Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Təbiət elmləri seriyası
Yüklə 121,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2015 UOT 631.9
- Açar sözlər
- Dağlıq Şirvan və ona yaxın ərazilərdə havanın orta aylıq və illik miqdarı № Meteoroloji stansiya və d.səv-dən
- XI XII il
- İlk və sonuncu donuşluğun tarixi və şaxtasız dövrün müddəti № Meteoroloji stansiyalar
- Şək. 2.1.
- ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ПОЧВЕННО-КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ ЮЖНОГО СКЛОНА БОЛЬШОГО КАВКАЗА Х.Ф.ШЕКИЛИЕВА
- РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Təbiət elmləri seriyası 2015 UOT 631.9 BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB YAMACININ TORPAQ-İQLİM ŞƏRAİTİNİN EKOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ H.F.ŞƏKİLİYEVA Bak ı Dövlət Universiteti heyatik@rambler.ru Məqalədə Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonuna daxil olan Şamaxı-İsmayıllı zonasının tor- paq-iqlim şəraiti, onların yayılma qanunauyğunluqları və ekoloji şəraitin əsas xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Açar sözlər: iqlim senarisi, meteoroloji-iqlim, radiasiya rejimi, humus, zəif karbonatlı Azərbaycan Respublikasının ərazisinin fiziki-coğrafi rayonlaşdırılmasına əsasən Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu Böyük Qafqaz vilayətinin Şamaxı və Qobustan- Abşeron rayonları ərazisində yerləşir. Böyük Qafqazın cənub yamacı zonası Girdimançay dərəsindən şərqə xeyli genişlənərək Şamaxı-Qobustan sahəsini əmələ gətirir. Böyük Qafqaz meqasinklinoriumunun cənub-şərq batımı sahəsinin ən böyük struktur elementlərindən olan Şamaxı-Qobustan sinklino- riu munun cənub sərhədi Ağıçay-Ələt dərinlik qırılması üzrə keçir. Şamaxı- Qobustan sinklinoriumu cənub-şərq istiqamətində genişlənir və bu istiqamətdə onu təşkil edən çöküntü kompleksinin yaşı və tərkibi dəyişir [8]. Rayon iqliminin böyük müxtəlifliyi iqlim əmələgətirən amillərin xarak- teri ilə bağlıdır. Bu amillər iki böyük qrupa ayrılır:
Birinci yerli, ikinci isə atmosferin planetar və superregional sirkulyasi- yası ilə bağlı olan amillərin yaratdığı qrupdur . Məlumdur ki, hər bir coğrafi rayonun iqlimi bir sıra amillərin təsiri altında yaranır. Ərazinin coğrafi mövqeyi mövcud amillər arasında mühüm yer tutur. İstər yer səthində və istərsə də atmosferdə radiasiyanın müxtəlif dərəcədə ak kumulyasiyası, onun sərf edilməsi, istilik balansının göstəriciləri, ümumiy- yətlə, iqlimin xarakteri coğrafi mövqedən asılıdır. Coğrafi mövqe eyni zaman- da ərazinin atmosferin planetar və regional sirkulyasiyası sistemində yerini müəyyən edir [12]. Rayon ərazisində günəşli günlərin sayı çoxdur. Rayonun düzənlik sahə- lərdə, o cümlədən Qobustanın çox hissəsində, Şamaxı və Ağsu rayonlarının
171 cənub hissələrində günəşli saatların miqdarı daha çox olur. Bu ərazilərdə, onu əhatə edən dağ ətəyində və yüksək dağlıqda günəşin parıltılı saatların miqdarı 2200- 2500, daha çox buludlu və dumanlı günləri olan orta dağlıq qurşaqda isə 1900- 2200 saata qədərdir [7]. Rayon çox yaxşı astronomik iqlimə malikdir. Astroiqlim səmadakı ob- yekt
