BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Sosial-siyasi elml
ər seriyası
2015
UOT 321(091); 34(091)
ƏMƏLİYYAT-AXTARIŞ FƏALİYYƏTİNDƏ MİLLİ
TƏHLÜKƏSİZLİK, SİRR VƏ ONLARIN QORUNMASI MƏSƏLƏLƏRİ
E.Q.NƏBİYEV
Bakı Dövlət Universiteti
nebiyevelbay@gmail.com
M
əqalədə dövlət tərəfindən sirr məsələlərinə xüsusi diqqət verilməsindən, dövlət
sirrinin milli t
əhlükəsizliklə bağlılığından, ƏAT-ın çox hissəsinin dövlət sirri təşkil etməsindən,
bu f
əaliyyətlə əldə olunan məlumatların məxfiliyindən, şəxsi və ailə həyatına aid sirlərdən ,
onların qorunmasından bəhs olunur.
Açar sözl
ər: milli təhlükəsizlik, əməliyyat-axtarış fəaliyyəti, dövlət sirri, məlumat,
şəxsi həyata aid sirlər, əməliyyat-axtarış tədbirləri
Bütün tarixi dövrl
ərdə açıq informasiya ilə yanaşı məxfi infor-
masiyalardan geniş istifadə olunmuşdur. Sonuncuya yayılmasına, ötürülməsinə
qadağa qoyulan məlumatlar aiddir. Bu cür məlumatlar qapalı olmaqla sirr
kateqoriyasına daxil edilir, onlara sirr statusu verilir və qanunla qorunur.
M
əlumatların qorunması onların xüsusi önəmliyini göstərən amildir.
İnformasiyanın məxfi saxlanılması və onun mühafizəsi təhlükəsizliyi
t
əmin etmək zərurətindən irəli gəlir. Təhlükəsizliyin təmin olunması isə təkcə
aşkar həyata keçirilən tədbirlərdən ibarət deyil, həm də qeyri-aşkar tədbirlərdən
geniş istifadəni şərtləndirir.
Bu m
əsələnin əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə (bundan sonra ƏAF)
birbaşa aidiyyəti olduğundan bəzi mühüm məqamlara toxunmaq lazım gəlir.
ƏAF bir çox halda qeyri-aşkar üsullarla həyata keçirildiyindən bu fəaliyyət
növünün m
əxfiliyi xüsusi önəm kəsb edir. Məxfi, konfidensial məlumat ona
gör
ə sirdir ki, onun aşkarlanması və yayılması ciddi fəsadlara gətirib çıxara
bil
ər. Əgər bu, dövlətlə bağlıdırsa, o zaman onun aşkarlanması insanların,
c
əmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyinə (milli təhlükəsizliyə) təhdid yarada,
onu z
əiflədə bilər və s. Milli təhlükəsizliyin təmin olunmasına xidmət edən
informasiya il
ə bağlı (məxfi) olmaqla dövlət sirri kateqoriyasına aiddir. Bu da
dövl
ət sirrinin milli təhlükəsizliklə birbaşa bağlı olduğunu göstərir. Əgər
aşkarlanan sirr insanın şəxsi və ailə həyatına, şərəf və ləyaqətinə toxunursa, o
17
zaman insanların mənəviyyatına, imicinə zərər vurula, onların həyatının bir çox
sirli m
əqamları məlum ola, arzuolunmaz hallara yol açıla, münaqişələrin
yaranmasına, hətta bəzən cinayətlərin baş verməsinə səbəb ola bilər. Bütün
bunlar dövl
ət tərəfindən sirr məsələlərinə xüsusi diqqət verilməsini, onların
qanunla qorunmasını şərtləndirir.
Dövl
ət sirrini, ilk növbədə mühüm dövləti əhəmiyyət kəsb edən hərbi,
iqtisadi v
ə siyasi xarakterli məlumatlar təşkil edir. Lakin milli təhlükəsizliyə
ziyan vura bil
ən digər məlumatlar da var ki, onlar da dövlət sirrinə aid edilir.
Bu cür m
əlumatların növləri qanunla müəyyən olunur. Belə ki, “Dövlət sirri
haqqında” AR Qanununun 1.0.1-ci maddəsi dövlət sirrini təşkil edən
m
əlumatlardan bəhs edərək bildirilir ki, “dövlət sirri - dövlətin hərbi, xarici-
siyasi, iqtisadi, k
əşfiyyat, əks-kəşfiyyat və əməliyyat-axtarış fəaliyyəti ilə bağlı
olub, dövl
ət tərəfindən mühafizə edilən və yayılması Azərbaycan Respub-
likasının təhlükəsizliyinə ziyan vura bilən məlumatlardır”.
Dövl
ət sirrini təşkil edən məlumatların məxfilik dərəcəsi onların yayıl-
ması nəticəsində təhlükəsizliyə vurula biləcək ziyanın ağırlıq dərəcəsindən
asılıdır. Bu baxımdan, məlumatlar xüsusi əhəmiyyətli, tam məxfi və məxfi
m
əlumatlara bölünür. Göstərilən sahələrdə dövlət sirrinin yayılması dövlətin
t
əhlükəsizliyinə zərər vura bilər. Odur ki, dövlət tərəfindən ciddi mühafizə
olunur.
Dövl
ət sirri məxfi olduğundan onun yayılmasına yol verilmir. “Dövlət
sirrinin yayılmasının qarşısının alınması Qaydası”nın 2-ci maddəsinə görə
“Dövl
ət sirrinin yayılması dedikdə, dövlət sirri təşkil edən məlumatın qeyri-
qanuni yayılması, yəni səlahiyyətli vəzifəli şəxsin icazəsi olmadan dövlət sirri
t
əşkil edən məlumatla şəxsin tanış edilməsi (olması), belə məlumatın
açıqlanması və (və ya) dövlət sirri təşkil edən məlumat daşıyıcısının onun
saxlanılmasına məsul olan şəxsin nəzarətindən çıxması (itirilməsi), habelə
m
əlumatın texniki kanallarla sızması nəzərdə tutulur” [7, 298]. Dövlət bu cür
m
əlumatların və onların daşıyıcılarının mühafizəsinə təminat verir.
Bu da cinay
ət qanunvericiliyində öz təsbitini tapır. Bu cür əməllərə yol
ver
ən şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb olunur və ciddi cəzalandırılır.
Cinay
ət qanunvericiliyi sirr sayılan məlumatlara geniş yanaşaraq
onların qəsdən və ehtiyatsızlıqdan yayılmasına görə məsuliyyət nəzərdə
tutmuşdur. Buna Cinayət Məcəlləsinin bir sıra maddələrində rast gəlmək olar.
Bunların bir qismi dövlət sirrinə aid olmaqla ağır dövləti cinayətlərlə -
“Dövl
ətin konstitusiya quruluşunun əsasları və təhlükəsizliyi əleyhinə olan
cinay
ətlər”lə bağlıdır (Dövlətə xəyanət - CM-nin 274, Casusluq - CM-nin 276,
Dövl
ət sirrini yayma - CM-nin 284, Məzmununda dövləti sirri olan sənədləri
itirm
ə - CM-nin 285-ci mad.). Göründüyü kimi, qanunverici bu istiqamətdə
t
əhlükəsizliyin təmin olunması və bu kateqoriya cinayətlərlə mübarizə
m
əsələsini önə çəkir. Bu istiqamətdə ƏAF-ın vəzifəsi bu cür cinayətlərin
qarşısının alınmasını, aşkarlanmasını, açılmasını, onları törədənləri müəyyən
edib m
əsuliyyətə cəlb olunmasını təmin etməkdir.
