BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Sosial-siyasi elmlər seriyası
2010
XARİCİ ÖLKƏLƏRİN QANUNVERİCİLİYİNDƏ AMNİSTİYA VƏ
ƏFVETMƏNİN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ
S.N.RZAYEVA
Baki Dövlət Universiteti
aytenrzayeva@hotmail.com
Məqalədə xarici ölkələrin qanunvericiliyində amnistiya və əfvetmənin ümumi səciyyəsi
tədqiq edilir. Göstərilir ki, xarici ölkələrin əksəriyyəti öz qanunvericiliyində cinayət məsu-
liyyətindən və cəzadan azad etməni, başlıca olaraq, əfvetmə yolu ilə həyata keçirməyi nəzərdə
tutur. Xarici ölkələrdə əfvetmə, bir qayda olaraq, dövlət başçısı tərəfindən həyata keçirilir.
Amnistiyanın elan olunmasının mümkünlüyünü nəzərdə tutan ölkələrdə bu hüquq dövlət
hakimiyyətinin ali qanunverici orqanına məxsusdur. Qanunvericilikdə amnistiya müfəssəl
tənzimlənmir, amnistiyanın elan olunması və tətbiqi qaydaları işlənib hazırlanmamışdır.
Həmin ölkələrdə amnistiyanın tətbiqi çox vaxt nadir hallarda həyata keçirilir.
Məqalədə araşdırılan məsələ ilə bağlı müvafiq nəticələr çıxarılır.
Hüquq sahəsi daxil olmaqla dövlətlərin ictimai münasibətlər sistemində baş
verən dəyişikliklər onların hər biri üçün müstəsna dərəcədə mühüm əhəmiyyətə ma-
likdir. Dövlətlərin hüquq sahəsində əməkdaşlığı, qanun yaradıcılığı və tətbiqi sahə-
sində bir-birinin təcrübəsini nəzərə alması zəruridir və qarşılıqlı surətdə zəngin-
ləşməyə xidmət edir. Bu, eyni zamanda müxtəlif milli hüquq sistemlərinin bir-birinə
səmərəli yaxınlaşdırılması kimi olduqca aktual məsələnin həll edilməsi, onların
unifikasiyası sahəsində razılaşdırılmış və ölçülüb-biçilmiş təkliflər işlənib hazırlan-
ması işinə imkan yaradır. Fransız alimi M.Ansel haqlı olaraq qeyd etmişdir ki, hü-
quqşünasın xarici ölkələrin hüquq təcrübəsini öyrənməsi onun öz ölkəsinin hüququnu
daha yaxşı bilməsinə kömək edir, onu öz ölkəsinin hüququnu hətta çox yaxşı bilməklə
əldə edə bilməyəcəyi ideya və dəlillərlə silahlandırır (1, 33). Bu baxımdan xarici
ölkələrin amnistiya və əfvetmə haqqında qanunvericiliyinin öyrənilməsi həm elmi,
həm də praktik cəhətdən aktual məsələdir. Belə ki, amnistiya və əfvetmə institutları
ilə bağlı araşdırmalarda müqayisəli tədqiqatların aparılmasının, xarici ölkələrin
qanunvericiliklərinin öyrənilməsinin, onların qiymətli cəhətlərinin və qüsurlarının
aşkar edilməsinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Çünki bu,
1)qeyd olunan institutların təkmilləşdirilməsi üzrə ən yaxşı hüquqi qərarların
qəbul edilməsi üçün, milli qanunvericiliyin sonrakı təkmilləşdirilməsi və yeniləşməsi
üçün əsas yaradır;
2) hazırkı dövrdə milli qanunvericiliklərin bir-birinə yaxınlaşdırılması kimi
mühüm problemin həllinə kömək edir.
