Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml
Yüklə 126,85 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bakı Dövlət Universiteti ho2039@mail.ru
- Açar sözl ər
- ГНОСЕОЛОГИЯ, ОПЫТ И ТРАДИЦИИ В СОЗДАНИИ ПРАВОВОГО ГОСУДАРСТВА Г.Г.МАМЕДОВ РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
- Key words
| 100
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml ər seriyası 2013 UOT 101.1 HÜQUQİ DÖVLƏTİN YARANMASINDA HÜQUQİ QNOSEOLOGİYA, TƏCRÜBƏ VƏ ADƏT-ƏNƏNƏLƏR H.Q.MƏMMƏDOV Bakı Dövlət Universiteti ho2039@mail.ru
əqalədə hüquqi dövlətin mahiyyəti, hüquqi dövlət haqqında baxışlar, hüquqi qnoseologiya geniş şəkildə işıqlandırılmışdır. Hüquqi dövlətin yaradılması və mövcudluğu şərtləri, onun inkişafında təcrübə və adət-ənənələrin rolu göstərilmişdir. Bundan başqa hüquqi dövl ət və vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluq prinsipləri izah olunmuşdur.
ər: dövlət, hüquq, qanun, vətəndaş, cəmiyyət, azadlıq, hakimiyyət
Hüquq meydana g əldiyi andan nəinki ictimai münasibətlərə təsir vasitəsi, h əm də dövlət hakimiyyətinin normal fəaliyyətinin amili kimi çıxış edir. Dövl ət hakimiyyətinin hüquqi əsasının müəyyənləşdirilməsi problemi fəlsəfi hüquqi fikrin xüsusi obyektini t əşkil edir. Platon yazırdı ki, qanun qüvvəyə minm ədiyi və kiminsə hakimiyyəti altında olduğu yerdə dövlətin tezliklə məhv olacağını hiss edirəm. Qanunun hökmdarlar üzərində hakim olduğu, onların qanunun köl əsinə çevrildiyi yerdə isə dövlətin xilas olmasını və bütün xoşbəxtliyi görürəm. Bunu yalnız allah dövlətə bəxş edə bilər (4, 87). Bu fikirl ə razılaşan Aristotel qeyd edirdi ki, qanun hamının üzərində hökmranlıq etm əlidir, vəzifəli şəxslər və xalq yığıncağı isə yalnız xüsusi məsələlər həlli ilə m əşğul olmalıdır (1, 113). Siseron dövl əti özünün mahiyyətinə görə hüquqi birlik hesab edirdi. Onun fikrinc ə, dövlət xalq işi olub “hüquq və mənafe ümumiliyi məsələsində çoxlu adamlar arasında razılıq əsasında yaranan birlikdir”. Siseronun ideyaları dövl
ət haqqında hüquqi təsəvvürlərin inkişafında mühüm rol oynayırdı. Dövl
ətin hüquqi birlik olması ideyası yalnız yeni dövrdə nəzəri cəhətdən əsaslandırılır. Hüquqi münasibətlərin yenidən təşkili tarixində həlledici hadisə C.Lokk t ərəfindən hazırlanan hüquqi dövlət konsepsiyası oldu. Hüquqi dövlət haqqında layihənin praktiki olaraq reallaşdırılması məhz Lokka məxsusdur. Onun hazırladığı bu layihə 1669-cu ildə İngiltərənin Amerikadakı müst əmləkəsi olan Karolinanın konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. 101
Hüquqi dövl ət yaradılması istiqamətində mühüm addım praktikada reallaşa bilməyən Fransa inqilabının Konstitusiyası və ABŞ Konstitusiyası hesab olunur. ABŞ konstitusiyası ilk və ən sabit Konstitusiyalardandır. Hüquqi dövl ət idealını yeni səviyyədə əsaslandıran klassik alman fəlsəfəsinin nümay əndəsi İ.Kant olmuşdur. Kantın xidməti bundan ibarətdir ki, hüquq və dövl ət anlayışı haqqında məsələ onun fəlsəfəsində metodoloji səpgidə irəli sürülürdü. Kantın fəlsəfi təlimi hüquqi fikrin sonrakı inkişafına böyük təsir göst
ərdi. Dövlət tipi olmaq etibarilə hüquqi dövlətdə konstitutsiya idarəçiliyi rejimi f
əaliyyət göstərir, inkişaf etmiş və ziddiyyətli olmayan hüquq sistemi və s əmərəli məhkəmə hakimiyyəti mövcuddur, o, hakimiyyətin bölünməsi ilə s əciyyələnir, siyasət və hakimiyyət inkişaf etmiş nəzarətə malikdir. Hakimiyyət v ə siyasət sisteminin ümumi demokratik vəzifələri onun hüquqi mexanizmi ilə üzvi sur ətdə bağlıdır. Hüquqi dövlətin əsasını hakimiyyətin, vətəndaşın, c əmiyyətin qanun qarşısında hüquqi bərabərliyi təşkil edir. Hüquqi dövl ət cəmiyyətdə dövlət quruculuğu çərçivəsində xalqın suverenliyinin h əyata keçirilməsinin hüquqi normasıdır. Yəni hakimiyyət s əlahiyyətləri dövlətin əlindədir. Lakin bu səlahiyyətlər xalq tərəfindən