BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Sosial-siyasi elml
ər seriyası
2015
FƏLSƏFƏ
UOT 321. 01; 340. 11:1
HÜQUQUN FƏLSƏFƏSİNDƏ “ƏDALƏT” MƏFHUMUNUN
FƏLSƏFİ VƏ HÜQUQİ TƏHLİLİ
Ə.N.PAŞAYEVA
AMEA-
nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu
pashayeva.ph@mail.ru
Hüququn f
əlsəfəsində təhlil olunan mövzulardan biri də “ədalət” mövzusudur və bu
mövzu hüquq elminin
əsasını təşkil edir. Ədalət əxlaqın mühüm xüsusiyyətlrindən biri olaraq,
h
əm də onun üstün sifətlərini əks etdirir. Filosofların fikrincə, ədalət məfhumu bir neçə kate-
qoriyaya bölünür v
ə bu kateqoriyaların işlənməsi hüquq və onun daxilində olan qanunlar
əsasındadır. Ədalətin mənası hüquqi prinsiplərə bağlıdır və qanunları əks etdirməyən ədalət
söz kimi
mövcud olacaqdır.
M
əqalədə, filosof və hüquqşünasların hüquq nəzəriyyəsinə istinad etməklə, ədalət məf-
humunun f
əlsəfi və hüquqi mənaları araşdırılmaqla onun ictimai tərəfləri təhlil olunmuşdur.
Açar sözl
ər: hüququn fəlsəfəsi, əxlaq, hüquq, qanun, ədalət, ictimaiyyət, dövlət
Giriş
İnsanın nəinki cismi, əsas nəfsi ədalətə ehtiyacı vardır. Çünki bu fəzilət
ələ gəldikdən sonra daxili qüvvələrdən hər biri yerini tutur və bu qüvvələr
arasında xüsusi nizam-intizam hökm sürür və başçılıq edir. İnsanın bütün
qüvv
ələri, o cümlədən qəzəb və şəhvət qüvvələri ağlın nəzarəti altında olmalı
v
ə bunların hər biri özünün öhdəsində olan vəzifəni yerinə yetirməlidir. Ədalət
el
ə bir məfhumdur ki, bəşəriyyət özünün başlanğıc mərhələsində onu tanımağa
v
ə tanıtdırmağa can atmışdır.
Bizi
əhatə edən ətraf aləm və ya təbiət aləmi, yaranış barədə olan dü-
şüncələr və tarixi hadisələr buna əsas verir ki, aləm səbəbsiz olaraq yaran-
mamışdır. Burada əsas məqsəd hədəfdir və bu hədəfdə müəyyən qayda hökm
sürür. İnsan bu hədəfə çatmaq üçün müəyyən rütbəyə sahibdir və çalışır ki,
özünü haqqı olduğu həmin dərəcəyə uyğunlaşdırsın. Mövcud aləmdə hər şey
düzgün istiqam
ətdə olarsa doğru və ədalətli hesab olunur. Bu düzgün istiqaməti
hüquq
ələ gətirir və əgər hüquq olmasa ədalət termin olaraq mövcud olacaqdır.
Ədalət hüquqdan kənarda deyil və ola da bilməz. Hüququn əsas məqsədi
varlıqları və müxtəlif hadisələri müşahidə etmək və ədalətin tələb etdiyi qərarı
verm
əkdir. Hüquq və ədalət həm təcrübədə və həm də nəzəriyyədə bir-birini
98
t
ənzimləyir və bunların ayrı-ayrılıqda mövcudluğu qeyri-mümkündür.
Hüququn
əsasın ədalət təşkil edir və ədalət anlayışı, ilk növbədə, hüqu-
qun prinsipl
ərini əks etdirir; ədalət olmadan hüququn mövcudluğu şübhə
doğurur. Ona görə ki, hüququn hədəfi ədaləti bərpa etməkdir və bunlar (hüquq
v
ə ədalət) bir-birini tamamlayır.
T
əbiətdə baş verən hər nə varsa və nə qədər ki, təhlil olunursa, son olaraq
hüquqa v
ə ədalətə üz tutur; hər hansı bir düzgün qərar hüquq daxilində (əda-
l
ətlə) öz həllini tapır. Əgər hər hansı bir fikir bu iki prinsipə (hüquq və ədalət)
istinad etm
əsə insan hədəfə çata bilməz və bizi əhatə edən aləmdə sabit struktur
mövcud ola bilm
əz. Elə buna görə də, ədalət və hüquq anlayışlarını nəinki
m
əfhum olaraq bilmək, həm də onun ictimaiyyətdə dərəcə və tətbiqinin (“olan”
v
ə “gərək olsun”) təhlilə ehtiyacı vardır. Bu mənada, ilk oaraq “ədalət”
sözünün lüğəti və mövzuda işlənmə mənalarını bilmək zəruridir.