18
Deyil
ənlər onu göstərir ki, hər hansı bir informasiya, ilk növbədə
insanların, cəmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyinə xidmət etməlidir. Bu
bax
ımdan, müəyyən informasiyanın qapalı saxlanılması qanunauyğun haldır.
Dövl
ətin bu məsələyə xüsusi diqqət verməsini elə ondan görmək olar ki, 1998-
2005-ci ill
ər ərzində AR-da dövlət sirrinin mühafizəsi üzrə xeyli sayda
normativ hüquqi akt q
əbul olunmuşdur. Bunlar aşağıdakılardır: “Dövlət sirri
haqqında” AR Qanunu (7.IX.2004-cü il); “Məlumatların dövlət sirrinə aid
edilm
əsi Qaydaları” (3.VI.2005-cü il); “Dövlət sirrinə aid edilən məlumatların
siyahısı”(3.VI.2005-ci il); “Dövlət sirrini əks etdirən normativ hüquqi aktların
yayılması və qüvvəyə minməsi qaydaları haqqında” Əsasnamə (27.IX.2003-cü
il); “İnformasiyanı mühafizə vasitələrinin sertifikatlaşdırılması haqqında”
Əsasnamə (22.XI.1998-ci il); “Dövlət hakimiyyət orqanlarında, idarə, təşkilat
v
ə müəssisələrində məxfi sənədlərlə iş üzrə kargüzarlığın aparılması” Qaydası
(19.I.2005-ci il); Az
ərbaycan Respublikasının dövlət hakimiyyəti orqanlarının,
mü
əssisə, idarə və təşkilatlarının dövlət sirrinin mühafizəsi üzrə struktur
bölm
ələri haqqında” Nümunəvi Əsasnamə (17.X.2002-ci il); “Dövlət sirri
t
əşkil edən məlumatlarla işləməyi istisna edən xəstəliklərinin Siyahısı”
(17.X.2002-ci il); “V
əzifəli şəxsin və ya vətəndaşın dövlət sirri təşkil edən mə-
lumatlarla işləməyə buraxılması və işləməyə buraxılmasının yenidən rəsmiləş-
dirilm
əsi” Qaydası (17.IX.2002-ci il); “Dövlət sirri təşkil edən məlumatların
dig
ər dövlətlərə verilməsi” Qaydası (15.III.2005-ci il); “Dövlət sirri təşkil edən
m
əlumatlardan istifadə ilə bağlı işlərin görülməsi prosesində məlumatların
mühafiz
əsinin təmin edilməsi” Qaydası (15.III.2005-ci il); “Əcnəbilərin və
v
ətəndaşlığı olmayan şəxslərin dövlət sirri ilə işləməyə buraxılması” Qaydası
(15.III.2005-ci il); “Dövl
ət sirri təşkil edən məlumatlardan istifadə edilməsi,
informasiyanı mühafizə vasitələrinin yaradılması, habelə dövlət sirrinin
mühafiz
əsi üzrə tədbirlər görülməsi və (və ya) xidmətlər göstərilməsi ilə bağlı
işlərin icrasına müəssisə, idarə və təşkilatların buraxılması üçün icazənin
alınması” Qaydası (15.III.2005-ci il); “Dövlət sirri təşkil edən məlumatın
qeyri-
qanuni yayılması üzrə ekspert rəyinin hazırlanması və təsdiq edilməsi”
Qaydası (15.III.2005-ci il); “Dövlət sirrinin yayılmasının qarşısının alınması”
Qaydası (15.III.2005-ci il); “Dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqan-
larında, müəssisə, idarə və təşkilatlarda dövlət sirrinin mühafizəsinin təmin
olun
masına idarələrarası nəzarətin həyata keçirilməsi” Qaydalarıdır
(15.III.2005-ci il).
Sadalanan qanunlar sırasında əsas Qanun olan “Dövlər sirri haqqında”
AR Qanununun preambulasında göstərilir ki, “Bu Qanun Azərbaycan Res-
publikasının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə məlumatların dövlət
sirrin
ə aid edilməsi, mühafizə və istifadə edilməsi, onların məxfiləşdirilməsi və
ya m
əxfiliyin açılması ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyir” [7, 3].
Qanundan göründüyü kimi, t
əhlükəsizliyin təmin olunması bir məqsəd olaraq
xüsusi vurğulanır.
Qeyd olunduğu kimi, sadalanan sahələr üzrə məlumatlar təhlükəsizliklə
19
birbaşa bağlı olduğundan dövlət sirri sayılır və onlardan xüsusi istifadə qaydası
n
əzərdə tutulur. “Dövlət sirri haqqında” AR Qanununun 5-ci maddəsində
dövl
ət sirrini təşkil edən məlumatların siyahısı verilir və 5.4.-cü maddəsində
k
əşfiyyat, əks-kəşfiyyat və əməliyyat-axtarış fəaliyyəti sahəsində məlumatlar
sadalanır: “kəşfiyyat, əks-kəşfiyyat və əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin qüvvə və
vasit
ələri, mənbələri, metodları, planları və nəticələri haqqında, habelə bu
f
əaliyyətin maliyyələşdırılməsinin göstəriciləri haqqında, əgər bu göstəricilər
sadalan m
əlumatları açıqlayırsa” (5.4.1); “kəşfiyyat, əks-kəşfiyyat və əməliy-
yat-
axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanlarla konfidensial əsaslarla əmək-
daşlıq edən və əməkdaşlıq etmiş şəxslər haqqında” (5.4.2.); “dövlət mühafizəsi
obyektl
ərinin təhlükəsizliyinin təmin olunmasının təşkili, qüvvə və vasitələri,
metodları haqqında, habelə bu fəaliyyətin maliyyələşdirilməsinin göstəriciləri
haqqında, əgər bu göstəricilər sadalanan məlumatları açıqlayırsa” (5.4.3.);
“şifrələnmiş, o cümlədən kodlaşdırılmış və məxfiləşdirilmiş rabitə sistemləri
haqqında, şifrlər, şifrlərin işlənməsi və hazırlanması, onlarla təminat, şifrələmə
v
ə xüsusi mühafizə vasitələri haqqında, xüsusi təyinatlı informasiya-analitik
sisteml
əri haqqında” (5.4.4.); “məxfi məlumatların mühafizəsi metodları və
vasit
ələri haqqında” (5.4.5.); “dövlət sirrinin mühafizəsinin təşkili və faktiki
v
əziyyəti haqqında” (5.4.6.); “Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədinin
mühafiz
əsi haqqında” (5.4.7.); “Azərbaycan Respublikasında dövlətin müda-
fi
əsinin, təhlükəsizliyinin və hüquq-mühafizə fəaliyyətinin təmin olunması ilə
əlaqədar dövlət büdcəsinin xərcləri haqqında” (5.4.8.); “dövlətin təhlükəsiz-
liyinin t
əmin olıunması məqsədilə keçirilən tədbirləri açıqlayan kadr hazırlığı
haqqında” (5.4.9.).