qəbul edilmiş və qanuniləşdirilmiş hüquqi normalara əsaslanır. Hüquqi dövl ət – hüquq dövləti söz birləşməsi “hüququn dövləti”, “hüququn h ər şeydən üstün olduğu dövlət”, “hüquqa əsaslanan dövlət” m ənalarını verir. Əslində bunlar, demək olar ki, eyni mənaları verir. Çünki hüquqa əsaslanan dövlətdə hər şeydən üstün hüquq hesab edilir. “Hüquqi dövl ət” – hüquq dövləti söz birləşməsində, göründüyü kimi, bi- rinci yerd ə hüquq, ikinci yerdə dövlət durur. Deməli, bu dövlətdə hüquq döv- l ətdən əsasdır, dövlət hüquqa tabedir. Hüquqi dövlətin əsas şərtləri aşağıdakılardır: Birinci şərt qanunun aliliyidir. Dövlət də, onun bütün orqanları da, hər cür kollektivl ər və vətəndaş birlikləri də, insanın ictimai vəziyyətindən, tutduğu v əzifədən asılı olmayaraq, ayrı-ayrılıqda hər bir şəxsiyyət də qanuna tabe olmalıdır. Qanunun aliliyi c əmiyyətdə özbaşnalıqlara, təzyiq və represiyalara yol vermir. Hüquqi dövl ət quruculuğunda ciddi uğurlar qazanmış Azərbaycan Respublikas ında da qanunun aliliyi prinsipi gözlənilir. Konstitusiyamızın 7-ci madd
əsində göstərir ki, Azərbaycan hüquqi dövlətdir. Burada dövlət hakimiy- y əti orqanları yalnız öz səlahiyyətləri çərçivəsində fəaliyyət göstərə bilərlər. Bu ç ərçivə isə qanunlardır. Deməli, bizdə qanun bütün dövlət orqanlarının başının üstünd ə durur və onların özbaşnalığına yol vermir. İkinci şərt – qanuna riayət olunmasına nəzarət etmək üçün təsirli bir sistemin olmasıdır. Qanunun həyata keçirilməsinə nəzarəti xüsusi olaraq yaradılmış müstəqil məhkəmələr, arbitrajlar və s. yerinə yetirilməlidir. Demokratik dövl ətlərdə vətəndaşlar, bir qayda olaraq qanuna tabe olurlar, çünki başa düşürlər ki, dolayı yolla da olsa, onlar özləri qanunun yaranmasında iştirak edirlər Lakin qanunçuluq prinsipi özü-özlüyündə hələ
102
demokratiyaya t əminat vermir. Qanunçuluq özünün tam əksinə - qanunsuzluğa da çevir ə bilər. Qanunçuluq yalnız o halda mövcud olur ki, o, həyata keçirilsin. Bu o dem əkdir ki, qanunçuluq, hər şeydən əvvəl, onun effektivliyidir. Üçüncü şərt – hakimiyyətin qanunverici və məhkəmə hakimiyyətlərinə bölünm
əsidir. Bu o deməkdir ki, heç bir dövlət orqanı tam həcmdə bütöv dövl
ət hakimiyyətinə malik deyil. Hər bir dövlət orqanı ancaq öz üzərinə düşən funksiyanı yerinə yetirir. O, başqa orqana aid olan fəaliyyəti icra etmək hüququna malik deyil. Bununla bel ə, bir dövlət orqanı birilərinə nisbətən üstün mövqeyi malikdir. Bu, qanunverici orqandır. Səbəbi də məlumdur ki, hüquqi dövl
ətdə qanunlar əsas rol oynayır. Bütün hüquqi dövlətlərdə qanunverici orqa
n parlamentdir. İcra hakimiyyəti prezidentə, parlamentə və s. aiddir. Qanunların keşiyində duran isə üçüncü hakimiyyət orqanı olan məhkəmə hakimiyy ətidir. Hüquqi dövl ət haqqında ideyalar iki başlıca prinsip əsasında – dövlətdə qaydalara əməl etmək və vətəndaşların müdaifə olunması ilə başlanır. Burada h ər bir adam qəbul olunan qərarların nəticələrini, ardıcıllığını və ümidverici olmasını nəzərə almaq hüququna malikdir, eləcə də qanunla dəqiq müəyyənləş- diril
ən öz hüquq və vəzifələrini başa düşür. Hüquqi dövlətin başlıca ictimai hə- ya tın bütün sferalarında öz vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarının həyata keçi- rilm əsinə təminat verməkdir. Bu məqsədə çatmaq üçün vətəndaşlar öz növ- b əsində qanunlara və mövcud sistemin təsisatlarına hörmətlə yanaşmalıdırlar. Hüquqi dövl ət hamı üçün vahid və məcburi olan hüquq qaydalarını, sosial, irsi v ə digər statusdan asılılıq kəsb edən qeyri-bərabərliyin və müxtəlif hüququn l əğvini nəzərdə tutur. Hazırda bütün vətəndaşların hüquqlarının eyni d ərəcədə təmin olunması prinsipi qərarlaşır. Hüquqi dövl ətin başlıca təsisatalarına və prinsiplərinə aşağıdakılar daxildir: Müxt əlif siyasi partiyalar və təşkilatlar vasitəsilə yaradılan nümay əndəlik; seçki