lərin şüalandırdığı dalğa cəbhəsinin atmosferdən keçərkən təhrif olunma- sına səbəb olan faktorlar toplusudur. Azərbaycanda astronomiya rəsədxanası tik mək məqsədilə Sankt Peterburq Astronomiya İnstitutunun təşəbbüsü ilə ye- rin seçilməsinə görə təşkil olunmuş ekspedisiyalar əvvəl indiki Xankəndi, Şu- şa, Keçəldağ və Laçının astronoimik və iqlim şəraitləri ilə tanış olmuş, Şamaxı və Xızı rayonlarını öyrənmişdir. Ekspedisiyalarin əldə etdikləri nəticələr müqayisə olunmuş və bütün parametrlərinə görə Pirqulu dağı digər məntəqələri qabaqlamışdır. 1963-cü ildə Şamaxı şəhərindən şimal-qərb istiqamətində 22 km məsafədə, dəniz səviyyəsindən 1535m hündürlükdə, Pirqulu dağının cənub- şərq yamacında, indiki Y. Məmmədəliyev qəsəbəsinin ərazisində N.Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının tikintisinə başlanmısdır. Rayonda tempera- tu run ərazi fərqlərinin yaranmasında ən başlıca amil onun ərazisinin oroqrafik və hipsometrik şəraiti, başqa sözlə desək relyefdir. Bu amilin təsiri altında həm dağlıq və düzənlik ərazilər temperatur şəraitinə görə bir-birindən kəskin fərq- lənir. Bu fərqlər özünü temperaturun bütün əsas göstəricilərində büruzə verir. Belə ki, havanın orta illik temperaturu bütün ərazi üçün müsbətdir. Onun ən yüksək göstəricisi 14,5ºC olmaqla rayonun düzənlik hissələrində, xüsusilə Qobustanda (şimal-qərb və şimal hissələrinin alçaq və orta dağlıq hissələri istisna olmaqla), Şamaxı və Ağsu rayonlarının cənubunun çox hissəsində mü- şahidə olunur. Bu zonanın nisbi yüksəkliyi 200-300 m təşkil edir [6]. Rayonda illik cəm radiasiya kəmiyyəti də yüksəkdir. Düzənlik ərazilərdə illik cəm radiasiya 130-135 kkal/sm 2 , onu əhatə edən yüksək maili düzənlik- lərdə 125-130 kkal/sm 2 , alçaqdağlıqda 120-124 kkal/sm 2
təşkil edir. Bu zona- dan yüksək dağlığa doğru cəm radiasiya yenidən artaraq rayonun ən uca zir- vələr zonasında 140-145 kkal/sm 2 -
radiasiyanın miqdarı düzən hissələrdə 90 kkal/sm 2 , 500-600 m- dən 2500 m hün
dürlüyə qədər 86-87 kkal/sm 2 , 3000 m- dən yüksəklikdə isə 90-104 kkal/sm
2 - ə bərabərdir [12]. İqlimin formalaşmasında və onun ekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilmə- sində atmosferin tərkibinin, strukturunun, onda gedən proseslərin öyrənilmə- sinin böyük əhəmiyyəti vardır. Tədqiqat rayonunun ərazisinə düşən günəş radiasiyasının miqdarı relyefin müxtəlifliyindən asılı olaraq dəyişir. Onun ümumi miqdarı il ərzində 120-135 kkal/sm
2
arasında dəyişir. Böyük Qafqaz dağlarının ən uca zirvələr qurşağıında illik cəm radiasiyası miqdarı 140-145 kkal/sm 2 - ə bərabərdir. Torpaqda gedən bütün proseslərin (o cümlədən eroziya proseslərinin əmələ gəlməsində, məh- sul darlığın həcmi və keyfiyyəti), o cümlədən torpaqda gedən bir çox ekoloji proseslərin gedişi iqlim göstəricilərindən asılıdır. İqlim bütün bu hadisələrin