Dövlətlərin ərazisində amnistiya və əfvetmənin eyni cür tətbiq edilməsini
nəzərdə tutan cinayət qanunvericiliyinin olması hüquqi yardım haqqında beynəlxalq
56
müqavilələrin normalarının daha səmərəli həyata keçirməyə imkan verir. Çünki başqa
dövlətin tələbi ilə cinayətkarın verilməsinə və ya cinayət təqibinin həyata keçiril-
məsinə razılıq verilməsinin şərtlərindən biri əməlin həmin dövlətdə cinayət hesab
edilməsidir. Xarici ölkələrin cinayət və cəza-icra qanunvericiliklərinin təhlili göstərir
ki, onların bəzilərində amnistiya və əfvetmə institutlarına prinsipcə yeni münasibət
vardır. Y.A.Tixomirov yazır: «Dövlətlərin əməkdaşlığını çətinləşdirən milli qanun-
vericiliklərin fərqli olması onların yaxınlaşdırılmasının xüsusi üsullarına müraciət
etməyi tələb edir. Milli qanunvericiliklərin bir-birinə uyğun gəlməyən normalarının
əvəzinə ictimai münasibətləri eyni şəkildə tənzimləyən yaxud onların ümumiliyini
tapmaq üçün əsas yaradan unifikasiya edilmiş hüquqi normalar nəzərdə tutulur. Həm
dövlətlər arasında, həm də dövlət daxilində münasibətlərin eyni cür hüquqi tənzim-
lənməsi onların səmərəliliyinin yüksəldilməsinə və hüquqi kolliziyaların qarşısının
alınmasına kömək edir» (6, 59).
Bundan başqa, amnistiya və əfvetmə ilə bağlı milli qanunvericiliklərin unifi-
kasiyası nəticəsində yaradılan hüquqi normalar cinayətkarların islah edilməsinin,
amnistiya və əfvetmə tətbiq edilmiş şəxslərin yeni cinayət törətmələrinin qarşısının
alınmasının səmərəli vasitəsidir.
Amnistiya və əfvetmə haqqında xarici ölkələrin qanunvericiliklərinin və onun
tətbiqi təcrübəsinin nəzəri tədqiqi sayəsində Azərbaycanda qeyd olunan institutlarla
bağlı qüvvədə olan hüquq normalarının təkmilləşdirilməsi və yeniləşdirilməsi üzrə
əsaslandırılmış təkliflər vermək mümkündür. Amnistiya və əfvetmə ilə bağlı milli
qanunvericiliklərin bir-birinə yaxınlaşdırılması probleminin həlli üçün qanunverici-
liklərin səmərəli uyğunlaşdırılması, onların unifikasiya edilməsi üzrə razılaşdırılmış
və ölçülüb-biçilmiş təkliflər işlənib hazırlanması tələb olunur. Amnistiya və əfvet-
mənin öz ərazilərində vahid formada tətbiq edilməsini nəzərdə tutan dövlətlərin
cinayət qanunvericiliyi hüquqi yardım haqqında beynəlxalq müqavilələrin normala-
rının daha səmərəli həyata keçirilməsini təmin edir. Çünki cinayətkarın verilməsi və
ya cinayət təqibinin həyata keçirilməsi üçün sorğu verən dövlətə razılıq verilməsinin
şərtlərindən biri həmin dövlətdə baxılan əməlin cinayət hesab edilməsidir. Dövlətlərin
amnistiya və əfvetmə sahəsində milli qanunvericiliklərinin unifikasiya edilməsi
cinayətkarların islah olunmasının, amnistiyaya düşən və əfv edilən şəxslərin yeni
cinayət törətmələrinin qarşısının alınmasının səmərəli vasitəsi olan hüquq normala-
rının yaradılması məqsədini daşıyır. Bu məqsədin həyata keçirildiyi halda cinayət-
karlar özlərinin kriminal fəaliyyətləri üçün daha az risk və ya daha çox gəlir əldə
etmək prinsipi üzrə əlverişli dövlət seçə bilmirlər. Unifikasiya edilmiş hüquqi nor-
maların yaradılması həm də amnistiya və əfvetmə institutlarının tətbiqi üzrə vahid
məhkəmə praktikasının təşəkkül tapmasına kömək edir.