sistemi; parlamentarizm, konstitutsiyalıq və hakimiyyətin bölünm əsi; dinin dövlətdən ayrılması; ideologiyanın dövlətdən kənar olması; azadlığın bərabərlik üzərində üstünlüyü (8, 543). Hüquqi dövl ət daim normalar və qaydalar kompleksi ilə öz-özünü m əhdudlaşdırır. Onların içərisində hakimkiyyətin üç qola ayrılamsı norması m ərkəz yer tutur. Hər hansı hakimiyyət özünün ciddi ümumi funksiyalarını h əyata keçirir, lakin birgə fəaliyyətində bir-birini tarazlaşdırır, demokratik normaların pozulmasına və hakimiyyətdən sui-istifadə edilməsinə qarşı təminat yaradırlar. Bununla yanaşı, dövlətin vətəndaşaları ümumi seçki sistemi və seçki prosesi vasit əsilə hakimiyyətə nəzarətin bu prinsipi hələ alman filosofu İ.Kant t ərəfindən qeyd olunmuşdur. Kanta görə hər bir vətəndaş idarə edənləri məcbur etm əlidir ki, onlar qanunları dəqiq və sözsüz yerinə yetirsinlər, eləcə də qanunu idar ə edənlər bunu vətəndaşlardan tələb etməlidirlər. Bir sözlə, qanunvericilər d ə siravi vətəndaş kimi qanun tabe olmalıdır. Qanuni hakimiyy ət özünün qərarlaşması və möhkəmlənməsi üçün hüquq formasında idarə olunur. Çünki güc özü-özlüyündə hakimiyyəti yarada bilməz.
103
Dövl ət hüquqla, hüquq normaları ilə bağlıdır, buna görə o, belə bir qüvvədir ki, m əhz, hüquqa xidmət göstərilməlidir. Bu isə onun ifadəsidir ki, dövlət insan hüquqlarına zidd qanunlar yarada bilməz. Hüquqi dövlətdə hüquq ayrıca fərdin azadlığının təminatçısı kimi çıxış edir. Fərdin hüququnun qorunması belə bir c əhəti ifadə edir ki, o, istədiyi yerdə yaşamaq, həyat tərzi seçmə fəaliyyət sferasını və növünü azad müəyyənləşdirmək hüququna malikdir. Hüquq şəxsiyyətin, mülkiyyətin, mənzilin, xüsusi həyat tərzinin, mənəvi azadlığın və sair ənin toxunulmazlığını təmin edir. Cəmiyyətdə insanlar yox, qanunlar hökmranlıq etməlidir. Dövlət vətəndaşlar arasındakı münasibətləri hüquq əsasında tənzimlənməlidir. Demokratik hüquqi dövlətin hamıya aydın görünən əlamətləri bunlardır: siyasi proseslər iştirak hüququ; siyasi partiyalar, müxtəlif maraq qrupları arasında müəyyən qaydaların gözlənilməsi; ümumi seçki prosesind ə hakimiyyətin bütün səviyyələrində dəyişikliyi; parlamentarizmin və plüralist demokratiyanın digər norma və prinsipləri. Hüququ dövlətin vəzifəsi bundan ibar ətdir ki, mübahisələri və mübahisəli problemləri gücə və qeyri- qanuni hallara əsaslanan formada deyil, məhz dinc vasitələrlə həll etsin. Hüquqi dövl ətin mahiyyəti odur ki, burada bütün vətəndaşlar, prezident, general, siravi əsgər, zavod direktoru və ya fəhlə və s. qanun qarşısında b ərabərdir və onun pozulmasına görə bərabər məsuliyyət daşıyırlar (5,149). ABŞ-ın keçmiş prezidenti R.Niksona aid olan misal buna nümunədir. Nik
son amerika xalqı və eləcə də dünya birliyi qarşısında xidmətləri danılmaz- dır. Təsadüfi deyil ki, o, dalbadal iki dəfə (1968 və 1972)-ci illərdə) öz r əqibləri üzərində böyük üstünlük qazanmaqla prezident seçildi. Lakin seçki kom paniyası ərəfəsində R.Niksonun komandası bəzi hüquqa zidd hərəkətlərə yol vermişdir. Bunu bilən prezident üzə çıxarılan məlumatları istintaq orqan- larından gizlədir. Həmin məlumat ictimaiyyətə və hüquq mühafizə orqanlarına m əlum olduqda prezidentin məhkəmə yolu ilə hakmiyyətdən uzaqlaşdıracağı t əhlükəsi ortaya çıxdı. Məhkəmədən qaçmaq və həbs olunmaqdan yayınmaq m əqsədilə Nikson istefa verməyə məcbur oldu. Beləliklə, amerika prezidenti sad ə vətandaşla bir səviyyədə qanun qarşısında dayanmalı oldu. Hüquq dövl ət özünün formalaşması və qərarlaşması prosesində nəinki f ərdi azadlığın və hüququn qanunvericiliklə təmin olunmasını işləyib hazırlayır v ə möhkəmləndirir, həmçinin vətəndaş cəmiyyətinin normaı mövcudluğu və f əaliyyəti, onun başlıca təsisatları, prinsipləri və dəyərləri üçün həlledici təmi- nat yaradır. Hüquqi dövlət vətəndaş cəmiyyəti ilə bir sıra ümumi və birləşdirici hüquqi