Ədalət kəlməsinin lüğəti və mövzuda işlənmə mənası
Qeyd etm
ək lazımdır ki, “ədalət” ərəb kəlməsi olan “ədl” sözündən gö-
türül
müş məsdərdir və mənası “bərabərlik”, “tarazlıq” deməkdir. Bu kəlmə,
eyni zamanda
əşyanın müqayisə olunmasında da işlədilir (1, 325). Amma bəzi
dilçi aliml
ər “ədl” sözünü “istiqamət” adlandırmışlar (2, c.11, 414; c. 3, 494).
Dig
ər dilçilikdə isə “ədalət” kəlməsi müxtəlif mənalarda, o cümlədən, hər hansı
bir işi düzgün yerinə yetirmək, düz yola gətirmək, istiqamətləndirmək, düzgün
hesab etm
ək və digər mənalarda işlədilir (3, 1257-1258).
Ədalət sözünün mövzuda işlənmə mənası isə daha genişdir. Filosoflar
ədalət sözünün mövzuda işlənmə mənasını belə izah edirlər. İbn Meskuyenin
1
fikrinc
ə, “ədalət” əsil ideya və qərara alınmış bir üsuldur ki, haqqın mənasını
mü
əyyənləşdirir, ona ehtiram və əməl olunmasını tələb edir. Əgər ədalət hər
hansı bir şeylə bağlılığı olsa və bu haqqa uyğun olarsa, onda ədl “bərabərlik”
v
ə “düzgünlük” mənasındadır. Amma əgər şəxslə bağlı olarsa, onda “ədl” əsil
f
əzilətlərdən biridir. Əsl fəzilətlər “hikmət”, “şücaət”, “iffət” və “ədalət”dən
ibar
ətdir. “Ədalət” təkcə fəzilət deyil, bəlkə fəzilətin əsasıdır (4, 53, 34).
Bunun n
əticəsi olaraq demək olar ki, ədalət iki hissəyə ayrılır: mübadləli
v
ə bölgülü ədalət. Mübadiləli ədalət, insanların bir-birlərilə əlaqəsini və ara-
larında olan ünsiyyəti tənzimləyir və bu əlaqələri müəyyən və düzgün istiqa-
m
ətə yönəldir. Amma bölgülü ədalət, insanların dövlətlə əlaqəsini, insan və
dövl
ət arasında olan münasibətləri sistemləşdirir və bunların ikisi də vahid
sistem
ə daxildir.
Diqq
ət etsək görərik ki, burada çox mühüm bir fərq mövcuddur və o
bundan ibar
ətdir ki, mübadiləli ədalət riyaziyyata (ədədə), amma bölgülü ədalət
is
ə həndəsəyə aiddir, yəni burada həm fərd (tək) və həm cəm höküm sürür.
Ədəd fərdə (şəxsə) və cəm isə həndəsəyə (topluya) aiddir. Ədalət, insan və
1
Əbu Əli Əhməd bin Məhəmməd bin Yaqub Məskəviye Razi, (1326-1421 h.q.) 11-ci əsrdə
yaşamış məşhur filosof, ilahiyatçı, riyaziyyatçı, təbib və təbiətşünas.
99
dövl
ət arasında əlaqə yaradır və hüququ rəhbər tutaraq iki tərəf arasında (şəxs
v
ə dövlət) münasibətlərə riayət olmasını tələb edir.
Q
ədim mütəfəkkirlərin əsərlərində ədalət məfhumu
Q
ədim yunan dövrünü təhlil etdikdə görürük ki, o dövrdə ədalət, şəxsə
aid olan sif
ət hesab olunurdu, yəni ədalət digərlərinin haqqına riayət etməyin
əsası kimi qəbul olunurdu. Əgər insan digərlərinə ehtiramsızlıq edirdisə ədalət
hissi onu vicdan
əzabı çəkməyə məcbur edirdi və insan xəcalət hissi keçirirdi.
Platon v
ə Aristotel dövründə yaşayan Menkius
2
ədaləti iki hissəyə ayıraraq
yazırdı ki, ədalət həm icraçıdır və həm də icra olunandır. Əgər icraedici ədalət
şəxs olsa onun ölkəsində hər şey ədalətə uyğun olacaq (5, 62-63). Menkiusun
qeyd etdiyi
ədalət, yəni yüksək əxlaqa sahib olmaq, qanunlara tabe olmaq,
düzgün v
ə tələb olunanlara riayət etmək deməkdir.
Əgər bu mövzu barəsində Platon nəzəriyyəsinə müraciət etsək görərik ki,
onun fəlsəfəsində ədalət mövzusu mühüm yer tutur. Platon, ədalət kəlməsi
üçün yunan sözü olan “Dikaiosune” (
δικαιοσ
ύ
νη) terminini işlətmişdir
3
. O,
ədalətin mənasını belə izah edir: “hər kəs ona aid olan və öhdəsində olan və-
zifəsini yerinə yetirməlidir” Onun fikrincə, ədalət məfhumu təkcə ictimai mə-
sələlərə aid deyil, bu həm də əxlaqi və siyasi məsələlərə də bağlıdır (6, 28,
236).
