə olur. Təsirin uğuru şəxsiyyətin keyfiyyətindən, nitqin kimə ün- vanlanmasından asılıdır. Adresatın nitq şəraitini lazımi istiqamətə dəyişdir- mək, o cümlədən onun kompozisiyasını monipulyasiya etmək olar. Dil hakimiyyəti ziddiyyətlidir. Hamıya məlumdur ki, sözdən istifadə əsasında siyasətçilər arasında mübahisə, digər işlər uğrundakı mübahisədən də ciddi olur. Dil vasitəsi ilə siyasətçilərin cəmiyyətə təsiri etiraf olunmuş faktdır. Bunu siyasətçilər özləri də etiraf edirlər. Bəziləri dilin hakimiyyətini anlamır- lar, onu havada səs rəqsləri kimi başa düşürlər. Bununla bağlı bir məqamı nəzərdən keçirək. “Dil oyunu” fikrin generatoru kimi başa düşülür. Oyun mə- dəniyyətin yaranmasının əsasında durur, onu qabaqlayır və yaradır. Biz dün- yada bu oyunun içindəyik. Əlbəttə, bizim psixikamız bizi lazımsız məntiqi- likdən və stabillikdən müdafiə edir, monotonluqdan yoruluruq, ona görə də “dillə oyun” lazımdır. Oyunun mahiyyəti həzz və zövq almaqdır [4, 218]. Psi- xologiya belə hesab edir ki, “oyun” əməyin proobrazıdır, insanın ilk fəa- liyyətidir, insanın özünü də o yaratmışdır. Y.M.Lotman “oyunda” həyatın əsas elementlərini görür. “Oyun” cinayətdir; sosial dünyanın modelidir; univer- siumdur [5, 391]. A.Blok deyirdi ki, həyat rok oyunudur, odla oyundur, rokdur. Siyasət də poeziya kimi, yaradıcılığa və oyuna aiddir, onda irreallıq əlamətləri vardır. Söz timsalında dil elementləri oyununu nəzərdən keçirək. Siyasətçilər “söz oyunu”nda hansı sözlərə müraciət edirlər. Ən çox “ölkə və dövlət”, “xalq və elektorat”, “xalq iradəsi” və s. Əgər biz “xalq” sözünü işlədiriksə, ölkənin vətəndaşlarını, onun sakinlərini – əhalisini nəzərdə tuturuq. Siyasi liderlərdən bunu gözləmək olar; onların qərarları xalqın həyatına təsir edir, milyonlarla in- sanları, müxtəlif sosial qrupları əhatə edir. Məhz bu fakt çox vaxt siyasi diskursda arxa plana keçir. Onların fikrincə, xalq “super-eqo” kimi müxtəlif nöqteyi-nəzərlərə malikdir. Siyasətçiyə görə xalq kimi müdafiə edirsə, o “xalqın iradəsinin” ifadəçisidir; ona görə də hakim rejimin tənqidi xalq tərəfindən sevilmir. Hakimiyyətin azlıqda qalan əleyhdarları haqqında rəsmi olaraq fərqli nöqteyi-nəzərляр mövcuddur: onlar “özgələrdir”; hətta bəzi tarixi
7 mərhələlərdə “xalq düşmənləridirlər”, ölkənin tam hüquqlu vətəndaşları de- yillər. Beləliklə, siyasətçilər öz şəxsi maraqlarından asılı olaraq sözlərin leksik mənasını dəyişirlər. Beləliklə, dil oyunu bu sözlərin semantikasında müşahidə oluna bilər: хalq və əhali; xalq və elektorat. Hər iki cütlükdə “xalq” sözü mənasını dəyişir, əlavə məna qazanır. Birinci halda əhalinin düşüncəli hissəsi, nəzərdə tutulur. Təkcə səsvermə qabiliyyəti olanlar deyil, həm də düşünən, şüurlu şəkildə kimisə seçən ikinciyə aiddir. Çox vaxt “ölkə” və “dövlət” sözləri sinonim kimi işlənir. Ancaq bu söz- lər siyasətçilərin nitqində gah müsbət, gah da mənfi konnotasiyaya malik olur. Məs.: “Biz güclü dövlət tərəfdarıyıq” (müsbət konnotasiyaya, həm də mənfi). Bəzən predmetə münasibət dəyişir; onda sözün mənası da qiymətcə də- yişir. Məsələn: Sovet sistemi dəyişəndən sonra seçki leksemi öz epitetini tapdı: alternativ. Bununla da seçki deyəndə ən azı iki namizədin mübarizəsi nəzərdə tutulmağa başlandı. Sözə təsir onun xarici formasına təsirlə də həyata keçirilə bilər. Bu müxtəlif növ söz ixtisarları hesabına da ola bilər. Məs.: MDB. Nominasiya ilə manipulyasiya deyilərkən, əvvəlki şərhdən fərqli olaraq, sözün mənasına təsirdən deyil, obyekti adlandırmaqdan ötrü sözlər seçimindən istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. Bu, obyektin modallıq oxu üzrə hərəkətini təmin edir: bu hərəkəti danışan idarə edir. Məs.: ilk dövrlərdə hakimiyyətə o adamlar gəldilər ki, millətçi strukturlara arxalanırdılar. Onlar təcrübəsiz ol- maqla yanaşı, həm də çox qəzəbli və ağılsız idilər. Bu cümlələrdə dəyərlən- dirmə konnotasiyası “millətçi”, “qəzəbli”, “təcrübəsiz”, “ağılsız” sifətlərinin köməyi ilə ifadə olunmuş və subyekt eksplisit ifadə olunmuşdur. Danışan tərəfindən bu dil vahidlərinin seçilməsinin iki səbəbi ola bilər: 1.