172 nizamlayıcısı sayılır. İqlimi onun elementləri üzrə analiz etdikdə görmək mümkündür ki, Azərbaycan Respublikasının müxtəlif hissəsində, xüsusilə Baş Qafqaz dağları ərazisində bir-birindən kəskin fərqlənən müxtəlif iqlim zonaları və qurşaqları mövcuddur. Ərazi çox yerdə dağlıq olduğuna görə subtropik iqlim özündən sonra gələn qurşaqlara üfüqi istiqamətdə az, şaquli istiqamətdə isə çox təsir göstərir. Məsələn, soyuq müdaxilələrindən qorunan cənub yamacdakı mülayim iqlim qurşağı Şimali Qafqazdakı mülayim qurşaqla eyni deyil. Azərbaycan ərazisindəki mülayim iqlim qurşağı özündə subtropikliyin bəzi xüsusiyyətlərini saxlayır və üfüqi istiqamətli mülayim qurşağa nisbətən daha məhsuldardır. Dağlıq Şirvan regionunda eroziya hadisələrinin yaranma səbəblərinin analizi bu hadisələrin əsas səbəblərindən biri iqlim göstəriciləridir. Böyük Qafqazın iqlimi şaquli istiqamətdə bir-birindən kəskin fərqlənir. Tədqiq olunan ərazinin iqlimi hər şeydən əvvəl dəniz səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir. Dağların yüksəkliyinə qalxdıqca havanın orta temperaturu aşağı düşür və bununla yanaşı həm də müəyyən yüksəkliyə qədər atmosfer çöküntülərinin miqdarı maksimuma qədər yüksəlir. Əsas amil yağıntının cəm miqdarı və onun il ərzində əraziyə görə paylanması hesab olunur. Dağlarda yüksəklikdən asılı olaraq temperaturun aşağı düşməsi və nəmliyin dəyişməsi səbəbindən iqlim, bitki və torpaqların şaquli qurşaqlığı yaranır. Bu səbəbdən ərazinin hündürlüyü mezofil-
kserofil meşə qurşaqlarının əsas formalaşdırdığı abiotik amil kimi çıxış edir. Burada əsas amil yağıntının cəm miqdarı və onların il ərzində paylanması götürülür. Düşən atmosfer çöküntülərinin xüsusiyyətini yerüstü axınların miqdarı, intensivliyi və bunun sayəsində torpaq-qruntun yuyulması müəyyən edir. Eyni zamanda dağıntı bitki örtüyü olmayan yerlərdə daha intensiv gedir ki, rayonlarda torpaq qatının yuyulub-dağılması qüvvətlənir və torpaq qatının sürətlə dağılmasına səbəb olur [ 7, 11].
Yağıntıların eroziya təhlükəsi minimum iki göstəricidən: yağıntının çox- luğu (intensivliyi) və düşmə müddəti ilə qiymətləndirilməlidir. Bərabər olma- yan yağıntının miqdarı da əhəmiyyətlidir. Qısamüddətli leysan yağışlar daha çox torpaq qatının yuyulub dağılmasına səbəb olur. Tədqiqat ərazisində aşa- ğıdakı iqlim tipləri ayrılır: 1. Yayı quraq keçən yarımsəhra və quru çöllərin mülayim-isti iqlimi. 2. Qışı quru keçən mülayim-isti iqlim. 3. Yayı quraq keçən mülayim-isti iqlim. Ərazinin alçaq dağlıq hissəsində havanın orta aylıq temperaturu 10,5 0 C- dən 14,5 0 C arasında dəyişir. Soyuq ay olan yanvarın temperaturu – 0,6 – 1 0 C olmaqla fevral ayına qədər davam edir və 0,3 – 1 0 C arasında tərəddüd etməklə iyul ayına qədər artır. İlin ən isti ayı iyul və avqust aylarında orta aylıq temperaturu 22,4 – 23,2 0 C -
yə qalxır. Dəniz səviyyəsindən 2m hündürlükdə iyul ayı ən isti hesab olunur və temperatur 27,3 0 C-
yanvar hesab olunur ki, temperatur 1,4 0 C olur ( cədvəl 1) [ 3, 7]. Tədqiq olunan ərazidə havanın mütləq minimum temperaturu bütün il boyu – 18- 24 0 C arasında dəyişərək ilin soyuq ayı noyabrdan marta qədər – 10 173
– 24 0 C arasında dəyişir. Qeyd etmək lazımdır ki, may, iyun, iyul, avqust və sentyabr aylarında havanın minimum temperaturu 1 0 - dən 12 0 C- yə qədər dəyişir (cədvəl 2).