Əgər diqqət etsək görərik ki, burada Platon müstəqil olaraq təbii hüqu-
qun
4
mövcudluğunu və qanunvericilikdə olan ideal prinsipləri irəli sürmüşdür.
Amma bu o demək deyildir ki, Platon dövlətin mövcud qərarlarını hüquqi
hesab etmir, bəlkə onun nəzərində hüquq və ədalət təbii məfhum olduğu üçün
bunların bir-birinə bağlılığı mövcuddur, yəni dövlət qanunlarını bu iki məf-
humsuz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür; çünki qanunlar və qərarlar məhz
hüquq daxilində yaranır və dövlət tərəfindən tənzimlənir.
Ədalət məfhumu əxlaqa aid olaraq insanın bütün vəzifələrini əhatə edir.
Ədalət, şəxsi rəftarın ümumi hədəflərini digərlərində təsir edənə qədər qoruyur.
Platon,
ədaləti bəzən şəxsiyyətin və bəzən isə ictimaiyyətin vəziyyəti ilə
əlaqələndirir. Onun nəzərində, şəxsiyyətə aid olan ədalət, şəxsin düzgün əmələ
sahib olmasıdır. Amma ictimai ədalət
5
is
ə cəmiyyətdə tələb olunan nizam-
2
Mencius ya Meng Ko, (289-
372 m. ə.) Çin siyasi filosofu, miladdan əvvəl 4-cü əsrdə yaşayıb.
3
Qeyd olunmalıdır ki, yunan mətnində işlədilən “Dikaiosune” (ədalət) terminin mənası genişdir.
4
Hüququn f
əlsəfəsində əsas mövzulardan biri hesab olunan təbii hüquq (Natural Law) və təd-
qiqi hüquq (Positive of law) mövzusudur. T
əbii hüquq ardıcılları iddia edirlər ki, hüquq ağıla
əsaslanaraq təbii və fitri olaraq yaranmışdır, amma tədqiqi hüquq ardıcılları bunları qəbul
etm
əyərək hüquq və qanunların məhz qanunvericilik tərəfindən yarandığını bildirirlər.
5
Qeyd olunması zəruridir ki, “ictimaiyyət” sözü ərəb dilindədir və yunan dilində isə
“ko
i
noteta” (
κοινότητα) adlanır.
İctimai ədalət (social justice) termini ilk dəfə sosioloqlar
tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onların fikrincə, insanlar üzərində hakim olan bütün qaydaları
ümumi vicdanda axtarma
q lazımdır. O, şəxs ki, ədalət barəsində danışır, gərək bundan sonra
ictimai ədaləti hüquqi qaydaların bazası hesab etsin.
100
intizamın və bütün məsələlərdə hormoniyanın
6
qorunmasıdır (7, 36), yəni şəxsi
ədalətdə pisixoloji tarazlıq (psychic harmony) və ictimai məsələlərdə isə
ictimai tarazlıq (social harmony) nəzərdə tutulur.
İctimai ədalət o vaxt bərqərar olur ki, hər hansı bir şəxs bacardığı işi
yerinə yetirsin və digərlərinin işinə müdaxilə etməkdən çəkinsin. Əgər belə ol-
mazsa, ond
a ictimaiyyətdə nizam-intizam pozular və ölkədə nizamsızlıq hökm
sürər. Platon, ədalət məhumunu fəzilətlə birlikdə axtarır; bundan başqa, ictimai
ədalətin mövcudluğunu ağıllı və elmli hakimdə görür, bu hakimə və onun
hakimiyyətinə olunan hər hansı bir təcavüzü hədsiz dərəcədə haqsızlıq hesab
edir (8, 1009, 1690-2).
Platonun fi
krincə, ədalət elə bir fəzilətdir ki, hər kəs təbii olaraq ona aid
olan işi, digərlərinin işinə qarışmamaq və mane olmamaq şərti ilə yerinə
yetirsin. H
ər hansı bir şəxs, müəyyən ölçü daxilində ona aid olan işi yerinə
yetirsin.
Platon ədalətin mahiyyətini insan əməllərilə əlaqələndirir və bildirir
ki, ədalətli insanın etdiyi hər hansı bir iş ədalət daxilindədir və bundan kənarda
ola bilməz. Hissləri ağlına tabe olan şəxsə məlumdur ki, hansı iş ədalətə uyğun
və hansı iş ədalətə uyğun deyildir. Ədalətli olmaq üçün hissə və təcrübəyə
əsaslanmaq olmaz və ədalətin meyarını hiss deyil, ağıl müəyyənləşdirir və
bundan sonra hissə həvalə olunur; məsələn, hər hansı bir iş yerinə yetiril-
məkdən öncə düşünülür və onun mahiyyəti və mənası aydınlaşdırılır və bundan
sonra o
nun yerinə yetirilməsinə hökm olunur. Burada hiss və praktika ikinci
mərhələdə dayanır və buna görə də hüquqa aid olan əxlaqi və digər məsələləri
təkcə praktikaya aid etmək hüququn dəyərini məhdudlaşdırmaq deməkdir. Hü-
quq elmi
7
, əhatəli, saf (pure) və mücərrəd bir elm olaraq bütün bu məhdu-
diyyətləri sübutlar (proofs) əsasında təhlil edir və digər elmləri də (fəlsəfədən
başqa) nəzarətdə saxlayır. Hüququn mücərrəd olmağının əsas sübutu odur ki,
digər elmlər hüquqla müqayisədə acizdir, çünki bu elmlərin hər hansı bir
meyarlarda hüquqa ehtiyacı vardır. Digər bir məsələ ondan ibarətdir ki, ədalət
fəzilət olmaqdan əlavə, həm də ideyadır və elə bir ideya ki, təkcə fəlsəfi-hüquqi
doktrinalar əsasında bunu əldə etmək mümkündür. İctimai elmlər, ədalətin
praktiki tərəflərini göstərə bilər, amma mahiyyətini və onun yaranma (zatını)
səbəblərini təhlil edə bilməz, çünki bu məsələlərin təhlili varlıqla bağlı olduğu
üçün məhz fəlsəfədə axtarılmalıdır.