əsasa malikdir ki, bu da mahiyyət etibarilə ümumbəşəri xarakter daşıyır. Yalnız bu mənada qanunvericilikdən qanun yaradıcılığı, hüququn əsaslarının və tələblərinin ümumməcburi qanunun konkret normalarında yaradıcı ifadəsi kimi söz açmaq mümkündür. Qanunun (pozitiv hüququn) hüquqi t əzahür kimi dərki həm də qanunun ümumm
əcburiliyi, onun dövlət müdafiəsi ilə təmin edilməsi, hüquq pozucuları bar
əsində məcburetmə tədbirlərinin tətbiqinin mümkünlüyü probleminin 104
müvafiq izahını ehtiva edir. Qanun (pozitiv hüquq) sansiyalarının belə spesifik- liyi, hüquqi qnoseologiyaya əsasən, qanunvericinin iradəsi ilə deyil, hüququn obyektiv t əbiəti ilə şərtlənir. Bu isə onu ifadə edir ki, belə sanksiya yalnız hüquqi qanun mövcud olduqda hüquqa uyğundur və hüquqi cəhətdən əsaslıdır. Hüququn obyektiv ümum əhəmiyyətliliyinin dövlət tərəfindən tanınması, normativ sur ətdə konkretləşdirilməsi və müdafiə olunmasının zəruriliyi həm də c əmiyyətin dövləti-mütəşəkkil həyatı şəraitində hüquq və dövlətin zəruri əlaqəsini ifadə edir. Belə hüquq-qnoseoloji izahın mənasına görə, dövlət hüquqi institut, hüquqi qanunun t əsbiti və müdafiəsi üçün ümuməhəmiyyətli hüququn ümumm əəcburi qanun səviyyəsinə yüksəldilməsi üçün zəruri institut kimi çıxış edir. Belə yanaşmaya görə, zorakılıq yalnız hüquqi qanunun dövlət sanksiyası formasında hüquqa uyğundur. Hüququn v ə qanunun (pozitiv hüququn) fərqinin və nisbətinin hüquqi- idraki modeli hüquq n əzəriyyəsi və təcrübəsi sahəsində bütün önəmli uğurların əsasında durur. Məhz belə qnoseoloji mövqedən insanın ayrılmaz hüquq və azadlıqları, hüququn hökmranlığı, hüquqi qanun, hüquqi dövlət və s. ideyalar v ə prinsiplər ifadə olunmuş, sonra isə rəsmən tanınmış və inkişaf etmiş milli hüquq sisteml ərində və beynəlxalq hüquq aktlarında qanunvericilik qaydasında t əsbitini tapmışdır. Belə yuridik hüquq anlamı ilə hüququn insani ölçüsü, hüquqi d əyərlər, zoraki qanunun və zoraki idarəetmə üsullarının, siyasi hakimiyy ətin təşkilinin və həyata keçirilməsinin zoraki tipinin antihüquqi mahiyy əti məsələsinin qoyuluşu ilə bilavasitə bağlıdır. Hüquqi qnoseologiyanın predmet sahəsi spesifik sosial obyekt kimi hüququn d ərkinin nəzəri problemlərini əhatə edir. Hüquqi qnoseologiyanın əsas vəzifəsi hüququn dürüst dərkinin ilkin şərtlərinin öyrənilməsindən, hüquq v ə hüquqi təzahürlər haqqında həqiqi biliyin əldə edilməsindən ibarətdir. Hüquq f əlsəfəsinin nəzərdən keçirilən konsepsiyası çərçivəsində hüquqi qnoseologiyanın hüquq ontologiyası və aksiologiyası ilə ümumi əsası və sıx əlaqəsi bununla şərtlənir ki, onlar eyni libertar-hüquqi hüquq anlamının müxt əlif aspektlərini ifadə edirlər. Hüquq v ə qanunun nisbəti problemi də hüquqi qnoseologiya baxımından aparıcı əhəmiyyətə malikdir. Hüquqi qnoseologiyanın ilkin mövqeyi və aparıcı ideyası qüvvədə olan hüquqa idraki münasibətdən, onun obyektiv təbiətinin n əzəri cəhətdən qiymətləndirilməsinə, rolunun və təyinatının aydınlaşdırılması- na, onun h əqiqətinin dərkinə cəhd göstərməsindən ibarətdir. Hüquq təlimlərinin n əzəriyyəsi və tarixi göstərir ki, bu idrak yolu təbii və pozitiv hüququn nəzəri d ərki və öyrənilməsi sahəsində zəruri fikrin ilkin şərti və ilkin idrak sxemi qismind ə fərqləndirilməsinə gətirib çıxarır. T əbii və pozitiv hüququn fərqləndirilməsi hüquq fikri tarixində faktiki mövcud pozitiv hüquq haqqında nəzəri refleksiyanın qnoseoloji baxımdan z əruri forması və belə refleksiyanın nəticələrinin təsbitinin adekvat üsulu kimi çıxış edir. Qanunun h ər hansı nəzəri dərki onun rəsmi mövcudluğu və empirik
105
m əzmunu ilə kifayətlənməyərək, onun obyektiv əsaslarının və keyfiyyətlərinin, hüquqi m ənasının və əqləuyğunluğunun, hüquqi təbiətinin və mahiyyətinin axtarışında labüd surətdə dərk olunan obyektdən abstraksiya olunur və nəzəri d ərketmə və öyrənməsinin nəticəsi kimi fikrən onun modelini qurur. Ontoloji baxımdan hüququn və qanunun fərqləndirilməsi konsepsiyası “hüquq n