Xarici ölkələrin cinayət və cəzaların icrası qanunvericiliklərinin təhlili göstərir ki,
ayrı-ayrı xarici ölkələrin cinayət qanunvericiliklərində amnistiya və əfvetmə ins-
titutlarının bir-birinə yaxınlaşdırılması baxımından müəyyən məqamlar vardır. Bu mə-
qamların dərindən öyrənilməsi tələb olunur. Cinayətkarlıqda keyfiyyət dəyişiklikləri –
onun transmilli və mütəşəkkil xarakter alması baxılan sahədə vahid hüquqi məkanın
yaradılmasının zəruriliyini təsdiq edir və baxılan problemi daha da aktuallaşdırır.
Uzaq xarici ölkələrdə amnistiya və əfvetmə institutlarının tənzimlənməsinin
əsas ümumi cəhətlərini nəzərdən keçirək. Ən əvvəl qeyd edək ki, əfvetmə institutu,
demək olar ki, bütün xarici ölkələrin qüvvədə olan qanunvericiliklərində nəzərdə
tutulsa da bunu amnistiya haqqında demək olmaz. Əfvetmə ilə müqayisədə amnistiya
57
bəzi dövlətlərdə cəzadan və cinayət məsuliyyətindən azad etmənin müstəqil institutu
kimi saxlanılmamışdır. Xarici dövlətlərdə amnistiya və əfvetmə əsasında cəzadan və
cinayət məsuliyyətindən azad etmə həyata keçirilir, ancaq tətbiq edilən amnistiya və
əfvetmə aktlarında onların səbəbləri heç də həmişə əsaslandırılmır. İngilis-amerikan
hüquq sisteminə daxil olan ölkələr buna misal ola bilər. Bu ölkələrdə hüququn əsas
mənbəyi məhkəmə presedentləri və statutlardır. Cinayət-hüquqi tənzimləmənin xeyli
hissəsi presedentlərdə cəmlənmişdir. Belə ki, Böyük Britaniyada, ümumiyyətlə, cina-
yət məcəlləsi mövcud deyildir və bir çox cinayətlərə görə məsuliyyət ümumi hüquq
üzrə müəyyən edilir. Bu isə o deməkdir ki, onların anlayışını qanunvericilik aktla-
rında deyil, məhkəmə qərarlarında tapmaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis-
amerikan hüquq ailəsinə daxil olan ölkələrdə çox vaxt amnistiya və əfvetmə bir-birinə
qarışdırılır. Belə ki, ABŞ, Kanada və Böyük Britaniyada cinayət-hüquqi münasi-
bətlərlə bağlı «pardon» institutu işlənib hazırlanmışdır. İngilis dilindən tərcümədə
«pardon» əfvetmə, «general pardon» isə amnistiya mənasını verir. Ancaq hazırda
ingilis-amerikan hüquq sisteminə daxil olan ölkələrdə nə sırf əfvetmə, nə də sırf am-
nistiya mövcud deyildir. «Pardon» termini altında həm əfvetmənin, həm də amnis-
tiyanın elementlərinin daxil olduğu cinayət məsuliyyətindən və cəzadan azad etmənin
kompleks institutu başa düşülür. Məsələn, ABŞ Konstitusiyasının 2-ci bölməsinin II
maddəsi Birləşmiş Ştatların əleyhinə törədilmiş cinayətlərə görə çıxarılmış hökmlərin
icra olunmasını təxirə salmaq və ya cəzadan azad etmək hüququ verir. ABŞ
Prezidenti öz səlahiyətini həm qeyri-müəyyən şəxslərə, həm də fərdi qeyri-müəyyən
şəxslər qrupuna tətbiq edə bilər.