Amma Aristotelin ədalət barədə olan fikirləri o qədər əhatəlidir ki, hətta
ondan sonra gələn filosoflara belə təsir etmişdir. O, yazdığı “Nikomaxusun
əxlaqı” (Nicomachean Ethics) adlı əsərində ədaləti iki hissəyə ayırır: təbii və
qanuni ədalət. Təbii ədalət, əşyanın təbiətindən bəhrələnir, şəxsin əqidəsilə və
ictimaiyyətdə hakim qanunlarla əlaqəsi yoxdur, yəni təbii ədalət ilahi və ideal
6
“Harmonious”
latın dilinə aid olan “harmonie” sözündən götürülmüşdür. Lüğəti mənası
“
uyğunluq”, “ahəngdarlıq” və “hormoniya” deməkdir.
7
N
əzərə almaq lazımdır ki, burada hüququn fəlsəfi təhlilindən bəhs olunur, nəinki ictimai
hüquq elmind
ən.
101
bir xüsusiyyətə malikdir. Amma qanuni ədalət isə qanunun əmrlərinə tabedir;
müəyyən bir meyarı yoxdur və bu meyarı asanlıqla müəyyənləşdirmək müm-
kün deyil. Qanuni ədalət, qanunla bağlı olaraq ancaq qanun əsasında nəticə
əldə edir (9, 20-22 / 338). Amma burada hakimə verilən səlahiyyəti də nəzərə
almaq lazımdır. Hakimə verilən səlahiyyət ədalətin üstünlüyünü və qanunlar
toplusunun ədalətə bağlı olduğunu göstərir. Hakim, qanunların tətbiqində, on-
ların hətta tək-tək insanlar arasında işlənməsində, ona həvalə olunan səlahiy-
yətdən istifadə edərək və ədalətli qanunlardan ruhlanaraq müəyyən hədd və
ədalət çərçivəsində tələb olunan ədalətli qərarı qoruyur və ona riayət edir; yəni
hakim ixtiyarında olan qanunu ədalətlə birlikdə saxlayır və qanunların əda-
lətsiz, daimi və davamlı olması qeyri-mümkündür. Əgər hakim istəsə, hər hansı
bir məsələni tələb olunan həddə yerinə yetirsin, ilk növbədə ədaləti və sonra isə
qanunu əsas götürməlidir. Əks halda qanun öz qüvvəsini itirir və bunun da
nəticəsində nəinki hüquqi sistemdə, ictimaiyyətdə və hətta insan mənəviyya-
tında nizam-intizam pozulur. Çünki ədalətin bərpası təkcə insanın cismi ilə
əlaqədar deyil, bu həm də onun ruhu ilə sıx bağlıdır. İcra olunan hər hansı bir
ədalətli qərar insan ruhunun rahatlığıdır. Digər mühüm məsələ odur ki, hakimin
ədaləti qanundan öndə rəhbər tutması təkcə ictimaiyyətdə nizam-intizamın
hök
m sürməsi deyil, bu şərəfli məsuliyyət səbəb olur ki, insan azad düşünsün
və hər bir insan özünə və hərəkətlərinə həm əqli və həm də ruhi baxımdan
hakim olsun. Hüquqi quruluşların əsas hədəfi ondan ibarətdir ki, bütün insanlar
həm özlərinin və həm də digərləri qarşısında olan vicdan hissinə müraciət
etməklə, həm daxili və həm də xarici (ictimai) davranışlarına hakim olsunlar.
Çünki, insan h
əm özü və həm də toplu qarşısında məsuliyyət daşıyır.
Burada daxili və xarici davranış dedikdə mühüm bir məsələyə diqqət
etmək lazımdır və o, bundan ibarətdir ki, daxili davranış insanın özünə verdiyi
hesabatdır, amma xarici davranış isə özünə və digərləri qarşısında hesabatdan
əlavə, həm də çox tələb olunan və gərgin bir məsuliyyətdir. Hakimin üstünlüyü
ondadır ki, ədalət daxilində, özünün ideal göstəricilərinə əsaslanaraq daxili və
xarici nizamsızlığı və gərginliyi aradan qaldırsın və qanunlardan faydalanraq
əsl şəxsi və ictimai insan simvolunu yaratsın.