qövsündə yerləşdirmək. Obyektin mənfi obrazını yaratmaqdan ötrü sabit mənfi qiymətlər bildirən sözlərdən, yarlıklardan istifadə etmək. 2.
auditoriyanı solda meyllənmiş modallıq qövsünə yerləşdirmək. Bundan ötrü neytral və ya müsbət konnotasiyalardan istifadə etmək lazımdır. Dil materiallarının şərhi göstərir ki, müasir mərhələdə siyasi dilə ekstralinqvistik faktorlar (xüsusən dünya siyasi sisteminin dəyişməsi) xüsusi təsir edir. İndi peyorativ leksikadan [neqativ konnotasiyalı yumşaq leksika] istifadə geniş vüsət almışdır; Məs: Rusiyanın sabiq Baş naziri Fradkov nazirlərinə məsləhət verərkən demişdir: “O, şeyləri say-seçim etmək lazımdır ki, o, üzdədir.” Neqativ konnotasiyalı söz çoxdur, bu da belə nəticə çıxarmağa imkan verir. Neqativ mənalı sosial-siyasi leksikanın dominantlığı ciddi linq- vistik sindromdur; sosial həyatın mənəvi deformasiyasına işarədir. E.Fromun bu ifadəsi yerinə düşür: Marksın dili az emosional və aqressiv idi, ona görə o, alman ictimaiyyətini yaxşı tərəfə çəkdi. [6, 412].
8
Bu və ya digər sözün konnotasiyası və modallığını dəyişdirməkdə ev- femizm köməkçi rol oynayır, yəni dəyərlənən komponentin aydın ifadəsi olmur. Çox vaxt siyasətçilər tərəfindən işlənən söz denotat oblastı ilə üst-üstə düşür, ancaq konnotasiyaya görə fərqlənirlər. Məs.: separatчылаr və xilas- karlar, kontrterroristik əməliyyat və müharibə. M.P.Epşteyn bunları praqmem adlandırır. Onlar bir-biri ilə sinonimik məna münasibətindədirlər. Bir ölkənin digərinə təcavüzü hakimiyyət dəyişilməsi ilə qurtaranda, onu azadlıq, təcavüz, işğal, aqressiya da adlandırmaq olar. Bu, hadisəyə münasibətdən asılıdır. Bu vaxt təkcə konnotasiya sahəsində deyil, əsas məna sahəsində də fərq yaranır. Bu fərq seçilərək ön plana çıxır. Siyasətçi sözlərin idarəsi əsasında sübut edə bilər ki, “qara” maskalan- mış ağdır. Müəyyən obyekti lazım olan şəkildə adlandırmaq üçün leksik idarə ya sözün mənasının dəyişməsi, ya da xüsusi sözlər seçməklə həyata keçirilir. Dildə sözlərin semantik cəhətdən belə genişlənməsi, əsas mənadan onun fərq- lənməsi, həmin məkanın variativliyi, bu və ya digər dil işarəsinin mənası, ob- yektin subyektlə sərbəst əvəzlənməsi və ya əksinə olan variantlar siyasətçilər tərəfindən ustalıqla istifadə olunur. Bu, hər şeydən əvvəl, sözlə oyundur və onun ciddi nəticələri olur.
1.
Чудинов А.П. Политическая лингвистика (общие проблемы, метафора): Учеб. посо- бие. Екатеринбург: Уральский гуманитарный институт, 2003, 194 с. 2.
3.
Сорокин Ю.А. Политический дискурс: попытка истолкования понятия / Политичес- кий дискурс в России. М.: Институт языкознания РАН, 1997, 203 с. 4.
Хейзинга Й. Человек играющий. М.: Прогресс, 1992, 464с. 5.
Лотман Ю.М. О поэтах и поэзии. Санкт Петербург: Искусство, 1996, 846 с. 6.
Фромм Э. Душа человека. М.: Республика, 1992, 430 с. ПОЛИТИЧЕСКИЙ ДИСКУРС И ЛЕКСИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ Ф. А.ШИРИЕВ РЕЗЮМЕ В статье говорится о политическом дискурсе и о существующих проблемах его параметров в лингвистике. Политический дискурс является текстом и в его формирова- нии играет важную роль “игра слов”, т.е. контекстуальное значение некоторых лекси- ческих единиц. Это связано с коммуникативной характеристикой политического дис- курса, речевой целью оратора, речевым актом между адресата и адресанта. Ключевые слова: политический дискурс, язык, речь, коннотация, слов
9 THE POLITICAL DISCOURSE AND LEXICAL UNITS F.A.SHIRIYEV
The article illuminates the political discourse and existing problems of its parameters in linguistics. The political discourse is regarded as a text and “the play of words”, i. e. contextual meaning of some lexical units plays the key role in its formation. It is connected with the communicative characteristics of the political discourse, with the speech aim of the orator as well as the speech act between the addressee and the addressant. Key words: political discourse, language, speech, connotation, word
Yüklə 46,11 Kb. Dostları ilə paylaş:
|