Beləliklə, ABŞ-da həm əfvetmənin və həm də amnistiyanın elementlərinin
daxil olduğu bağışlama hüququ icra orqanlarının ali vəzifəli şəxsinə məxsusdur. ABŞ
Konstitusiyasına uyğun olaraq federal qanunvericiliyi pozan cinayətlərə görə
bağışlama hüququ Prezidentə, ştatların Konstitusiyalarına uyğun olaraq isə müvafiq
ştatların qanunlarını pozan cinayətlərə görə həmin ştatların qubernatorlarına verilmiş-
dir. Bağışlama şərti xarakter daşıya və müəyyən məhdudiyyətlərlə müşayiət edilə
bilər. Bağışlama hüququna həmçinin cəzanı başqa, daha yüngül cəza növü ilə əvəz
etmək də daxildir. ABŞ-ın bəzi ştatlarında qubernatorun yanında bağışlama məsələ-
ləri üzrə büro yaradılmışdır.
Nyu-York ştatında bağışlama ilə bağlı müəyyən tələblər mövcud olsa da, bağış-
lamanın xüsusi forması nəzərdə tutulmur. Belə ki, göstərilən tələblərə bağışlama haq-
qında vəsatətə ittiham aktının surətinin əlavə edilməsi daxildir. Bundan başqa, istəni-
lən şəxs bağışlama haqqında ərizə verdikdən sonrakı 30 gün ərzində qubernatorun və
bağışlama məsələləri üzrə büronun ünvanına öz xahişinin müdafiəsi və ya əleyhinə
zəmanət və ya protest göndərə bilər.
Prezident və ya qubernator əfvetmə haqqında vəsatəti təmin edə və ya rədd edə
bilər. Məsələn, birinci dərəcəli adamöldürmə cinayətinə görə ölüm cəzasına məhkum
olunmuş Laqrand qardaşlarının əfvetmə haqqında vəsatətinə Arizona ştatının quber-
natoru baxmış, təkcə vəsatəti deyil, həm də onların edamının qaz kamerasında
boğmaqla deyil, ölüm iynəsi vurmaqla icra olunması xahişini rədd etmişdir (7).
ABŞ-da ikinci dəfə əfvetməyə icazə verilmir və bu, birbaşa göstərilir. Belə ki,
ABŞ-ın Ali Məhkəməsi 1974-cü ildə Şikanın işi üzrə müəyyən etmişdir ki, prezident
əfvetmə yolu ilə ölüm cəzasını azadlıqdan məhrumetmə ilə bir şərtlə əvəz edə bilər ki,
həmin şəxsə sonradan cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azad etmə tətbiq edilməsin
(5, 699-700).
58
Bağışlama məsələsinin formal dinlənilməsi yalnız ölüm cəzasının əvəz edil-
məsi xahiş edildikdə baş verir. Bağışlama xahişinə baxılarkən qubernator xahiş edən
şəxsin sağlamlığı və psixikası haqqında rəy tələb edə bilər. Bağışlama haqqında xahiş
təmin edilmədikdə təkrar xahiş bir il sonra edilə bilər.
Əfvetmə Böyük Britaniyada da geniş tətbiq edilir. Əfvetmə haqqında material-
lara daxili işlər nazirliyinin cinayət işləri departamentində baxılır və məsələnin
müsbət həlli zamanı dövlət katibi məhkumun əfv edilməsi haqqında zəmanət verir.
Böyük Britaniyada əfvetmə üç formada həyata keçirilir:
1. Tam əfvetmə. Bu zaman məhkumluq faktı və məhkumluqdan irəli gələn
bütün nəticələr daxil olmaqla bütün cəza növləri ləğv edilir.
2. Şərti məhkumetmə. Belə əfvetmə bir cəza növünü başqası ilə əvəz edərək
cəzanı yüngülləşdirir.
3. Cəzanın azaldılması. Bu zaman cəzanın xarakteri dəyişdirilmədən müddəti
və ya həcmi azaldılır.
Böyük Britaniyada əfvetməni taxt-tac (hakimiyyət) adından Baş Attorney
həyata keçirir.