Bir t
ərəfdən, ƏAF keçirilən zaman yayılmasına qanunla məhdudiyyət
qoyulan m
əlumatlar əldə oluna bilər, digər tərəfdən isə bu fəaliyyət növünün
h
əyata keçirilməsi özü belə bir çox halda məxfi səciyyə daşıyır. Şəxsi
informasiya, onun ail
əsinə aid informasiya konfidensial xarakter daşıya bilər.
ƏAF-ın həyata keçirilməsi ilə əlaqədar şəxsi həyatın toxunulmazlığına dair
əldə olunan məlumatların yayılması qadağandır. Məsələ ondadlr ki, ƏAF
h
əyata keçirilərkən müəyyən informasiyadan istifadə etmək zərurəti yarana
bil
ər. Belə hallarda milli təhlükəsizliyin əsas obyektlərinın – insanların,
c
əmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyi, qanunla qorunan maraqlar əsas götürül-
m
əlidir. İnformasiya yayılarkən: birincisi, bu cür maraqlara zərər dəyə biləcək
m
əlumatların yayılmasına yol verilməməli; ikincisi, dövlət sirri, konfidensial
m
əlumatlar yayılmamalıdır.
Milli t
əhlükəsizliyin göstərilən əsas obyektləri barədə məlumat əldə
edil
ərkən və ondan istifadə edilərkən son dərəcə diqqətli və ehtiyatlı olmaq
t
ələb olunur. Əldə olunan hər hansı məlumatı yuxarıda göstərilən tələblər
n
əzərə alınmadan yaymaq olmaz. Bu baxımdan müəyyən informasiyaların əldə
olunmasına və yayılmasına qanunla müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur və bu,
qanunvericilik qaydasında tənzimlənir. Belə ki, “İnformasiya əldə etmək
haqqında” AR Qanununun 35.1-ci maddəsinə görə “informasiya sahibi
20
informasiyanın əldə olunmasına məhdudiyyət qoymaq yolu ilə onu xidməti
istifad
ə üçün nəzərdə tutulmuş hesab edə bilər.” Qeyd olunduğu kimi, dövlət
sirl
əri ilə bağlı məlumatlar məxfi, vətəndaşların qanuni maraqlarının qorunması
il
ə bağlı məlumatlar isə gizli (konfidensial) xarakter daşıyır.
M
əlumdur ki, məlumatların yayılmasında KİV və İnternet resursları
müst
əsna rol oynayır. Müasir dövrdə onlar əsas informasiya daşıyıcısıdır.
Dem
ək olar ki, bütün ölkələrdə geniş əhali kütləsinə informasiya əsasən KİV
v
ə İnternet informasiya ehtiyatları vasitəsi ilə çatdırılır. AR Konstitusiyasının
50-ci madd
əsində məlumat azadlığından bəhs olunur və göstərilir ki, “Hər
k
əsin istədiyi məlumatı qanuni yolla axtarmaq, əldə etmək, ötürmək,
hazırlamaq və yaymaq azadlığı vardır”.
Bununla bel
ə müəyyən kateqoriya informasiya yayımlanarkən yuxarıda
göst
ərilən yanaşmalar və qaydalar nəzərə alınmalıdır. İlk növbədə, onun milli
t
əhlükəsizliyə və milli maraqlara zərər vurmayacağı müəyyən olunmalıdır. Bu
baxımdan, KİV-in və jurnalistlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Müharibə
şəraitində olan və tez-tez düşmən tərəfdən atəşkəsin pozulması ilə təxtibatla
rastlaşan ölkəmizdə cəbhə bölgəsində baş vermiş hadisələr barədə məlumatlar
hazırlanarkən və yayılarkən milli təhlükəsizlik məsələləri daim əsas götürül-
m
əlidir. Cəbhə bölgəsindən gələn hər bir məlumata xüsusi diqqətlə yanaşmaq
t
ələb olunur.
Başqa sözlə desək, müəyyən hallarda (xüsusilə müharibə şəraitində olan
dövl
ətlərdə) KİV-i maraqlandıran informasiyanın məhdudlaşdırılması, milli
t
əhlükəsizlik baxımdan, yalnız işin xeyrinə ola bilər. Bu halda milli təhlü-
k
əsizlik maraqları (hərbi sirlərin qorunması) əsas götürülməklə KİV-in mə-
lumat yayımı məhdudlaşdırıla bilər.
Dövl
ət maraqlıdır ki, KİV, media mənsubları onlara məlum olan
t
əhlükəsizliyin təmin olunması ilə bağlı məlumatların məxfi qalmasına əməl
etsinl
ər, peşə sirlərini saxlaya bilsinlər, onların yayılmasına imkan verməsinlər.
Bu h
əm də “İnformasiya əldə etmək haqqında” AR Qanununun prinsipi və
t
ələbidir. Belə ki, həmin Qanunun 6.1.6-cı bəndinə görə informasiya təqdim
olunark
ən insanların, cəmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyi qorunmalıdır.
Ancaq bu qaydaya heç d
ə həmişə riayət olunmur.
Bunu konkret hadis
ələrin timsalında dövlət rəsmilərinin çıxışlarından
da sezm
ək olar. Belə ki, 2014-cü ilin avqust ayında Ermənistan-Azərbaycan
dövl
ət sərhədində və qoşunların təmas xəttində yaşanmış ciddi gərginliklə
əlaqədar olaraq bəzi kütləvi informasiya vasitələrinin, xüsusilə İnternet
resurslarının qanunvericiliyin tələblərinə zidd və qeyri-peşəkar fəaliyyəti,
habel
ə aidiyyəti dövlət orqanlarının informasiyanın verilməsinə məsul olan
struktur bölm
ələrinin öz funksiyalarını lazımi qaydada yerinə yetirə bilməməsi
üz
ə çıxdı və müzakirə olundu.
Bu m
əsələ milli təhlükəsizliklə (informasiya təhlükəsizliyi ilə) birbaşa
bağlı olduğundan 29 avqust 2014-cü ildə AR Prezidenti Administrasiyasının
r
əhbəri yanında keçirilmiş dövlət orqanlarının informasiyanın verilməsinə
21
m
əsul struktur bölmələrinin və kütləvi informasiya vasitələri rəhbərlərinin
müşavirəsində dövlət rəsmisi cəbhə xəttində vəziyyət barədə yalnış məlu-
matlar, h
ərbi hissələrimizin dislokasiyası və hərəkəti, həlak olmuş hərbiçilərin
sayının süni şəkildə şişirdilməsi və bu mövzuda müxtəlif spekulyativ infor-
masiyaların yayılması, cəbhə bölgəsində yaşayan əhali və ölkə ictimaiyyəti
arasında çaşqınlıq yaratmaq cəhdləri, düşmənin maraqlarına xidmət edən
m
əlumatların sizdırılması və s. barədə konkret faktlar göstərərək xəbərdarlıq
etmişdir ki, dövlətin hərbi, xarici-siyasi, iqtisadi, kəşfiyyat, əks-kəşfiyyat və
əməliyyat-axtarış fəaliyyəti ilə bağlı, dövlət tərəfindən mühafizə edilən və
yayılması Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizliyinə ziyan vura bilən məlu-
matlar dövl
ət sirri kateqoriyasına şamil edilir və onların ictimaiyyələşdirilməsi
qanuna müvafiq m
əsuliyyət yaradır. Dövlət rəsmisi xüsusi olaraq vurğula-
mışdır ki, “formasından və məzmunundan asılı olmayaraq Azərbaycanın
müst
əqilliyi, suverenliyi, ərazi bütövlüyü və konstitusiya quruluşu əleyhinə
ist
ənilən qəsdə və ya qəsd cəhdlərinə, o cümlədən cəmiyyətin informasiya
t
əhlükəsizliyini və milli maraqlarını təhdid edən hallara qarşı hüquqi çərçivədə
z
əruri addımlar atılmalıdır və xəbərdarlıq edirəm ki, bundan sonra da atıla-
caqdır” [14].