Cədvəl 1 Dağlıq Şirvan və ona yaxın ərazilərdə havanın orta aylıq və illik miqdarı № Meteoroloji stansiya və d.səv-dən hün-yü (m- lə) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il 1 M
ərəzə (776)m -1,0 -0,2 2,7 3,6 14,9 19,3 22,7 22,4 17,2 11,5 5,7 1,4 10,5
2
3 Kürdəmir (2)m 1,4 3,5 6,9 12,6 19,5 24,4 27,3 26,9 22,1 15,9 9,2 3,8 14,5
Cədvəl 2 Havanın mütləq minimum miqdarı (il ərzində) № Meteoroloji stansiyalar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il 1 Mərəzə -18 -16 -13 -7 2 3 7 7 2 -7 -10 -15 -18 2 Saqiyan - -
- - - - - - - - - - 3 Şamaxı -19 -15 -12 -6 1 3 8 9 3 -5 -10 -15 19
4 Mədrəsə
-20 -16 -12 -6 1 3 8 9 3 -6 -10 -16 20
5 Kürdəmir -24 -20 -10 -2 3 6 14 12
5 -4 -13 -21 24
0 C ilə 43 0 C arasında dəyişməsi müəyyən olunmuşdur. Düzən ərazilərdə isə yüksək temperatur iyun, iyul və avqust aylarında 38 0 -43 0 C arasında dəyişməsi müşahidə olunumuşdur. Qalan aylarda ərazidə maksimum temperatur 17-30 0 C arasında dəyişir (cədvəl 3). Tədqiqat rayonuda Mərəzə, Şamaxı, Mədrəsə və digər məntəqlərdə havanın maksimum temperaturu aylar üzrə öyrənilmişdir.
Cədvəl 3 Havanın mütləq maksimum miqdarı (il ərzində) № Meteoroloji stansiyalar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il 1 Mərəzə 17 20 25
30 32 35 38
38 34 30 23 20 38
2 Şamaxı
17 21 26
30 30 35 38
38 34 30 24 24 38
3 Mədrəsə
17 20 25
31 31 25 38
38 34 29 23 20 38
4 Kürdəmir 20 26 33
34 38 41 43
43 42 35 27 25 43
Tədqiqat ərazisində havanın nisbi rütubəti il ərzində orta hesabla 71- 72% arasında dəyişir. Bütün il ərzində aylardan asılı olmayaraq rütubət müx- təlif olur. Belə ki, havanın maksimum rütubətliyi yanvar, fevral, noyabr və
174
dekabr aylarına təsadüf edir və 81-88%, minimum rütubətlik isə iyul və avqust aylarında olur və 49-55% arasında olur. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, may ayından oktyabrın əvvəllərinə qədər havanın rütubəti azalır (cədvəl 4). Dağətəyi və düzən hissələrdə havanın temperaturu 10 0 -
Cədvəl 4 Nisbi rütübətlilik ( % - lə) № Meteoroloji stansiyalar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il 1 Mərəzə 85 84 84 73 68 57 50 50