Başqa ölkələrdən Braziliyanın Konstitusiyasında amnistiya haqqında norma
yoxdur. Bununla belə, «Keçid konstitusion müddəalar haqqında» aktda 18 sentyabr
1946-cı ildən 5 oktyabr 1988-ci ilədək olan dövrdə müstəsna olaraq siyasi motivlər
üzrə hərbi hökumət tərəfindən cəza almış bütün vətəndaşlara, məhrum edildikləri
bütün hüquqları bərpa edilməklə və həmin dövrdə onlara verilməli olan rütbə və
vəzifələr veilməklə amnistiya vermək nəzərdə tutulur. Amnistiyanın yalnız siyasi
motivlər üzrə cinayət cəzalarına məruz qalmış şəxslərə tətbiq edilməsi zəif inkişaf
etmiş və hərbi diktatura rejimli ölkələr üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. Amnistiyanın
belə tətbiqini Afrika və Cənubi Amerika ölkələrində müşahidə etmək olar.
Fransa qanunvericiliyi roman-german hüquq sisteminə daxildir. Bu hüquq
sistemində, sözün geniş mənasında, cinayət hüququnun əsasını qanun təşkil edir.
Fransada amnistiyadan uzun müddətdir ki, istifadə edilir.
Fransa Respublikasının 1958-ci il Konstitusiyasının 34-cü maddəsində deyilir
ki, qanunları Parlament qəbul edir və amnistiyaya aid xüsusi qaydanı müəyyən edir.
Fransada verilən konkret amnistiya aktları ümumi konstitusion qaydalara uyğundur
(4, 103-139). Fransanın 20 iyul 1988-ci il tarixli 88-826 №-li Amnistiya haqqında
qanununda hüquq pozuntusu törətməkdə təqsirli olan şəxslər üçün amnistiya nəzərdə
tutulur, ancaq amnistiyanın səbəbləri əsaslandırılmırdı. Bu qanuna uyğun olaraq əmək
münaqişələri və ya əmək haqqının artırılması tələbləri və s. ilə bağlı küçələrdə və ya
ictimai yerlərdə keçirilən manifestasiyaların gedişində törədilən cinayətlərə görə
məhkum edilmiş şəxslərə amnistiya tətbiq edilməsi nəzərdə tutulurdu. Qanunun
yekununda deyilirdi ki, amnistiya onun tətbiq edildiyi şəxslərə kompensasiya veril-
məsi barədə həmin şəxslərin iddia verməsi üçün əsas deyildir.
Fransız qanunvericisi amnistiyanı təqsirkarlara bəraət verən aktlara aid etmir.
Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində də amnistiya
bəraətverici akt sayılmır.
Fransanın 1992-ci il Cinayət Məcəlləsinin «Cəzaların icra olunmasının dayan-
dırılması və ittiham hökmlərinin nəticələrinin aradan qaldırılması haqqında» adlanan
III fəslinin 3-cü paraqrafı («Amnistiya haqqında») amnistiya məsələsinə hər edil-
mişdir. Cinayət Məcəlləsinin 133-9-cu maddəsinə uyğun olaraq amnistiya ittiham
hökmlərinin hüquqi nəticələrini, bütün cəzaları, onların qüvvəsinin bərpa olunmasına
59
hər hansı imkan qoymadan ləğv edir. Amnistiya aktı ilə əməlin icraçısına və ya
iştirakçısına, əvvəlki mühakumə vaxtı ona verilə bilən cəzanın icrasını təxirə salmaq
hüququnu qaytarır.