Bundan başqa, Aristotel ədaləti həm şəxsi və həm də ictimai adlandırır.
Şəxsi ədalət, ruha bağlı olan bir sifətdir. Bu sifət, insana xüsusi bir qüvvə bəxş
edir
ki, insan işlərini düzgün yerinə yetirsin, həm özü üçün və həm də yaşadığı
mühi
t üçün ləyaqətli insan olsun. Aristotel, həm insanla və həm də əxlaqla
bağlı olan məsələlərdə ədalətə riayət olunmasını başlıca amil hesab edir. Onun
fikrincə, fəzilətin (ədalət) özündə də iki mühüm məsələ mövcuddur və bun-
lardan biri ifrat (excess) və digəri isə təfritdir (deficiency). Bunların arasında
müəyyən ölçüyə riayət olunmalıdır və bu ölçü, həmin fəzilətin sifətlərindən biri
və ən əsaslısı olan ədalətdir. Düzgün olmayan əməl, ədalətin meyarı ola bil-
məz. Ədalət, ifrat və təfrit arasında göstərici olmaqdan əlavə, həm də nizam-
layıcı bir əməldir (10, 119, 125). Amma, ədaləti göstərici və nizamlayıcı bir
əməl adlandırmaq çox azdır, bu həm də ictimai əməlləri qaydaya salan və onu
102
müəyyən struktura tabe edən başlıca amildir. Ümumiyyətlə, ədalət ictimai
üstünlük olmaqla,
həm mənəvi və həm də fiziki dəyərdir. Şəxsi ədalət, insanın
bütün nəfsani istəklərini əhatə etməli və bütün işlərdə meyar olmalıdır.
Ümumiyyətlə, Aristotel nəzərində, insanın fəzilətə (ədalətə) sahib olmağı
təbiətin və ya digər amilin istəyi və hökmü ilə deyil, ona görə ki, insan fitrəti
zatidir, yəni bəsitdir. Amma fəzilət və ədalət isə bəsit deyil, bəlkə sonradan
yaranır və insan təbiəti, bunları (fəziləti və ədalət) öz təbiətinə uyğunlaşdıra
bilər və onun üçün digər sifət və dəyərləri də yarada bilər (9, 21).
Amma ictimai ədalət, ədalətin xüsusi mənasını bəyan edir və bu bütün
fəzilətlərə şamil olunur. Çünki hər hansı bir şəxs, əgər insan mənəviyyatına
zidd hərəkət edərsə, həm özünə və həm də ətrafdakılara pislik etmiş olur.
Həqiqi səadətə nail olmaq, o deməkdir ki, şəxs fəzilətlərə sahib olsun və ağlın
göstərişlərinə əməl etsin. Tənasüblik (proportionality) və qanun qarşısında
bərabərlik (the equality before law) ədaləti özündə əks etdirir və bunlar ədalət
bölgüsünə (distributive justice) və ədalətli cəzaya (retributive justice) şamil
olunur.
Ədalət bölgüsü dedikdə, burada ictimaiyyətdə insanlara verilən də-
rəcənin, sərvətin və digər mənafelərin bölgüsü nəzərdə tutulur. Amma ədalətin
cəzası dedikdə isə bu hakim tərəfindən cinayətkara verilir. Hər iki halda ədalət,
mütənasib bərabərlik (proportional equality) deməkdir. Ədalətli cəza hissə-
sində verilən cəzalar cinayətə uyğun olaraq müəyyənləşməlidir və cəzalar eyni
qayda da və tam bərabər şəkildə bütün cinayətkarlara şamil olunmalıdır. Ədalət
bölgüsündə hər bir şəxs layiqli bir işi yerinə yetirirsə, onda o, münasib bir
hədiyyəyə sahib olur və hətta verilən hədiyyələr də eyni səviyyədə və bərabər
olmalıdır (11, 179).
Ədalət mövzusunda Siseronun fikirləri də maraqlıdır. O, “ədalət” və
“ağıl” arasında fərq qoyur və hər birini ayrı-ayrılıqda təhlil edir. Ağıl, bizi məc-
bur edir ki, istəklərimizi daha da artıraq, yəni özümüzə aid olan şəxsi istəkləri
(mənfət, var-dövləti və s.) genişləndirək; insanların böyük əksəriyyətinə başçı-
lıq edək, əyləncələrdən zövq alaq, bir sözlə həyatımızı şad və şənlik içərisində
keçirək. Amma ədalət isə bizə əmr edir ki, bütün insanları düşdüyü çətinlik-
lərdən xilas edək, bəşər övladının bütün mənafelərini diqqət mərkəzində sax-
layaq, ləyaqəti olan şəxsə layiq olduğunu verək, ümümi və müqəddəs sayılan
və digərlərinə mənsub olan şəxsi sərvətə yaxınlaşmayaq (12, 24).