66 82 86 85 72 2 Şamaxı 81 81 82 74 68 56 50 49
65 79 83 80 71 3 Kürdəmir 87 83 81 74 65 55 52 54
65 76 84 88 72
Mümkün buxarlanma iqlim elementlərinin ən mühüm göstəricilərindən biri olmaqla onun illik yağıntılarının miqdarına münasibəti hər hansı ərazinin rütu
bətlənmə dərəcəsini müəyyən edir. Rayonun düzən hissələrində mümkün buxarlanmanın orta illik kəmiyyəti 1000-1200 mm-ə, Şamaxı yaylasında rayo- nun şimal şərqində İsmayıllı və Ağsu rayonlarının alçaq dağlıq zonalarında 800-
1000 mm, orta dağlıqda 600-800 mm, yüksək dağlıqda isə 250-300 mm-ə qədər azalır. Bununla əlaqədar olaraq rayon ərazisi müxtəlif rütubətlənmə şəraitinə malikdir (cədvəl 5) [ 3, 7]. Cədvəl 5 Rütubətlənmə şəraiti Rütubətlənmə zonası Rütubətlənmə şəraiti, % Yayda , % Hündürlük səviyyəsi Aşağı hədd Yuxarı hədd Çox quraq 16
30 15
100-200 Quraq
31 50
25 200-300
Mülaim quraq 51
70 40
300-500 Zəif quraq 71 99
50 500-1000 Rütubətli 100
150 70
1000-2100 İzafi rürubətli 100 150
100 2100-3000
Tədqiqat rayonuda Mərəzə, Şamaxı, Mədrəsə və digər məntəqlərdə havanın aylıq və illik nisbi rütübətliyi öyrənilmişdir. Ərazidə şaxtasız dövrün müddəti 217-233 gün arasında dəyişir. Ən qısa müddət isə 204-248 gün, ən uzun isə 266-281 gün təşkil edir (cədvəl 6) .
Kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsi üçün ilin şaxtasız dövrünün müddəti və tarixi böyük rol oynayır. B öyük Qafqazın cənub yamacının (Şamaxı-İsmayıllı zonası ) təbii iqlim şəraiti ərazinin torpaqəmələgəlmə prosesində, bioloji və eroziya hadisələrinin inkişafında, atmosfer yağıntıları və onların il ərzində paylanmasıda böyük rol oynayır. Termik qurşaq daxilində təbii göstəricilərin keyfiyyət və kəmiyyət dəyişmələri əsaslı surətdə rütubətlənmə amili ilə bağlıdır. Məsələn, meşənin
175
yuxarı sərhədi Böyük Qafqazın cənub yamaclarında onun şərq hissəsindəkinə nisbətən 200 metr aşağıdadır. Bu fərqin yeganə səbəbi kifayət qədər rütubət- lənmə şəraitində dağlarda vegetasiya dövrünün enerji ilə təminatıdır. Başqa sözlə desək, Böyük Qafqazın yüksək dağlığının qərb hissəsində ağac bitkiləri eyni hündürlü kdə onun şərq hissəsinə nisbətən isti ilə az təmin olunmuşdur.