ədir?” sualını cavablandırarkən, hüququn obyektiv mahiyyət xass
ələrini açıqlamağa imkan verir. H əmin xassələrin qanunda mövcudluğu onu hüquqi təzahür, yəni hüququn mahiyy ətinə uyğun təzahür, hüquqi mahiyyətin zahiri təzahürü və gerç əkləşməsi kimi xarakterizə etməyə imkan verir. Aksioloji baxımdan həmin konsepsiya hüquq dəyərlərinin obyektiv t əbiətini və spesifikliyini açıqlayır. Hüqu q lazımlılığın xüsusi forması, məqsəd və dəyər başlanğıcı kimi faktiki mövcud qanunun v ə dövlətin dəyər-hüquqi əhəmiyyətini müəyyən edir. N əzəri-idraki baxımdan bu konsepsiya hüququn müəyyən anlayışı şəklində qanun haqqında biliyin və həqiqətin nəzəri dərkinin və ifadəsinin z əruri qnoseoloji modeli kimi çıxış edir. Bel əliklə, həminn konsepsiya hüquq haqqında sadə rəydən həqiqi biliyə - hü quq haqqında həqiqət biliyinə, hüququn anlayışına, yəni hüququn obyektiv xass ələri, təbiəti, mahiyyəti, hüququ və təzahür formaları haqqında nəzəri bi- liy ə idraki keçid prosesini ifadə edir. Bu mənada hüquq və qanunun nisbətinin v ə fərqinin və müxtəlif versiyaları və variantları hüquq anlamının müəyyən qnoseoloji kimi hüquqa n əzəri yanaşmanın, nəzəri-hüquqi fikir sahəsində tarixi t ərəqqinin yaranmasının, dərinləşməsinin və inkişafının mərhələləri və pillələri kimi çıxış edir. Hüquqi qnoseologiya ç ərçivəsində hüququn və qanunun fərqləndirilməsi onların nisbətinin bütün mümkün formalarını nəzərdə tutur və ehtiva edir. Eyni m əntiq hüquq və dövlət arasında münasibətlərə tətbiqən qüvvədədir və hüquqi qnoseologiya baxımından hüquqi və antihüquqi bütün diapazonunda izah olunur.
Hüquqi qnoseologiyanın ümumi çərçivəsi daxilində hüququn və qanunun f ərqləndirilməsinin müxtəlif konsepsiyaları qnoseoloji baxımdan da spesifik xüsusiyy ətlərə malikdir. Bel ə ki, hüquqi yusnaturalizm konsepsiyalarında əsas qnoseoloji səylər t əbii hüququn bu və ya digər versiyanın təsdiqinə və onun qüvvədə olan pozitiv hüquqdan ayrılmasına və qarşılaşmasına yönəlmişdir. Bel
ə yanaşmada hüquqi qanun ideyasının özü və bütövlükdə təbii və pozitiv hüququn qarşılıqlı əlaqəsinin aspektləri, qüvvədə olan təbii hüququn müdd əalarına və tələblərinə uyğunlaşdırılması problemləri və s. məsələlər diq- q ət mərkəzindən kənarda qalır. Bu mənada demək olar ki, hüquqi yusnatura- lizm nümay əndələrini qüvvədə olan hüquq və onun təbii hüquq tələblərinə müvafiq sur ətdə təkmilləşdirilməsindən daha çox təbii hüquq və onun “həqiqi hüquq” kimi t əsdiqi maraqlandırır. 106
Hüquqi yusnaturalizm ə xas olan iki paralel mövcud olan rəqib hüquq sistemi - h əqiqi, təbii hüquq və rəsmi (pozitiv) hüquq haqqında təsəvvür məhz buradan qaynaqlanır. İki eyni vaxtda mövcud olan hüquq sisteminin bu dualizmi v ə paralelizmi bütövlükdə təbii-hüquqi təsəvvürlərin təsiri altında qalan f
əlsəfi-hüquqi konsepsiyalarda aradan qaldırır, lakin təbii hüquq dedikdə hüququn ideyası, mənası, mahiyyəti və s. nəzərdə tutulur. Düzdür, hüququn və qanunun f ərqləndirilməsinin bu fəlsəfi konsepsiyalarında da hüquq ideyası hüquqi yusnaturalizmd ə olduğu kimi qüvvədə olan hüquqi qismində çıxış etm əsə də, hüquqi qanunun anlayışına çatdırılmır. Libertar hüquq anlamı konsepsiyasında vəziyyət fərqlidir, burada diqqət m ərkəzində məhz hüquq və qanunun əlaqəsi, hüququn obyektiv xassələrinin qanunun mahiyy ət xassələri və qanunun hüquqi keyfiyyətinin meyarı kimi d ərki və izahı problemləri, hüquqi qanunun anlayışının işlənilməsi məsələləri v ə s. durur. Bu isə hüquqi-qnoseoloji yanaşma baxımından hüquq və qanun haqqında həqiqət qismində hüquqi qanunun təbiəti, xassələri və xarakteristi- kası, onun qüvvədə olan qanun kimi təsdiqinin ilkin şərtləri haqqında obyektiv