Siseronun dediklərində bir məsələyə diqqət etmək lazımdır. Onun ümumi
və müştərək mənafeyi əhatə edən dəyərli fikirləri, Aristotelin əxlaq və ictimai
məsələlərlə bağlı olan digər əsərlərində göstərilmişdir, yəni bu fikirləri tam ola-
raq Siseron
a aid etmək olmaz və bütün bunlar Siserodan əvvəl məhz Aristotel
tərəfindən deyilmiş, amma insafla demək lazımdır ki, Roma hüquqşünasları bu
m
əsələləri daha əhatəli formada və tam aydınlığı ilə bəyan etmişlər.
Ədalət mövzusunda mühüm məsələlərdən biri də budur ki, ədalətə aid
olan məsələləri necə öyrənək və bunları ələ gətirmək üçün hansı prinsiplərə
müraciət edək? Diqqət etmək lazımdır ki, bu məsələ barəsində müəyyən bir
cavab göstərilməyib və demək olar ki, hüququn fəlsəfəsində ən gərgin məsə-
103
lələrdən biri hesab olunur. Bəziləri iddia edirlər ki, ədalətə aid olan prinsiplər
gərək ağıl, ictimai və ideal məsələlərin vasitəsilə ələ gəlsin; yəni burada,
əşyanın təbiəti və təbiət aləminin ümumi nizamı və yaranış nəzərdə tutulur.
Digərləri isə bu məsələdə, ağılın öndə olmasını qəbul etməmiş və bunun ələ
gəlməsini təkcə iman və nurun vasitəsilə mümkün olduğunu bildirmişlər.
İnsana xas olan duyğular və qəlbin istəyi nəticəsində haqsızlıqlar baş
verir. Göründüyü kimi,
burada alimlər, əsasən ilahi hökmü və dini məsələləri
önə çəkmişlər. Sosioloqların nəzərində ədalət ümumi vicdandan yaranır. O
şəxslər ki, ictimaiyyətə aid olan vicdan məfhumunu qəbul etmirlər və bu halda
bildirirlər ki, ədalətli qayda odur ki, insanların böyük hissəsi onu düzgün hesab
etsin.
Bunların qarşısında digər bir qrup, ədaləti ümumi rəyə tabe olan bir məf-
hum kimi qəbul etmirlər. Onların fikrincə, təbii qaydaları əksəriyyətin qüvvə-
silə dəyişmək olmaz; yəni ədaləti əksəriyyətin rəyi ilə müəyyən etmək olmaz.
Bu bir reallıqdır və bu reallıq ümumi nəzərə bağlı deyil. Amma Aristotel bu
barədə yazır ki, “ədalət bir əmrdir və ədalətli insan düşünür” (13, 165, 626).
Bu barədə Paul Robiğin
8
fikri də maraqlıdır. Onun fikrincə, ədalətlə bağlı
olan
qaydaları tapmaq üçün ancaq hüququşünaslara müraciət etmək lazımdır.
Çünki hüquqşünaslar bu qaydaları təhlil etməkdən əlavə, həm də bunu mü-
qəddəs hesab edirlər. Ümumi adətlər, inanclar, davranışlar və dövlət qanunları
ədalətin qaydalarını müəyyənləşdirə bilməz və elə buna görə də hüququn
qaydaları və ədalət arasında ziddiyyətlər qarşıya çıxır(13. həmin mənbə).
Amma, Hegel və onun ardıcılları ədalətin mənasını dövlətlə əlaqələn-
dirirlər. Onların fikrincə, ədalətin prinsipləri dövlətin tələblərinə bağlıdır,
“olan” və “gərək olsun” prinsipləri arasında heç bir fərq yoxdur (14, 43-48).
Hü
quqi məsələlər müəyyən qaydaya tabedir, amma ədalət müəyyən qaydaya
tabe deyil,
ədalət hüquqi qaydaları nizamlayır və onları struktura uyğun olaraq
tənzimləyir. Ədalətin məqsədi ondan ibrətdir ki, hər hansı bir şəxs ağıl və
qanun əsasında haqqına sahib olsun. Şəxs, hüququn qarşısında və hüququn
tələb etdiyi vəzifələri yerinə yetirməklə, həm də onun prinsiplərini müqəddəs
saymalı və hüquqla bağlı olan hər hansı bir məsələni qəbul etməlidir.
Ədalət və əxlaqın əlaqəsi
Qeyd olundu ki, ədalət, əxlaqa aid olan məfhumdur və onun əsas xüsu-
siyyətlərindən biri hesab olunur. Ədalətin qaydaları fitri və sabit deyil və onu
müəyyənləşdirmək üçün təkcə ağılın gücünə söykənmək olmaz, ona görə ki,
burada dini etiqadlar və hissi duyğular təsirə malikdirlər. Əlbəttə, hər insan
özündə ictimai hadisələr qarşısında ədalət hissi keçirir, amma ümumi fikirləri
ədalətin və haqsızlığın meyarı hesab etmək olmaz. Nəzərə almaq lazımdır ki,
zehn bütün ictimai məsələlərin təhlilinə qadir deyil və bəzən hissə qapılır ki, bu
da ağıldan kənardır. Ağılın qüvvəsi, təcrübə və tədqiqin köməyi ilə inkişaf edir
və ədaləti tanımağa o, şəxsin zehni qadirdir ki, ictimai işlərdə kifayət qədər
dərin düşüncəyə və təcrübəyə sahib olmuş olsun. Bundan başqa, ədalətli şəxs
8
Paul Roubier,
fransız hüquqşünası (1886-1964).