Cədvəl 6 İlk və sonuncu donuşluğun tarixi və şaxtasız dövrün müddəti № Meteoroloji stansiyalar Donuşluğun tarixləri Orta Donuşluqsuz dövr günlərlə sonuncu ilkin orta ən ilk ən sonuncu orta ən tez ən sonuncu ən az ən çox 1 Mərəzə 8.04 - - 12.11 - - 217 - - 2 Şamaxı 1.04 14.03
1951 24.04
1948 18.11
23.10 1913
19.12 1939
230 204
1948 266
1917 3 Mədrəsə 5.04 - - 15.11 - - 233 - - 4 Kürdəmir 18.03 17.02 1958
4.04 1946 22.11 20.11 20.10
1949 - 248 1949 281
1951
Ərazidə yağıntının orta illik miqdarı 522-527 mm arasında tərəddüd edir. Ən yüksək yağıntı erkən yazda düşür, yəni mart, aprel və mayın əvvəllərində müşahidə olunur və 32-63 mm olur. Bu vaxt tez-tez leysan yağışlar yağır ki, bu da yamaclarda torpagın intensiv yuyulub-dağılmasına şərait yaradır. Ərazidə ən az yağıntı yay dövrünə təsadüf edir ki, bu vaxt yağıntı 13-23 mm arasında olur. Xeyli quraqlıqdan sonra düşən yağıntı, hətta zəif də olsa torpağı yuyub dağıtmağı sürətləndirir. Tədqiqat rayonu dəniz səviyyəsindən 600-2250 m yüksəkliklər arasında İsmayıllı inzibati rayonu ərazisində yerləşir. Burada radiasiya balansı 48,0 kkal/sm 2
0
C, ən aşağı mütləq minimum temperatur mənfi 22 0
C, mütləq maksimum temperatur 38 0 C- ə catır, nisbi rütubət 74%, yagıntıların orta illik miqdarı 809 mm-ə bərabərdir. Mümkün buxarlanma 762 mm olub, düşən yağıntılardan 37 mm azdır. Qarla örtülü günlər 43 günə bərabərdir. Ərazidə qarın uzun müddət qalması çaylarda su balansının tənzimlənməsində mühüm yer tutur .
Burada günəş radiasiyası 125-133 kkal/sm 2
artdıqca havanın orta illik hərarəti də aşağı düşür. Belə ki, Şamaxıda (750 m) yüksəklikdə orta illik temperatur 11 0 C olduğu halda Pirqulu dağında 1400 m yüksəklikdə temperatur azalaraq 8 0 C olur. Ərazidə Pirqulu məntəqəsində orta illik mütləq minimum temperatur mənfi 24 0 C- yə enir. Orta çoxillik minimum isə mənfi 19 0 C, maksimum temperatur isə iyul-avqust aylarında 38 0 C- yə qal- xır. Yağıntıların miqdarı mütləq yüksəklikdən asılı olaraq 600-900 mm ara- sında tərəddud edir. Burda qarlı günlərin sayı 40-50 gün, qarın qalınlığı isə 20- 30 sm, bəzən də daha çox olur. Dəniz səviyyəsindən 1600-2010 m yüksəklikdə
176 qarlı günlərin sayı 100-120 gün olur, qar örtüyünün qalınlığı isə 60-100 sm-ə çatır. Çaylarda su balansının artmasında, qar örtüyünün tədricən əriməsində çə- mən landşaftı ilə yanaşı meşə landşaftı mühüm rol oynayır və çayların bol sulu olmasına şərait yaradır. Rayon təsərrüfatının əsas sahəsinin kənd təsərrüfatı olduğunu nəzərə al- saq, onun torpaqlarının öyrənilərək təsərrüfat cəhətdən qiymətləndirilməsi mü- hüm vəzifələrdəndir. Torpaq örtüyü təbii landşaftın mühüm komponentlərindən olmaqla, iqlim, relyef və bitki örtüyünün qarşılıqlı təsiri altında əmələ gəlir və inkişaf edir. Rayon ərazisində iqlim və relyefin və onlarla əlaqədar bitki örtü- yünün ərazi fərqləri burada müxtəlif torpaq tiplərinin yaranmasına səbəb ol- muşdur. Bu torpaq tiplərinə boz, şabalıdı, qəhvəyi dağ-meşə, qonur dağ-meşə və dağ qaratorpaqları aiddir [4, 10,13]. Boz