Bu m
əsələyə dövlət başçısı səviyyəsində münasibət bildirilməsi onun
xüsusi ön
əm kəsb etdiyini və milli təhlükəsizliklə bağlı məsələlərin və məxfi
m
əlumatların daim onun şəxsi nəzarətində olduğunu göstərir. Belə ki, 24
sentyabr 2014-cü ild
ə “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Er-
m
ənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri ilə təmas xəttində bəzi təhlükəsizlik
t
ədbirləri haqqında” AR Prezidentinin Sərəncamı verildi. Sərəncam “Azərbay-
can Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ermənistan Respublikası Silahlı Qüv-
v
ələri ilə təmas xəttinə bitişik ərazilərdə təhlükəsizlik tədbirlərini güclən-
dirm
ək, milli təhlükəsizlik və müdafiə mülahizələrinə görə xüsusi əhəmiyyət
k
əsb edən obyektlərin dislokasiyası, təyinatı, silahlı birləşmələrin strateji,
operativ v
ə səfərbərlik üzrə yerləşdirilməsi, hərbi hissələrin təşkilati strukturu,
şəxsi heyətinin sayı barədə məlumatların, eləcə də “Dövlət sirri haqqında”
Az
ərbaycan Respublikasının Qanununa görə dövlət sirri təşkil edən hərbi
sah
əyə aid digər məlumatların kütləvi informasiya vasitələrində və İnternet
informasiya ehtiyatlarında, o cümlədən sosial şəbəkələrdə yayılmasının
qarşısını almaq məqsədi ilə” qəbul olunmuşdu.
S
ərəncamla AR Müdafiə Nazirliyinin üzərinə mühüm vəzifə qoyuldu.
Bel
ə ki, 4.2-ci maddəsinə görə Nazirlik kütləvi informasiya vasitələrində və
internet informasiya ehtiyatlarında, o cümlədən sosial şəbəkələrdə cəbhəboyu
zonadakı vəziyyətlə bağlı verilən məlumatların mütəmadi monitorinqini təmin
etm
əli və “Dövlət sirri haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa görə
dövl
ət sirri təşkil edən məlumatları yayan şəxsləri müəyyən edib onların
qanunla mü
əyyən edilmiş məsuliyyətə cəlb olunmasını təşkil etməlidir [2].
Əlbəttə ki, ƏAF-ın subyektləri də bu istiqamətdə öz fəaliyyətini gücləndir-
m
əlidir.
22
Göründüyü kimi, dövl
ət sirri, hərbi sirr, xidməti sirr dövlətin və cəmiy-
y
ətin təhlükəsizliyinin təmim olunması üçün olduqca vacibdir və qanunla
qorunur. Bu s
əbəbdən bu cür məsələlər yalnız dar kateqoriya şəxslərə məlum
olmalı və daim nəzarətdə olmalıdır.
Göründüyü kimi, geniş mənada ictimai həyatın bütün mühüm sahələrini
əhatə edən dövlət sirrinin bütün növləri (hərbi, kəşfiyyat, əks-kəşfiyyat və s.)
milli t
əhlükəsizliklə bağlıdır. Bununla belə, dövlət sirrinin bir növü də sırf
ƏAF-lə bağlıdır. Bu anlamda (dar mənada) əməliyyat-axtarış qanunverici-
liyind
ə nəzərdə tutulmuş ƏAF-ın vəzifələri ilə bağlı və bu vəzifələrdən irəli
g
ələn məxfi məlumatlar (əməliyyat-axtarış tədbirlərinin (bundan sonra – ƏAT)
t
əşkili və keçirilməsi, agentur fəaliyyət, əməliyyat məlumatlarının mənbələri və
s.) dövl
ət sirri sayılır və onların yayılması qadağandır.
ƏAF-ın xüsusiyyətlərinə toxunan Ş. Hüseynov qeyd edir ki, “...əməliy-
yat-
axtarış tədbirlərini həyata keçirərkən, onların təşkili və taktikası, tətbiq
olunan qüvv
ə, vasitə və metodlar cinayəti hazırlayan və ya törədən şəxslərdən
gizli saxlanılır [10,108].. O göstərir ki, “... qeyri-aşkar üsullarla əməliyyat-
axtarış tədbirlərinin keçirilməsi zamanı istifadə edilən vasitələr, metodlar,
müt
əşəkkil cinayətkar qruplara, kriminoqen obyektlərə daxil edilmiş şəxslər,
m
əxfi əməkdaşlar, onlara konfidensial qaydada yardım edən digər şəxslər,
əməliyyat-axtarış tədbirlərinin təşkili və taktikası barədə məlumatlar dövlət
sirrin
ə aid edilir və cinayət təqibi çərçivəsində aşkar istifadə etmək üçün
(t
əhqiqatçıya, müstəntiqə və hakimə) verilə bilməz” [10, 154]. Bu da ƏAF-lə
m
əxfi məlumatlar arasında sıx əlaqənin olduğunu göstərir. ƏAF yolu ilə əldə
olunan m
əlumatlar, ardınca həyata keçirilən əməliyyat-axtarış tədbirləri,
onların təşkili və taktikası və bu tədbirlər həyata keçirilərkən istifadə olunan
qüvv
ələr, vasitələr dövlət sirri (xidməti sirr) sayılır və onların yayılmasının
qarşısı alınır. “ƏAF haqqında” Qanunda ƏAF-a aid sirlərin qorunması bu
z
ərurətdən irəli gəlir.
ƏAF-ın çox hissəsinin qeyri-aşkar üsullarla həyata keçirilməsi onun
m
əxfi olmasına dəlalət edir. Bunu “ƏAF haqqında” Qanunun 14-cü maddəsi-
nin VIII v
ə IX bəndlərindən də görmək olar. Burada ƏAT-lərinin təşkili və
h
əyata keçirilməsinin, habelə ƏAF sahəsində qanunvericilikdə nəzərdə
tutu
lmuş digər məlumatların dövlət sirrinin bir növü kimi müvafiq qanunla
mü
əyyən edilmiş qaydada mühafizə olunması, ƏAF-ı həyata keçirərkən dövlət
sirri v
ə xidməti sirr sayılan, ƏAF-ın təşkilinə, əməliyyat məlumatlarının
m
ənbəyinə, üsul və metodlarına, eləcə də vətəndaşların şəxsi və ailə həyatına
aid olan m
əlumatların aşkarlanmaması təsbit olunur.