104
düzgün və qeyri-düzgün arasında olan fərqi dərk etməkdən əlavə, həm də onun
(düzgün tərəfinin) icra olunmasına səy göstərməlidir. Ədalətin başlıca hədəfi
əxlaqala birlikdə olaraq təkamülə çatmaqdır. Ədalət, haqsızlıqlar qarşısında
əxlaqi keyfiyyətləri əks etdirir və təcrübəli hakimlər, əxlaq və ədalətin bir-
birinə bağlılığını, onun dəyərlərini, hər bir insanda baş verməsini və mövcud
aləmdə görünməsini yerinə yetirən müdafiəçidirlər.
Hüquq və ədalətin meyarı
Qeyd etmək lazımdır ki, hüquq və ədalət hər ikisi tarixə aiddir və yu-
nanlar bu birliyə hamıdan əvvəl yiyələnmişlər. Romalılar yunan düşüncəsinin
ardınca getmişlər. Bu mövzuda mühüm bir məsələnin təhlilə ehtiyacı var və bu
ondan ibarətdir ki, əgər hüquq olmasa ədalət, ədalət olaraq mövcud olarmı?
Əlbəttdə, əgər hüquq olmasa ədəalət termin olaraq mövcud olacaq, amma məna
olaraq mövcud olması qeyri-mümükündür. Ona görə ki, ədalətin mənası düz-
gün əmələ bağlıdır. Onda belə nəticəyə gəlirik ki, hüquq olmadan ədalət nəinki
məna və hətta məfhum baxımından əhəmiyyətli hesab oluna bilməz. Çünki
ədalətin mənası təkcə əməllə deyil, bu həm də hüquqla bağlıdır.
Biz ədaləti tərif etdikdə, ilk növbədə onu ictimai məsələlərlə əlaqələn-
diririk və deyirik ki, ədalət, hər hansı bir şeyin (bu istər şəxsə aid olsun və is-
tərsə də müəyyən bir şeyə) düzgün bölgüsüdür. Ədalətin mövcudluğu hüquqla
bağlıdır və hüquq olmadan ədalət öz təsirini göstərə bilməz. Əgər hər hansı bir
şəxs ədalətə uyğun bölgü aparırsa, bu ilk baxışda ədaləti ifadə etsə də əslində
bunlar hüquqi prinsiplərin yerinə yetirilməsidir. Ədalət həm daxildə və həm də
zahirdə hüququn tələblərini yerinə yetirir. Ona görə ki, hüquqi normativlər ol-
masa ədalət bölgüsü aparıla bilməz. Bu hüququn gücüdür ki, həmin şəxsi əda-
lət bölgüsünə sövq edir və onun qarşısında sistemləşmiş tələblər qoyur. Hüquq,
nizamlayıcı bir sistemdir ki, onun vasitəsilə ədalətə və əxlaqın digər məsələ-
lərinə əməl olunur.
Nəticə
Burada təhlil olunan məsələlərin nəticəsi olaraq demək olar ki, ədalət hər
bir millətdə ictimai-siyasi, iqtisadi və digər məsələlərdə əxlaqi dəyərlər yaradır
və bu dəyərlər vasitəsilə qanun və qanunsuzluq arasında müəyyən həddləri
göstərir. Ədalət hissi, hətta az olsa belə insanlarda mövcuddur. Amma bunun
(ədalətin) müəyyən qaydası olmadığı üçün tam deyil və çox hallarda da aid
olduğu hüquqi, siyasi, iqtisadi və digər məsələləri müəyyənləşdirə bilmir. Elə
buna görə də, ədalət məfhumunun fəlsəfi və hüquqi təhlilini məhz hüquq və
əxlaq elmində axtarmaq lazımdır. Çünki hüquq və əxlaq bir-birlərilə bağlı ol-
duğu və müəyyən struktura (xüsusilə hüquq) sahib olduğu üçün ədalətin isti-
qamətini müəyyənləşdirir; yəni hüquq və əxlaq olmadan ədalət söz olaraq möv-
cuddur və bu məfhumun işlənməsi hüquq daxilindədir. Baxmayaraq ki, bəzi
hallarda ədalət müstəqil olaraq tanınır, amma onun təkcə tanınması deyil, əsas
tətbiqi və işlənməsi məhz hüquqla bağlıdır və ədalətə bağlı olan hər hansı bir
şey birbaşa olaraq haqqın zatına dəlalət edir. Çünki mövcud aləmdə hər bir şey
sistemləşmiş qaydalar əsasındadır, hətta adi bir kiçik canlının da hərəkəti
105
müəyyən qaydalara tabedir.