torpaqlar rayonda Qobustanın şərq və cənub, Şamaxı və Ağsu rayon- larının çənub hissələrində geniş ərazilər tutur. Tipik yarımsəhra boz torpaqla- rının rayonda əmələ gəlməsi üçün əlverişli ekoloji şərait bu zonalardadır. Tər- kibində karbonatların miqdarı çoxdur, humusla kasıb olub, humusun miqdarı 1,4- 1,5% dən çox deyil. Bu torpaqlarda yerləşən qış otlaqlarının heyvan- darlıqda mühüm rolu vardır. Şabalıdı torpaqlar rayon ərazisində çox geniş ya- yılmışdır. 3 yarımtipə bölünür: adi şabalıdı, açıq şabalıdı və tünd şabalıdı. Hu- musun miqdarı 2%-dir. Tünd şabalıdı torpaqlar rayonun düzənlik və dağətəyi ərazilərində yayılmış torpaqlar arasında ən məhsuldar və kənd təsərrüfatı isteh- salında ən geniş istifadə edilən torpaqlardır. Humusun miqdarı torpağın üst horizontunda 2,7- 3,3 faizdir. Zəif karbonatlı torpaqlar hesab edilir. Bu zonalar rayonun
əsas dəmyə əkinçiliyi əraziləridir. Taxılçılıq, üzümçülük, meyvəçilik güc
lü inkişaf etmişdir. Qəhvəyi torpaqlar rayonda dağətəyi və alçaqdağlığın qu ru meşələri, meşə kolluqları yayıldığı zonanın xarakterik torpaqlarıdır. Bu torpaqlar rayonda meşə qurşağının aşağı hissəsini də tutur və nisbətən quraq şəraitdə əmələ gəlir. Yüksək karbonatlıdır. Bu torpaqlarda humusun miqdarı 10%-
ə qədər, bəzən daha çox olur. Bu torpaqlarda üzümçülük və dənli bitkilər istehsalı, həmçinin bağçılıq geniş yayılmışdır. Qonur dağ meşə torpaqları dağ meşə zonasının xarakterik torpaqlarından olub əsasən rayonun dağlıq ərazilə- rinin enliyarpaqlı meşələr zonasında yayılmışdır. Dağ-meşə torpaqlarında hu- mu sun miqdarı 5-10 -ə qədər olur. Bu torpaqların dəmyə şəraitində taxılçılıq- da, baramaçılıqda, tütünçülükdə, meyvəçilikdə böyük əhəmiyyəti vardır. Bu torpaqlardan yay otlaqları və biçənəklər kimi də geniş istifadə edilir [7, 20] . Rayonda dağ-qaratorpaqları qara rəngli dənəvər strukturu, ağır gilli, yum- şaq bərabər humuslu olması ilə seçılır, humusun miqdarı 10 -ə çatır. Qara torpaqların yayıldığı ərazilər əkinçilik üçün olduqca əlverişli şəraitə malikdir. Bu
sahələrdə əsasən taxıl, günəbaxan, kartof və s. əkirlər ki, bunların da məh- suldarlığı çox yüksək olur [2, 9].
0 2 4 6 8 10 12 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m 700 m 800 m 900 m1000 m 1100
m 1200
m 1300
m 1400
m 1500
m 1600
m 1700
m 1800
m 1900
m 2000
m 2100
m 2200
m
Şək. 2.1. Humusun hündürlükdən asılı olaraq dəyişmə dinamikası
Dağ-çəmən torpaqları da yayılmışdır ki, onlar əsasən dağ-meşə zonasının yuxarı sərhədi daxilində 1800-2200 m yüksəklikdə meşənin seyrəldiyi yerlərdə əmələ gəlir. Çəmən torpaqları subalp və alp çəmənlikləri qurşağına uyğun gə- lir. Humusun miqdarı 8,3-10,3 -ə qədərdir. Bu sahələrdə əkinçilik kiçik talalar şəklində əsasən taxılçılıqla olunmuşdur. Bura əlverişli yay otlaqları və qiymətli biçənəklərdir. Bu çəmənliklərdən yuxarıda Nival zonada ( 2500 m-dən yuxarı) torpaq əmələ prosesinin mühüm amilləri ilk növbədə bitki örtüyü olmadığından bu proses