ƏAF-ın keçirilməsinə gizli surətdə yardım göstərən şəxslər haqqında
m
əlumatlar, ƏAF nəticəsində əldə edilmiş məlumatlar, onların mənbəyi və əldə
edilm
əsi üsulları, ƏAF-ın subyektlərinə məxfilik əsasında kömək etməyə
razılaşan şəxslər, şəxsin cinayətkar qruplara daxil edilməsi, ştatda olan məxfi
əməkdaşlar barədə məlumatlar, gizli qaydada informasiyanın alınması məxfi
saxlanılmalıdır. Məs. əməliyyat tədqiqində olan şəxsdən ƏAF üçün əhəmiyyətli
23
m
əlumatı əldə etmək məqsədilə müxtəlif üsullardan istifadə etməklə (telefon
danışıqlarına, yazışmalarına nəzarət etməklə, fahişələrdən istifadə etməklə və
s.) onun mü
əyyən sirləri məlum ola bilər ki, bu da məxfi məlumatlara aiddir.
Daxil olmuş məlumat, o cümlədən əməliyyat məlumatı əsasında
qanunvericilikd
ə nəzərdə tutulmuş vəzifələrin icrasına başlanır, əməliyyat-
axtarış tədbirləri keçirilir və müxtəlif mənbələrdən yeni məlumatların əldə
olunması prosesi başlanır. ƏAF yolu ilə əldə olunmuş məlumat əsasında isə baş
ver
ə biləcək yeni cinayətin qarşısı alınır. Bu da bu kateqoriya məlumatların
ön
əmli olduğunu bir daha göstərir. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, əməliyyat
m
əlumatı və onun mənbəyi məxfi saxlanılmalı və yayılmasına imkan
verilm
əməlidir.
ƏAF üçün məlumatlar xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyindən onlara ciddi
v
ə diqqətlə yanaşmaq olduqca vacibdir. Məs. məlumatın (orada öz əksini tapan
faktın) və hadisə yerində tapılan cinayətlə əlaqəsi olan bir əşyanın (və ya
əşyaların) tutuşdurulması cinayətin (və ya cinayətlərin) açılmasına, cina-
y
ətkarın izinə düşməsinə kömək etməklə qiymətli nəticələrə gəlməyə imkan
ver
ə bilər. Təbii ki, bu cür məlumatlar məxfi saxlanılır. Onların aşkarlanması
cinay
ətlərin aşkarlanması, açılması və qarşısının alınmasına yönəlmiş əmə-
liyyat t
ədbirini poza, xeyli vaxt ərzində hazırlanan və keçirilən ƏAT-ın üs-
tünd
ən xətt çəkə bilər ki, bu da nəticə etibarı ilə təhlükəsizliyin təmin
olunmasına, cinayətkarlıqla mübarizəyə (ağır cinayətlərin aşkarlanmasına,
açılmasına, qarşısının alınmasına, törədənlərin müəyyən edilib məsuliyyətə
c
əlb olunması və cəzalandırılmasına), hüquq mühafizə və xüsusi xidmət
orqanlarının nüfuzuna mənfi təsir göstərə bilər.
B
əzən müəyyən zamana (cinayət aşkarlana və cinayətkarlar ələ keçiri-
l
ənə) qədər daxil olmuş məlumatın məxfiliyi qorunmalıdır, çünki məxfi
m
əlumat əsasında əməliyyat tədbiri yolu ilə müəyyən obyekti (gizli törədilən
cinay
əti aşkar etmək üçün) nəzarətə götürmək zərurəti yaranır. Məs. psixiatriya
x
əstəxanasında törədilən cinayət barədə daxil olmuş əməliyyat məlumatı
əsasında faktı yoxlamaq və aşkar etmək məqsədilə əməliyyat tədbiri keçirilə
bil
ər. Təbii ki, belə hallarda əsas məqsəd və həyata keçirilən ƏAT məxfi
saxlanılmalıdır, çünki məlumatın sızması hazırlanan və keçirilən ƏAT-ı poza,
n
əticə etibarı ilə cinayəti aşkarlamağa mane ola bilər (məs. xəstəxananın
əməkdaşı həmin cinayətin iştirakçısı ola bilər). Düzgün təşkil olunmuş və
m
əxfi saxlanılmış ƏAT nəticəsində, hətta konspirasiya qaydalarına ciddi əməl
etm
əklə törədilmiş və ya törədilən cinayət aşkarlanır, onu törədənlər isə ifşa
olunub m
əsuliyyətə cəlb olunur.
Göründüyü kimi, hazırlanan əməliyyat tədbirinin məxfi saxlanılması
cinay
ətkarı və ya cinayətkarları yaxalamaq üçün istifadə oluna bilər. Bu cür
m
əlumatın aşkarlanması isə hazırlanan tədbiri poza bilər. Məs. “təşkil olun-
muş,” yəni cinayətkarı maraqlandıran nəzarət altında verilmiş informasiyadan
v
ə ya dezinformasiyadan, onları müəyyən yerə cəlb etməklə pusquya salıb
yaxalamaq m
əqsədilə istifadə oluna bilər. Təbii ki, belə informasiyanın məxfi
24
saxlanılması olduqca vacibdir.
N
əzərə almaq lazımdır ki, ƏAF-ın subyektlərinin malik olduğu məxfi
informasiyaya cinay
ətkar qruplar da maraq göstərə bilər. Başqa sözlə desək,
hüquq mühafiz
ə orqanları ilə yanaşı cinayətkar qruplar da onları maraqlandıran
informasiya axtarışında ola bilər. İstisna deyil ki, sonuncular üçün zəruri olan
informasiyanı onlar həmin orqanlarda xidmət edən öz adamları (informatorları)
vasit
əsi ilə əldə etməyə çalışa bilər. Bu da informasiyanın sızmasının qarşısını
almaq üçün z
əruri tədbirlərin görülməsini şərtləndirir.
Bel
ə hallarda “nəzarətli informasiya,” yəni informasiyanın nəzarət
altında şüurlu surətdə ötürülməsi üsulundan istifadə etmək təklif olunur. Belə
ki,
əməkdaşlar içində informatoru (məs. cinayətkar qrupa məlumatı ötürəni)
tapmaq, onu aşkar etmək məqsədilə şübhələnilən şəxslərin hər birinə məxfi
olaraq f
ərqli informasiya (və ya dezinformasiya) vermək və ya sızdırmaq,
sonra is
ə nəticəsini gözləmək olar. Hansı informasiya nəzərdə tutulmuş ünvana
çatarsa (bu özünü mü
əyyən formada bildirməlidir) onu kim tərəfindən
ötürülm
əsini müəyyən etmək olar. Başqa sözlə desək, şüurlu olaraq güya
“m
əxfi” informasiyanın (və ya dezinformasiyanın) sızdırılması təşkil olunur.