elmi kimi çıxış edir. Belə hüquqi-qnoseoloji yanaşma özünün təbiəti etibarilə obyektiv olan hüququn formalaşması prosesinin və qanunun ifadəsi üzrə subyektiv prosesin f ərqini və nisbətini aşkara çıxarmağa və hüququn pozitivl əşməsini hüquqi tənzimlənmənin konkret sahələrinə və münasibətlərinə t ətbiqən hüquqi formal bərabərlik prinsipinin normativ konkretləşdirilməsindən ibar ət yaradıcı proses kimi təhlil etməyə imkan verir. Dövl ət anlayışına qısa olaraq xarakteristika versək onda qanuni olaraq mü əyyən edilən hüquqi-konstitusion qayda və normaların başlıca prinsip olaraq əsasında qurulan və bu çərçivədə fəaliyyət göstərən hüquqi dövlət adlandırmaq olar. M
əhz hüquqi dövlət dedikdə eyni zamanda strukturun, yəni quruluş, idarə formaları və siyasi rejimlərin də normalara müvafiq olması mütləqdir. Belə ki, bu cür dövl ət sözün əsl mənasında liberal qanunvericiliyə, demokratik icraedici v ə konstitusion hakimiyyətə, insanların bütüb təbii və əvtəndaş hüquqlarını t əmin edən və eyni zamanda onlara hörmət edən hüquqi normalara və insanlararası azad münasibətlərin yer aldığı vətəndaş cəmiyyətinə malikdir. Hüquqi dövl ət və vətəndaş cəmiyyəti. Nə dərəcədə doğrudur və labüddür bunların birgə vəhdət təşkil etməsi? Müasir demokratikl əşmə şəraitində bu vəhdətin vacib, ən başlıca şərt olduğunu söyləmək bu suala konkret olaraq cavab vermək deməkdir. Çünki v ətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət demokratiyanın əsasında duran və onun dinamiklik s əviyyəsini göstərən əsas ilkin amilidir. Ümumiyy ətlə dövlət ilə cəmiyyət hər zaman eynilikdə götürülmüş və buna haqq qazandırmaq üçün əslində vətəndaş cəmiyyətini siyasi cəmiyyət adlandırmışlar. XVII əsrə qədər cəmiyyət anlayışı dövlətdən ayrılmırdı. İlk d əfə olaraq vətəndaş cəmiyyətini siyasi cəmiyyətdən ayıran C.Lokk hesab edirdi ki, dövl ət cəmiyyətə təsir etməməli, əksinə onu öz təsirindən qorumalıdır. Lokk xüsusi mülkiyəytin tərəfdarı idi və haqlı olaraq iqtisadi
107
münasib ətlərin doğurduğu mühiti dəstəkləyirdi. T.Hobbs da “Dövlət və cəmiy- y ət bölünür” deməklə bu ideyanın tərəfdarı kimi çıxış edir və bu istiqamətdəki Russo, Monteskyö n əzəriyyələri ilə razılaşırdı. Onlar vətəndaş cəmiyyətindən danışarkən hakimiyyətin bölgü prinsiplərinə də münasibət bildirirdilər. Bölgü prinsipi dövl ətin və hakimiyyətin simasını dəyişir, parlament və məhkəməni gücl
əndirir, avtonomluq verir. Əlbəttə ki, parlament və məhkəmə də gücl
əndikcə vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına gətirib çıxarır. V ətəndaş cəmiyyəti haqqında olan təsəvvürlərin kökləri Qərb siyasi n əzəriyyəsi və sosial fəlsəfəsinin ənənələrinə dayanır. İlk dəfə XVIII əsrdə irəli sürülən vətəndaş cəmiyyəti anlayışı XIX əsrdə dövl
ət müdaxiləsindən kənarda mövcud sosial qurumu xarakterizə edən m əfhum kimi öz yerini almışdı. Vətəndaş cəmiyyəti nəzəriyyəsi haqqında zaman-zaman müxt əlif fikirlər mövcud olmuşdur. İlk başlanğıcda fəlsəfi konsepsiya kimi yaranan vətəndaş cəmiyyəti ideyası tədricən Qərbdə siyasi fikrin və azadlıq hətəkatının mərkəzi probleminə çevrildi. V ətəndaş cəmiyyəti heç bir təşkilati mərkəzə malik olmayan cəmiyyətdir. V ətəndaş cəmiyyətini təşkil edən təşkilatlar və birliklər öz-özünə yaranır. XVII əsrin ortalarında T.Hobbs “Vətəndaş haqqında” (1642) və “Leviafan” (1651) adlı əsərlərində vətəndaş cəmiyyətinə dair irəli sürmüşdür. Sonralar vətəndaş c əmiyyətinə, onun azadlıq, hüquq, borc, əxlaq, mülkiyyət problemlərinə dair konsepsiyanı ən görkəmli mütəfəkkirlərdən C.Lokk, J.J.Russo, İ.Kant və başqaları işləyib hazırladılar. İ.Kant qeyd edirdi ki, bu və ya digər fərdin azadlığı ilə hamının azadlığının nisbətində başlıca amil vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasıdır. V.P.Puqaçev və A.İ.Solovyov isə yazırdı ki, Vətəndaş cəmiy- y əti azad və bərabər hüquqlu fərdlərin bazar və demokratik hüquqi dövlətçilik şəraitində dövlət vasitəsilə tənzimlənməyən qarşılıqlı münasibətlərinin çoxc