Digər bir bir məsələ ondan ibarətdir ki, ümumiyyətlə insan ədalətin ye-
rinə yetirilməsinin tərəfdarıdır ona görə ki, bəşəriyyət tarixinə nəzər saldıqda
ədalətin mövcud olması səylərini müşahidə edirik. Bu kəşməkeşli vəziyyətdə
ziddiyyətlər və çəkişmələr baş verir və burada zor tətbiq edən tərəflər çalışırlar
sübuta ye
tirsinlər ki, ədalətli bir hakimə ehtiyacları vardır. Amma ədalət bu
qapalı və həm də dərin olan fikirlərdən əziyyət çəkir və bunları araşdırmaqla
özünün azadlıq qurbanına çevrilir. Bəzən bunların öhdəsindən gəlir və bəzən
isə daha geniş və möhkəmlənməsi üçün hüquqla birlikdə olmasını istəyir.
Çünki hüquq, müəyyən və heç vaxt dəyişməyən sabit normativlərə hakimdir.
Bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, ədalət təkcə bərabərlik deyil
ki, insanlar arasında mübadiləyə və bölgüyə riayət etsin, bəlkə ədalət, əxlaqın
mənasını və onun tələblərini reallaşdıran və cəmiyyətdə mühüm təsirə malik
olan bir amildir. Daha aydın desək, ədalət xüsusi mənada şəxs və əşyanın bə-
rab
ər olması deməkdir, amma ədalətin məqsədi təkcə dəqiq və düzgün bəra-
b
ərliyi təmin etmək deyil, ədalətin ən əsas məqsədi insanların mənfəət, ziyan,
v
əzifə və hüquqları arasında olan nizam-intizamı inkişaf etdirməklə yanaşı,
h
əm də hüququn zəruri hesab etdiyi və yaratdığı ictimai mühiti qorumaqdır.
ƏDƏBİYYAT
İngilis dilində
1. (9) Aristotel. Nicomachean Ethics. Translated by W. D. Ross, Batoche Books, Kitchene
1999. /Patterson, Edwin. W. Jurisprudence, Men and Ideas of the Law, Brooklyn, The
Foundation Press, INC. 1953.
2. (11) Andrew, Levine. Engaging Political Philosophy, From Hobbes to Rawls, Oxford:
Blackwell Publishers, 2002.
3. (6) Cairns, Huntington. Leqal Philosophy from Ploto to Hegel. The Johns Hopkins Press,
Baltimore 1949.
4. (7) David. Daiches Raphael. Concepts of Justice, Oxford: Oxford University Press, 2001.
5. (10) Hans Kelsen. What is justice? Justice, Law and Politics in the Mirror of Science. Berke-
ley and Los Angeles. University of California Press, 1957.
6. (14) Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Philosophy of Right. Translated with notes by T. M.
Knox. Oxford University Press, Lonon 1967.
7. (12) Marcus Tullius Cicero. Republic. Trans. By C. W. Keyes, Cambridge, Mass. Harvard
University Press, 1928.
8. (8) Plato. Complete Works. İntroduction and Notes by J. M. Cooper. Cambridge, Hackett
Publishing Company, 1997.
9. (5) Robert C. Solomon and Mark C. Murphy. What Is Justice? Oxford University Press, 1990.
Ərəb və fars dillərində
.
-
106
ЮРИДИЧЕСКИЙ И ФИЛОСОФСКИЙ АНАЛИЗ ПОНЯТИЯ
«СПРАВЕДЛИВОСТЬ» В ФИЛОСОФИИ ПРАВА
А.Н.ПАШАЕВА
РЕЗЮМЕ
Одной из тем философии права является проблема «справедливости», которая со-
ставляет основу этой дисциплины. Принцип справедливости является также одной из
главных отличительных черт морали и подчеркивает ее особенности. По мнению фило-
софов, понятие справедливости делится на несколько категорий и их использование ос-
новано на праве и его основополагающих законах. Принцип справедливости связан с
правовыми принципами справедливости, не основывающаяся на законах, остается толь-
ко на уровне простых слов.
В данной статье, наряду со ссылками на теории философов и правоведов, проанали-
зированы общественные стороны понятия справедливости, а также исследованы ее юри-
дические смыслы.
Ключевые слова: философия права, мораль, право, закон, справедливость, обще-
ственность, государство.
PHILOSOPHICAL AND LEGAL ANALYSIS OF THE CONCEPT OF JUSTICE IN
THE PHILOSOPHY OF LAW
A.N.PASHAYEVA
SUMMARY
The concept of "justice" which is the basis of jurisprudence is analyzed in the philosophy
of law. Justice is studied as one of the most important properties of morality and its superior
attributes are reflected. According to the philosophers, the concept of justice is divided into
several categories and the development of these categories are based on rights and laws. The
article, by reference to the theory of philosophers and lawyers, studies the concept of justice
and its social aspects.
Key words: philosophy of law, ethics, right, law, justice, society, state.
107
Dostları ilə paylaş: |