Qeyd edək ki, Fransanın Cinayət Məcəlləsində cəzanın daha yüngül cəza növü
ilə əvəz edilməsi, məhkumluğun götürülməsi, cəzanın azaldılması haqqında gös-
tərişlər yoxdur. Cinayət Məcəlləsinin 133-10-cu maddəsində xüsusi qeyd olunur ki,
amnistiya üçüncü şəxslərə zərər yetirmir.(8)
Fransada əfvetmə məsələləri 1958-ci il Konstitusiyası, 23 dekabr 1958-ci il
tarixli 58-1271 №-li Ordonansla və 19 fevral 1959-cu il tarixli 59-305 №-li Dekretlə
tənzimlənir. Bu aktlara uyğun olaraq əfvetmə hüququ Respublika Prezidentinə
məxsusdur. Əfvetmə haqqında xahiş Respublika Prezidentinə və ya Ədliyyə nazirinə
ünvanlanır. Vəsatətlərə baxmaq Ədliyyə Nazirliyinin cinayət işləri idarəsinə tapşırılır.
Fransanın 1992-ci il Cinayət Məcəlləsinin III fəslinin «Əfvetmə haqqında» 2-ci
paraqrafının 133-7-ci maddəsinə görə əfvetmə yalnız cəzanın icra edilməsindən azad
edir. Məcəllənin 133-8-ci maddəsində isə göstərilir ki, əfvetmə zərərçəkənin cinayət-
kar əməl nəticəsində vurulan ziyanın əvəzini almasına mane olmur. Azərbaycan Res-
publikasının Cinayət Məcəlləsi ilə müqayisədə Fransanın cinayət qanununda əfvetmə
aktı ilə məhkuma təyin edilmiş cəzanın müddətinin azaldılması və ya belə şəxsin cə-
zasının çəkilməmiş hissəsinin daha yüngül cəza növü ilə əvəz edilməsi yaxud məhkum-
luğun götürülməsi haqqında göstərişlər yoxdur. Qeyd edək, ki, Fransada amnistiya
qanunla elan olunur.
Yaponiyanın qanunvericiliyində də amnistiya əsasında cinayət məsuliyyətindən
və cəzadan azad etmənin mümkünlüyü nəzərdə tutulur. Yaponiya Konstitusiyasının
7-ci maddəsinin yeddinci abzasına və 73-cü maddəsinin altıncı abzasına uyğun olaraq
amnistiya Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə, İmperatorun bu qərarı təsdiq etməsi ilə
tətbiq olunur. Nazirlər Kabineti öz fərmanında amnistiyanın şamil edildiyi cinayət
növlərini müəyyən edir. Amnistiya cinayət prosesinin istənilən mərhələsində tətbiq
oluna bilər. Bu fərmana uyğun olaraq şəxs azadlıq əldə edir, cəzadan azad olunur və
cinayət təqibi ilə bağlı məhrum edilmiş vətəndaşlıq hüquqları bərpa oluna bilər.
Amnistiya aktı fərdi qeyri-müəyyən şəxslər dairəsinə münasibətdə və yalnız impera-
tor ailəsində toy, uşaq doğulması, bəzən isə imperatorun ölümü, sülh bağlanılması və
s. bu kimi xüsusi səbəblər olduqda elan olunur. Məsələn, 1989-cu ildə Yaponiyada bu
yaxınlarda vəfat etmiş imperator Xarixotonun şərəfinə amnistiya elan olunmuşdu. Bu
amnistiyanın qüvvəsi 30 mindən artıq vətəndaşa şamil olunmuşdu. Bu zaman ictimai
rəy amnistiyaya düşənlərin az bir hissəsini təşkil edən şəxslərin cəza çəkməkdən azad
edilməsindən daha çox məhrum edilmiş vətəndaşlıq hüquqlarının, məsələn, siyasi
hüquqlardan, seçmək və seçilmək hüquqlarının bərpa olunmasını təqdir edirdi. Qeyd
edək ki, Yaponiyada amnistiya kifayət qədər nadir hallarda elan olunur.