ƏAF-də əsas məsələlərdən biri bu fəaliyyət növünün vəzifələrinə uyğun
olaraq müxt
əlif mənbələrdən məlumatların əldə edilməsidir. Məs. cinayətin
izin
ə düşmək üçün müxtəlif mənbələrdən məlumatların toplanması. Bu cür
m
ənbələrdən biri məxfi saxlanılan informatorlardır. Onların köməyi ilə sosial
anomal mühit
ə nəzarət oluna bilər. Lakin hər daxil olan məlumata dərhal
inanmaq da düzgün olmazdı. Buna görə, onların verdyi məlumatın həqiqətə
uyğun olub olmadığını yoxlamaq lazım gəlir. Bu baxımdan, informatorların
sayının çox olması, məlumatın müxtəlif mənbələrdən əldə olunması verilmiş
m
əlumatın doğruluğunu müəyyən etməyə köməklik göstərə bilər.
Bu xüsusda “ƏAF haqqında” Qanunda bu məsələyə xüsusi diqqət
verilm
əsi vacib məsələlərdən biridir. Bu yanaşmanı əsas götürən qanunverici
Qanunun 6-
cı maddəsində ƏAF nəticəsində əldə edilmiş məlumatların, onların
m
ənbələrinin və əldə edilməsi üsullarının yayılmamasını, hər hansı şəxslə
əməkdaşlığın məxfiliyinin və anonimliyinin təmin olunmasını, öz qulluq
mövqeyin
ə görə məxfi məlumatlara və ya xüsusi icazə tələb edən işlərə
buraxılan şəxslərin yoxlanılmasını tələb edir.
Cinay
ət prosesində də sirr təşkil edən məlumatlara dair xüsusi qayda
n
əzərdə tutulmuşdur. Cinayət prosesində sirlərin konfidensiallığı və onların
qorunması məsələlərinə toxunan F.Abbasova belə sirlərin üç kateqoriyasının
olduğunu (şəxsi və ailə sirlərini, dövlət sirrini, peşə və kommersiya sirrini)
qeyd ed
ərək göstərir ki, sirr statisunda çıxış edən məlumat xüsusi prosessual
qaydada
əldə edilir, ötürülür və qiymətləndirilir [3, 389].
Bel
əliklə, ƏAF-lə əhatə olunan və qanunvericilkdə nəzərdə tutulmuş ƏAT-
l
əri, eləcə də digər məlumatlar dövlət sirri sayılır və mühafizə olunur.
Sirl
ərin digər qismi isə insanların şəxsi və ailə həyatına aiddir. Hər bir
dövl
ətin öz sirri olduğu kimi hər bir şəxsin və ailənin də öz sirləri var və bunlar
25
f
ərdi məlumatlar kateqoriyasına aiddir. Belə sirlərə hörmətlə yanaşmaq tələb
olunur. Bu cür m
əlumatların toxunulmazlığı qanunvericilklə təmin olunur.
Şəxsi və ailə həyatına aid məlumatların sirr olaraq qorunmasını AR Konstitu-
siyasının 32-ci maddəsindən sezmək olar. Burada göstərildiyi kimi, hər kəsin
şəxsi və ailə həyatının sirrini saxlamaq hüququ vardır. Şəxsi həyatın qorunması
üçün sirr anlayışının qanunvericilik sisteminə daxil edilməsini qeyd edən
Z.Əsgərov yazır ki, “ sirr sadəcə olaraq şəxsi həyatla bağlı deyil, daha geniş
anlayışdır və zəruri hallarda fəaliyyət və ya başqa hüquqi məsələ ilə bağlı
c
əmiyyətə informasiya ötürülməsinin qarşısını alan xüsusi hüquqi institutdur”
[9, 159].
İnsanın şəxsi həyatına aid sirlər özündən və bəzən ən yaxınlarından
başqa heç kəsə bildirmək istəmədiyi məsələlər barədə konfidensial məlu-
matlardır. Belə məlumatlar yalnız qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda aşkarlana
bil
ər. “İnsanın həyat tərzi, düşüncələri, şəxsi qeydləri, tutduğu gündəlik,
yazışmaları, telefon danışıqları, övladlığa götürmə sirri onun şəxsi həyatının
sirrin
ə aiddir”. Bu cür sirlər (şəxsi, dövlət, qulluq, hərbi, peşə növlərində) heç
kim
ə etibar olunmayan və olduqca şəxsi xarakter daşıyan sirlərdir [6,105].
T
əbii ki, bu cür məlumatların ictimailəşdirilməsi yalnız şəxsin öz razılığı ilə
baş tuta bilər. Qanunverilik də elə bu mövqedən çıxış edir.
Bununla
əlaqədar Ş.Hüseynov düzgün olaraq qeyd edir ki, “şəxsi
h
əyatın toxunulmazlığına, şəxsi və ailə sirrinə aid məlumatların yayılmasına
qoyulan qadağa nəinki əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən vəzifəli
şəxslərə, habelə hüquq-mühafizə orqanlarına, o cümlədən, gizli surətdə yardım
ed
ən digər şəxslərə də aiddir” [10, 103-104].
Konstitusiyanın 32-ci maddəsini inkişaf etdirən “ƏAF haqqında”
Qanunda şəxsi və ailə həyatına aid sirlərin qorunmasına xüsusi diqqət verilir.
Bel
ə ki, Qanunun 4-cü maddəsinin 2-ci bəndində göstərilir ki, “hər hansı şəxsin
razılığı olmadan onun şəxsi həyatının toxunulmazlığına, o cümlədən şəxsi və
ail
ə həyatının sirrinə, habelə onun şərəf və ləyaqətinə dair əldə edilmiş
m
əlumatları yaymaq qadağandır”.
Bu m
əsələ xüsusi önəm kəsb etdiyindən bir vacib məqamı qeyd etmək
lazımdır. Məlum olduğu kimi, insanların şəxsi həyatı onların mənəviyyatı ilə
bağlıdır. Fikir, söz və vicdan azadlığı “insanın daxili aləminin, xüsusilə də
onun intellektual-m
ənəvi tərəflərinin təzahür formalarıdır” [9,166]. Şəxsi
h
əyata və ailə həyatına hörmət hüququ 1950-ci il tarixli “İnsan hüquqlarının və
əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiya”sının 8-ci maddə-
sind
ə öz əksini tapmışdır. Diqqəti çəkən məqam odur ki, bir tərəfdən, insanların
şəxsi və ailə həyatı qorunur, digər tərəfdən, istisna hallar nəzərdə tutulur. Belə
ki, h
əmin maddənin 2-ci bəndinə görə “Milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş,
ölk
ənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaş və ya cinayətlərin qarşısını
almaq üçün, sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər
şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş
v
ə demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, bu hüququn
26
h
əyata keçirilməsinə dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən müdaxiləyə yol
verilmir.”