əhətliliyidir. Vətəndaş cəmiyyəti aşağıdan öz-özünə təşəkkül tapan ictimai orqanizm olmaqla xüsusi m ənafelərin və fərdçiliyin azad oyun sferasıdır. K.S.Hacıyevə görə mülkiyyətin milliləşdirilməsi hökmən vətəndaş cəmiyyə- tinin millil əşdirilməsinə gətirib çıxarır. Buna görə aydındır ki, vətəndaş c əmiyyəti və hüquqi dövlət bir-birini şərtləndirir və biri digəri üçün həhyat qabiliyy əti şəraiti yaradır, lakin bir-birini əvəz etmirlər (2,257). Q.F.Slesarova v ətəndaş cəmiyyətinə belə tərif verir ki, Vətəndaş c əmiyyəti demokratik dövlətdə formalaşan və inkişaf edən insan birliyi olub iki c əhəti ifadə edir: 1) cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin bütün sferalarında könüllü yaranan qeyri-dövl ət strukturlarını (birliklər, təşkilatlar, assosiasiyalar, ittifaqlar, m ərkəzlər, klublar, fondlar və s.) və 2) iqtisadi, siyasi, sosial, mənəvi, dini v ə digər qeyri-dövlət münasibətlərinin məcmuu. 1) bunu dem ək olar: vətəndaş cəmiyyəti yüksək inkişaf etmiş demokratik c əmiyyətin əlamətidir. 2) v ətəndaş cəmiyyətini təşkil edən birliklər vətəndaşların iqtisadi, hüquqi, m ədəni və digər mənafelərini təmin etmək məqsədilə yaranır. 108
3) v ətəndaş cəmiyyətini əmələ gətirən bütün təşkilatlar dövlət vasitəsilə deyil, v ətəndaşların özü və müəssiələr tərəfindən yaradılır, dövlətə münasib ətdə müstəqil xarakter daşıyır. V ətəndaş cəmiyyəti probleminə dair müxtəlif təsəvvürləri ümumiləşdir- m əklə onunla dövlətin nisbətinə dair bir neçə konseptual müddəalar söyləmək olar: 1.
“v ətəndaş cəmiyyəti” və “dövlət” anlayışları müxtəlif cür səciyyə- l ənir. Cəmiyyətin bir-birilə daxili əlaqəsi olan, bir-birini tamamlayan t ərəfləridir, vahid ictimai orqanizmin ünsürləridir. 2.
ətəndaş cəmiyyəti siyasi sistemin əsasında durur, dövlət onunla şərt- l ənir və müəyyən olunur. Öz növbəsində dövlət təsisat olmaq eti- baril ə vətəndaş cəmiyyətinin varlığı və fəaliyyəti üçün şərait yaradır. 3.
ət vətəndaş cəmiyyətinin ifadəsidir, onun varlığının inikasıdır. V ətəndaş cəmiyyəti fərdi, qrup halında və regional mənafelərin t əzahürü sferasıdır. Vətəndaş cəmiyyətinin tələbləri dövlətin iradəsi say əsində reallaşır. 4.
v ətəndaş cəmiyyəti nə qədər çox inkişaf etmiş olarsa (öz üzvlərinin f əaliyyəti, təşəbbüskarlığı mənasında) dövlətin demokratikliyi üçün bir o q ədər meydan açılır. M.Valtserin fikrinc ə, O dövlət məfhumundan, istənilən təzyiq və təsirdən azad, ticari h əyat uğrundakı axtarışların nəticəsi olaraq müxtəlif dəyərlərin c əmidir. A.Smitə görə isə vətəndaş cəmiyyəti təbii istəklə və bir-biri ilə ünsiyy ətdə olmaq mühitidir (10, 203). V ətəndaş cəmiyyətinin əsasını cəmiyyətdəki qeyri-siyasi və iqtisadi münasib ətlər təşkil edir. Yəni vətəndaş cəmiyyəti heç də siyasi cəmiyyət dem ək deyil. Buradakı vətəndaşların da siyasi fəallığı siyasi sosiallaşma prosesidir ki, bu da onların yaratmış olduqları müxtəlif biliklər vasitəsi ilə (partiya, klub, dini qurum, h ərəkatlar, kooperativ-işgüzar assosiasiyalar) v ətəndaş ilə dövlət arasında əlaqə yaradır. Ümumiyy ətlə bu cəmiyyəti həm musiqi, həm mülki, sivil, həm də iqtisadi mühit ki mi adlandırmaq olar. Vətəndaş cəmiyyəti hüquqi baxımdan azad f ərdlər birliyinə əsaslanır. Dövlətin birbaşa müdaxiləsi yoxdur. Lakin bu mühit dövl ətin buradakı vətəndaşların hüquqlarını müdafiə edən qanunları ilə tən- ziml ənir. Buradakı vətəndaş azaddır və bu azadlıq və özünüifadə hüququ ona tanınır. Kantın da dediyi kimi vətəndaş cəmiyyətindəki insanlar dövlətdən asılı deyil v