inkişaf etmir. Buna görə də bu yüksəklikdən başlayaraq yamaclar bitki örtüyündən məhrumdur [10,13] . Apardığımız tədqiqatlar nəticəsində Böyük Qafqazın cənub yamacında (Şamaxı-İsmayıllı zonası) iqlimin böyük müxtəlifliyi iqlim əmələgətirən amil- lərin xarakteri ilə bağlı olmuşdur. Eyni zamanda havanın mütləq minimum temperaturunun bütün il boyu – 18- 24 0 C arasında dəyişməsi, ilin soyuq dövr- lərində isə 10 – 24 0 C dəyişdiyi müəyyən olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, may, iyun, iyul, avqust və sentyabr aylarında havanın minimum temperaturu 1 0 - dən 12
0 C-
yə qədər dəyişir. Tədqiqat rayonu ərazisində iqlim şəraitinin və onlarla əlaqədar bitki örtüyünün ərazi fərqləri burada müxtəlif torpaq tiplərinin boz, şabalıdı, qəhvəyi dağ-meşə, qonur dağ-meşə və dağ qaratorpaqların ya- ranmasına səbəb olmuşdur. ƏDƏBİYYAT 1.
Az ərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Hidrometeorologiya Departamentinin Müşahidə materialları. Bakı, 2000-2006. 2.
Azərbaycanın regionları: məcmuə. AR DSK. Bakı: Səda, 2010, 654 s. 3.
Əyyubov Ə.C, Hacıyev Q.Ə Azərbaycan SSR-nin iqlim ehtiyatları. Bakı,1984, 89 s. 4.
Cərullayev A.Ş. Dağlıq Şirvan zonasında torpaq eroziya probleminin həlli yolları. Bakı
178 Dövlət Universitetinin xəbərləri, Təbiət elmləri seriyası, 2007, № 4, s.179-181 5.
Həsənov T.A. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun təbii resurs potensialının qiymətlən- dirilməsi və potensial inkişafı. Bakı, 2007, 68 s. 6.
əsərləri, X cild. Bakı, 2006, s. 71-75. 7.
M ədətzadə Ə.A. Şərqi Qafqazın təbii-sinoptik iqlim fəsilləri. Bakı, 1973,132 s. 8.
dərslik. Bakı: Elm, 2007, 664 s. 9.
Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi. Dağ Şirvan kadastr rayonu.
Bakı, 1998, s.189-190. 10.
Сергеевич К.M. Проблемы управления экологической ситуацией на горных терри- ториях: Mагистерская Диссертация, Международный Университет Кыргызстана, Бишкек: 2003, 75 c. 11.
12.
http://www.ecostyle.az/sehife.asp?id=593 13.
http://anl.az/89.147.202.130:8000/cgi-bin/gw_2010_1_3/chameleon ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ПОЧВЕННО-КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ ЮЖНОГО СКЛОНА БОЛЬШОГО КАВКАЗА Х.Ф.ШЕКИЛИЕВА РЕЗЮМЕ В статье были изучены почвенно-климатические условия, закономерности их распространения и основные особенности экологических условий Шемаха-Исмаиллин- ской зоны входящей в Горно-Ширванский экономический район. Ключевые слова: климатический сценарий, метео-климатический, радиацион- ный режим, гумус, слабо карбонатный ENVIRONMENTAL ASSESSMENT OF SOIL AND CLIMATIC CONDITIONS IN THE SOUTHERN SLOPE OF THE MAJOR CAUCASUS H.F.SHAKILIYEVA SUMMARY The article examines the soil and climatic conditions, patterns of their distribution and main features of environmental conditions of Shamakhi-Ismayilli zone of the Montane-Shirvan economic region. Key words: climatic scenario, meteo-climatic, radiation regime, humus, slightly calcareous Redaksiyaya daxil oldu: 12.03.2015-ci il Çapa imzalandı: 23.06.2015-ci il
Yüklə 121,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|