Eyni yanaşma sözü gedən Konvensiyanın 10-cu maddəsində də
müşahidə olunur. Burada öz fikrini ifadə etmək azadlığı hüququ təsbit
olunmuşdur. “Bu hüquqa öz rəyində qalmaq azadlığı, dövlət hakimiyyəti
orqanları tərəfindən hər hansı maneə olmadan və dövlət sərhədlərindən asılı
olmayaraq, m
əlumat və ideyaları almaq və yaymaq azadlığı daxildir.” Həmin
madd
ənin 2-ci hissəsində isə bu azadlıqların məhdudlaşdırılması nəzərdə
tutulur. Bel
ə ki, “Bu azadlıqların həyata keçirilməsi milli təhlükəsizlik, ərazi
bütövlüyü v
ə ya ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin
qa
rşısını almaq üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın qorunması üçün, digər şəxs-
l
ərin nüfuzu və ya hüquqlarının müdafiəsi üçün, gizli əldə edilmiş məlumat-
ların açıqlanmasının qarşısını alımaq üçün və ya ədalət mühakiməsinin nüfuz
v
ə qərəzsizliyini təmin etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik
c
əmiyyətdə zəruri olan müəyyən rəsmiyyətə, şərtlərə, məhdudiyyətlərə və ya
sanksiyalara m
əruz qala bilər.”
Göründüyü kimi, öz f
əaliyyətinin spesifikliyinə (qeyri-aşkar üsullarla
h
əyata keçirilməsi ilə əlaqədar) görə insanların şəxsi və ailə həyatına aid
sirl
ərlə daha çox rastlaşan sahələr ƏAF və cinayət prosesi sahələridir. Bu
baxımdan bu sferalarda qanunvericinin göstərilən məsələyə xüsusi diqqət
verm
əsi, dövlət sirrini təşkil edən məlumatlar sırasında ƏAF sahəsinə aid
m
əlumatların yer alması özü bir qanunauyğunluqdur. Bu fəaliyyət növünün
əsasən qeyri-aşkar üsullarla həyata keçirilməsi cinayətkarlıqla mübarizə zəru-
r
ətindən doğur. ƏAF çərçivəsində tətbiq olunan ƏAT, onların uğurla nəticələn-
m
əsi bu tədbirlərin məxfi saxlanılıb qəfləti həyata keçirilməsindən çox asılıdır.
ƏAF-ın həyata keçirilməsi prosesində onun subyektinə alınması
qanunla m
əhdudlaşdırılan informasiyalar məlum ola bilər. Belə ki, ƏAF bir çox
halda m
əxfi (qeyri-aşkar) üsullarla həyata keçirildiyindən əldə olunan
m
əlumatlar insanların şəxsi və ailə həyatına aid olmaqla gizli (konfidensial)
xarakter daşıyır. Bu da bir halda şəxsi və ailə sirrinə, digər halda isə peşə və
kommersiya sirrin
ə aid ola bilər.
“İnformasiya əldə etmək haqqında” AR Qanununun 6.2.-ci maddəsində
gör
ə “əməliyyat-axtarış tədbirləri keçirilən hallar istisna olmaqla, şəxsin onun
x
əbəri olmadan və ya etirazına baxmayaraq kütləvi informasiya vasitələrinin
nümay
əndələri və başqa şəxslər tərəfindən izlənilməsi, video və foto çəkilişinə,
s
əs yazısına və digər bu cür hərəkətlərə məruz qalması qanunvericiliklə
mü
əyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur.” Bu da onu göstərir ki, müəyyən
istisnalar olmaqla şəxsin şəxsi həyatı onun öz daxili işidir və onun icazəsi və ya
razılığı olmadan heç kəs buna müdaxilə edə bilməz.
H
əmin Qanunun 38-ci maddəsində əldə olunmasına məhdudiyyətlər
qoyulan şəxsi və ailə həyatına dair məlumatlar sadalanır. Bu sırada şəxsi həyata
dair m
əlumatlardan biri 38.2.3-cü maddəsində göstərilir. Bildirilir ki, “cinayət
işləri və ya digər hüquq pozuntularına dair işlər üzrə icraatın gedişində
27
toplanmış informasiyalar – açıq məhkəmə iclasınadək və ya hüquq pozuntu-
suna dair m
əhkəmə qərarı çıxarılanadək, yaxud insanların mənəviyyatı, şəxsi
v
ə ailə həyatının müdafiəsi, yetkinlik yaşına çatmayanın, zərərçəkənin və ya
şahidin mənafeyi, yaxud ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi üçün tələb
olunan hallarda” m
əlumatlar xidməti istifadə üçün nəzərdə tutulur.
H
əmin Qanunun 38.5-ci maddəsində əldə olunmasına məhdudiyyətlər
qoyulan ail
ə həyatına dair məlumatlar sadalanır. Bu sırada göstərilir ki, əgər:
“informasiyanın əldə olunması cinayətin qarşısını almağa, cinayətkarı tutmağa
v
ə ya cinayət işində həqiqəti müəyyənləşdirməyə mane olursa” (38.5.2.),
“informasiya dövl
ət təhlükəsizliyi naminə toplanıbsa” (38.5.4) onların
yayılması yolverilməzdir.
Lakin müasir şəraitdə şəxsi və ailə məlumatlarının sızması, kənar
şəxslərə məlum olması və onlardan qadağan olunmuş məqsədlər üçün istifadə
olunması təhlükəsi mövcuddur. Belə ki, xakkerlər internet saytlarında olan
şəxsi məlumatları oğurlaya və şantaj edərək onları açıqlamaqla hədələyə bilər.
Bu cür m
əlumatların açıqlanması isə ciddi fəsadlara yol aça bilər. Hüquq
mühafiz
ə orqanları bu istiqamətə də nəzarəti gücləndirməlidir.
K
onstitusiyanın 32-ci maddəsində təsbit olunmuş şəxsi toxunulmazlıq
hüququ cinay
ət qanunvericiliyində şəxsi hüquq və azadlıqlara qəsd edən
cinay
ətlər (yazışma, telefon danışıqları, poçt, teleqraf və digər məlumatların
sirrini pozma (155-
ci mad.), şəxsi həyatın toxunulmazlığını pozma (156-cı
mad.) v
ə s.) kimi göstərilmişdir. CM-nin 155-ci maddəsi “təkcə şəxsi sirri və
ail
ə həyatının sirrini mühafizə etmir, burada obyekt bir qədər genişdir və o,
yazışmaların, telefon danışıqlarının və digər məlumatların istənilən sirrini
mühafiz
ə altına alır” [1, 553].
Ail
ənin mənafelərinə zərər vuran cinayətlərdən biri CM-nin 175-ci
mad. il
ə nəzərdə tutulmuş övladlığa götürmə sirrini yayma cinayətidir. Bu cür
sirl
ərin yayılması bir sıra ağır fəsadlara gətirib çıxara bilər. Məs. övladlığa
götürülmüş şəxs bunu bildıkdə depresiyaya düşə, psixi travma keçirə, özünə
q
əsd edə bilər və s. Bununla əlaqədar, İ.Ağayev qeyd edir ki, “bəzi hallarda
övladlığa götürülənə götürmə faktı məlum olur (məsələn, əgər onun razılığı
t
ələb olunursa), lakin bu, həmin faktı üçüncü şəxslərə yayan şəxsin
m
əsuliyyətini istisna etmir. Bu hərəkətlərin ictimai təhlükəlilik xarakteri nəinki
övladlığa götürülənin psixi travma ala bilməsi, həm də ailənin ətrafında
mühakim
ələrin, dedi-qodunun yaranması ilə əlaqədardır” [1, 565].