ə tam sərbəstdirlər. Yəni vətəndaş cəmiyyəti müstəqil, eyni zamanda f əal insanlardan ibarət, dövlət və hakimiyyət istibdadından kənar, liberal qanunlar vasit əsilə tənzimlənən özünü ifadə mühitidir. C əmiyyətə birmənalı təsirsiz hüquqi dövlət doğrudan da vətəndaş cəmiy- y ətinə real imkan yaradır. Belə ki, avtoritar rejimdə vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu abstraktdır. Lakin hüquqi dövlətdə, bazar münasibətləri və iqtisadi c əhətdən müstəqil insan kütləsi məkanında vətəndaş cəmiyyətinin olması mümkündür. V ətəndaş cəmiyyəti siyasi yox, sosial cəmiyyətdir. Bura siyasi 109
elitanın “söz köçürməsi” cəmiyyətin liberallığına şübhə yaradır. Nəzərə alsaq ki, onun öz əyi iqtisadi sərbəstlikdir və sərbəstlik demokratiyanı yaradan şərtlər- d ən biridir və demokratik şəraitdə hüquqi dövlət daha da inkişaf edir, onda pro- sesin bir-biri il ə labüd bağlılığı göz önündədir. Kantın da dediyi kimi, ümumdüny əvi vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması demokratiyanın yaranması dem əkdir (6, 43). Düzdür qeyri- demokratik şəraitdə də cəmiyyət mövcuddur. Lakin bu c əmiyyət hakimiyyət strukturlarının nəzarəti altında olur və onlara hesabat verir. M əsələn avtoritar rejimdə əgər vətəndaş cəmiyyətini təşkil edən qrumlar dövl ət tərəfindən təsdiq edilir, birbaşa onun nəzarəti altına alınarsa, demokrati- ya şəraitində cəmiyyət nəzarətdən azaddır və əksinə, cəmiyyət yox, dövlət ona hesabat verir. Bir sözl ə: vətəndaş cəmiyyəti yalnız yüksək inkişaf etmiş hüquqi dövl
ət çərçivəsində fəaliyyət göstərə bilər. Belə dövlət vətəndaş cəmiyyətinə “qanunun qadağan etmədiyi hər işi görməyə” imkan verir, ona şərait yaradır, hü quqlarını müdafiə edir. Vətəndaş cəmiyyəti isə öz növbəsində ölkə qanun- larına riayət edir. Əslində bu göstəricilər arasında tam demokratik əlaqə var və bu iki t
ərəfə də xeyir verir. Yəni vətəndaş cəmiyyəti dövlətdən asılı deyil lakin onunla m
əqsədinə doğru “qarşılıqlı anlayış” şəraitindən fəaliyyət göstərir. V ətəndaş cəmiyyətinin inkişafı dövlətin inkişafı deməkdir. Bu iki tərəfin inkişafı isə siyasi sistemin inkişafıdır. O siyasi sistemin ki, o vətəndaş c əmiyyətinə dövlət müdaxiləsinin qarşısını alır. Deməli nəticədə istər vətəndaş c əmiyyətinin, istərsə də hüquqi dövlətin mövcudluğu üçün hər ikisinin birgə v əhdət təşkil etməsi mütləqdir. ƏDƏBİYYAT 1.
Aristotel. Politika. Bakı: BDU, 1997, 280 s. 2.
Davletşina N.V., Kimlika B.B., Klark R.C., Rey D.U. “Demokratiya: dövlət və cəmiyyət”. Bakı: 1999, 385 s. 3.
ə dövlət nəzəriyyəsi”. Bakı: Qanun, 2007 (tərcümə), 461 s. 4.
Platon. Dövl ət. Bakı: Təbib, 1999, 358 s. 5.
6.
Babaoğlu H. “İnsan hüquqları və azadlıqları”. Bakı: Elm, 2006, 241 s. 7.
Hacızadə H. Demokratiya: Gediləsi uzun bir yol. Bakı: Elm, 2002, 445 s. 8.
Dr. F ərhad Mehdiyev. Nəzəriyyə və təcrübədə insan hüquqları. Bakı: Adiloğlu. 2009, 988 s. 9.
Nağıyev F. Konstitutsiya hüququ. Bakı: Qanun, 2009, 147 s. 10.
Xropanyuk V.N. “Dövl ət və hüquq nəzəriyyəsi”. Bakı: Elm, 2009 (tərcümə).
ПРАВОВОГО ГОСУДАРСТВА Г.Г.МАМЕДОВ РЕЗЮМЕ
В работе широко рассматриваются проблемы сущности государства, воззрении о правовом государстве, юридической гносеологии. Также анализируются условия формирование правового государства и принципы его существования. Автор 110
рассматривает формирования правового государства в процессе воздействия на него опыта и традиций, психологии того или иного народа. Особое внимание уделено проблеме взаимоотношений государства и граждан.
власть
IN THE ESTABLISHMENT OF A JURIDICAL STATE H.G.MAMMADOV SUMMARY The paper studies the essence of juridical state, views about juridical state and juridical gneseology, as well as the role of the establishment of a juridical state, its existence conditions, and experience in its development. Besides, the principles of existence of a civil society and juridical state have got their expression in the presented article.
Yüklə 126,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|