Şəxsi və ailə sirlərinin qorunması da cinayət qanunvericiliyində də
diqq
ət mərkəzində olan məsələlərdəndir. Bunları Kommersiya və ya bank sirri
olan m
əlumatları qanunsuz yolla əldə etmə və ya yayma (CM-nin 202-ci mad.),
T
əhqiqat və ya ibtidai istintaq məlumatlarını yayma (CM-nin 300-cü mad.),
Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında qanunvericiliyi pozma (CM-nin 302.I.
v
ə 302.2.-ci mad.), Cinayət prosesində iştirak edən şəxslər barəsində tətbiq
edil
ən təhlükəsizlik tədbirləri haqqında məlumatları yayma (CM-nin 316-cı
mad.) cinay
ətləri təşkil edir. Məs. şəxsi sirlərdən biri kommersiya sirridir.
28
“Kommersiya sirri haqqında” AR 4 dekabr 2001-ci il tarixli Qanununda (2-ci
mad.1-ci b
əndində) göstərilir ki, kommersiya sirri – hüquqi və fiziki şəxslərin
istehsalat, texnoloji, idar
əetmə, maliyyə və başqa fəaliyyəti ilə bağlı
m
əlumatlardır ki, sahibinin icazəsi olmadan açıqlanması onların qanuni
maraqlarına ziyan vura bilər.
“ƏAF haqqında” Qanuna əsasən təqdim olunan sənədlərdəki məlumat-
ların məxfiliyinin təmin olunması prokurorlara həvalə olunur.
Bel
əliklə, dövlət sirrinə geniş və dar mənada yanaşmaq olar. Geniş
anlamda dövl
ət sirri milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi ilə, dar mənada isə
ƏAF-lə sıx bağlıdır. Məxfi xarakter daşıyan və təhlükəsizliklə birbaşa bağlı
olan dövl
ət sirlərinə, eləcə də konfidensial xarakterli məlumatlara ciddi
yanaşılmalı və onların yayılmasının qarşısı alınmalıdır. Bu mühüm vəzifənin
yerin
ə yetirilməsi bütün dövlət orqanlarının, ilk növbədə isə hüquq mühafizə
v
ə xüsusi xidmət orqanlarının üzərinə qoyulur. Ancaq məlumatların
yayımlanması ilə bilavasitə məşğul olan qurumlar (KİV) bu məsələyə görə
xüsusi m
əsuliyyət daşıyırlar. Sonuncular əldə etdikləri məlumatların ilk
növb
ədə milli təhlükəsizlik və milli maraqlar baxımdan ölçüb biçməli, müvafiq
qanunların tələblərini rəhbər tutmalı və yalnız bundan sonra nə cür və hansı
formada yayımlanmasına qərar verməlidir. Vətəndaşların şəxsi və ailə sirlərinə
d
ə ciddi, ehtiyatla və məsuliyyətlə yanaşmaq tələb olunur. Bu zaman onlar
ciddi m
əsuliyyət daşıdığını unutmamalıdır.
Ancaq bu, h
əm də hüquq mühafizə və xüsusi xidmət orqanlarının daim
ayıq-sayıq olmasının vacibliyini şərtləndirir. Bu baxımdan ƏAF-ın bir neçə
funksiyası diqqəti çəkir: 1.Onlar “ƏAF haqqında” Qanunla nəzərdə tutulmuş
ümumi v
əzifələri çərçivəsində cinayət sayılan dövlət sirlərinin və konfidensial
m
əlumatların yayılmasının qarşısını almalı, bu növ cinayətləri vaxtında aşkar-
lamalı, açılması üçün zəruri tədbirləri həyata keçirməli və törədənləri müəyyən
etm
əlidir. 2. Öz təbiətinə görə ƏAF-ın spesifik (qeyri-aşkar və bu səbəbdən
m
əxfi) fəaliyyət növünü həyata keçirməsi özü belə, bir halda dövlət və xidməti
sirdir (ƏAT-ın təşkili və həyata keçirilməsi, informasiyanın və onun
m
ənbələrinin məxfiliyi, ƏAF-ın subyektləri ilə məxfilik əsasında əməkdaşlıq
ed
ən şəxslər və s.), digər halda isə şəxsi və ailə sirləri ilə rastlaşdığından
onların yayılmasına imkan verməməlidir. Bu xüsusda qeyd etmək lazımdır ki,
yuxarıda göstərilən qanunvericilik aktlarının, o cümlədən “ƏAF haqqında”
Qanunun m
əzmunundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, qanunvericilik əməliy-
yat-
axtarış fəaliyyətində iştirak edən şəxslərin hüquqlarının təminatçısı kimi
çıxış edir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Ağayev İ. Azərbaycan Respublikasının Cinayət hüququ. Dərslik. Bakı, 2010, 832 s.
2.
“Az
ərbaycan” qəzeti, 2014, 25 sentyabr.
3.
Abbasova F. Cinay
ət prosesi (Ümumi hissə). Dərslik (yenidən işlənmiş 2-ci nəşr).
Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2015, 412 s.
4.
AR Cinay
ət Məcəlləsi. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2000, 350 s.
29
5.
AR Konstitusiyası. Bakı, 2009, 71 s.
6.
C
əfərov İ. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının şərhi. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı,
2004, 552 s.
7.
“Dövl
ət sirrinin mühafizəsi üzrə normativ hüquqi aktlar.” Bakı: Vətən, 2005, 312 s.
8.
“Əməliyyat-axtarış faəliyyəti haqqında” 28.X.1999-cu il 728-1Q saylı AR Qanunu
9.
Əsgərov Z. Konstitusiya hüququ. (Dərslik). Yenidən işlənmiş və əlavələr edilmiş
ikinci n
əşri. Bakı: BDU, 2011, 760 s.
10.
Hüseynov Ş. Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin əsasları. Mühazirələr toplusu (Dərs
v
əsaiti) Bakı: Mütərcim, 2008, 372 s.
11.
“İnformasiya əldə etmək haqqında” 30.IX 2005-ci il 1024-IIQ saylı AR Qanunu
12.
“İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” 1950-ci il
Konvensiyası.
13.
“Milli t
əhlükəsizlik haqqında” 29.VI. 2004-cü il 712-IIQ saylı AR Qanunu
14.
“Yeni Az
ərbaycan” qəzeti 2014, 30 avqust.
ВОПРОСЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ, ТАЙНЫ И ИХ ОХРАНА
В ОПEРАТИВНО-РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Э.Г.НАБИЕВ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются вопросы связанные с охраной государственной тайны,
говорится о непосредственной связи государственной тайны с национальной
безопасностью, о том, что большая часть ОРД представляет собой государственную
тайну, о секретности информации полученной путем ОРД, о тайне личной и семейной
жизни и их охране.
Ключевые слова: национальная безопасность, опeративно-розыскная деятель-
ность, государственная тайна, информация, секреты личной жизни, опeративно-
розыскные мероприятия.
NATIONAL SECURITY, SECRET AND THEIR PROTECTION ISSUES IN
OPERATIVE-SEARCH ACTIVITY
E.G.NABIYEV
SUMMARY
The article deals with the protection of state secrets, commitment of state secrets with
national security, confidentiality of the information obtained from this activity, secrets related
to personal and family lives and their protection.
Key words: national security, operative-search activity, state secret, information,
secrets related to personal life, operative-search events.
30
Dostları ilə paylaş: |