İtaliyada əfvetmənin tətbiqinin mümkünlüyü yalnız Konstitusiya ilə tənzim-
lənir. Konstitusiyanın 79-cu maddəsində deyilir: «Amnistiya və cəzadan azad etmə
parlamentin palatalarının üzvlərinin üçdə iki səs çoxluğu ilə, hər maddə üzrə və bü-
tövlükdə qəbul olunan qanunla həyata keçirilir. Amnistiya elan edən və cəzanı
yüngülləşdirən qanun onun tətbiqi şərtlərini də müəyyən edir. Heç bir amnistiya və
cəzanın yüngülləşdirilməsi halı onun haqqında qanun layihəsi irəli sürüldükdən sonra
törədilmiş cinayətə tətbiq oluna bilməz». Həmin maddəyə görə amnistiya və cəzadan
azad etmə, parlamentin palatalarının verdiyi qanunun Respublika Prezidentinə ötür-
düyü səlahiyyətlə həmin qanun əsasında Prezident tərəfindən icra edilir (4, 234-279).
60
Beləliklə, buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, amnistiya istənilən hüquq pozun-
tusuna tətbiq olna bilər; amnistiya İtaliya parlamentinin palatalarında üçdə iki səs
çoxluğu ilə qəbul olunur; amnistiya haqqında qanun layihəsi baxılmaq üçün parla-
mentə verilmə gününə qədər törədilmiş cinayətlərə şamil olunur. Amnistiya elan
olunmasının bütün digər məsələləri qanunvericiliklə tənzim olunmur və İtaliya
parlamentinin müzakirəsinə saxlanılır.
Almaniya Federativ Respublikasında əfvetmə hüququ, əgər cinayət işinə birinci
instansiya üzrə hər hansı federal məhkəmədə baxılıbsa Federal Prezidentə məxsusdur.
Qalan cinayət işləri üzrə əfvetmə hüququnu torpaqların başçıları və ya digər səla-
hiyyətli orqanları (senat, hökumət, baş nazir, ədliyyə naziri) həyata keçirir. Görün-
düyü kimi, əfvetmə hüquqları müxtəlif torpaqlarda fərqlidir. Məsələn, Saar torpa-
ğında əfvetməni torpağın hökuməti, bir sıra ayrı-ayrı hallarda isə torpağın baş naziri
şəxsən özü həyata keçirir. Torpaq hüquqlarına malik Berlin, Hamburq və Bremen
şəhərlərində əfvetmə şəhər senatının səlahiyyətindədir.
Qeyd edək ki, Avropa ölkələrinin əksəriyyəti öz qanunvericiliyində cinayət
məsuliyyətindən və cəzadan azad etməni, bir qayda olaraq, əfvetmə yolu ilə həyata
keçirməyi nəzərdə tutur. Amnistiyanın elan olunmasının mümkünlüyünü nəzərdə
tutan Avropa ölkələrində onun tətbiqi nadir hallarda həyata keçirilir. Bundan başqa,
qanunvericilikdə amnistiya müfəssəl tənzimlənmir, amnistiyanın elan olunması və
tətbiqi qaydaları işlənib hazırlanmamışdır.
Xarici dövlətlərin əksəriyyətində amnistiya elan etmək hüququ dövlət hakimiy-
yətinin ali qanunverici orqanına məxsusdur. Belə ki, Rumıniyada amnistiya Parlament
tərəfindən, Macarıstan Respublikasında Dövlət Məclisi tərəfindən elan edilir (3, 265,
97-132).
Bir qayda olaraq, xarici dövlətlərdə əfvetmə dövlət başçısı tərəfindən həyata
keçirilir. Belə ki, Polşa Respublikası Konstitusiyasının 139-cu maddəsinə, Fransa
Respublikası Konstitusiyasının 17-ci maddəsinə uyğun olaraq əfvetmə hüququnu hə-
yata keçirmək prezidentə məxsusdur. Ancaq Polşada əfvetmə Dövlət Tribunalı tərə-
findən məhkum olunmuş şəxslərə tətbiq edilmir. Həmçinin Rumıniya Konstitusiya-
sının 94-cü maddəsinə görə və Macarıstan Respublikası Konstitusiyasının 30-cu
paraqrafına görə fərdi əfvetmə hüququnu prezident həyata keçirir.
Türkiyə Respublikasının Konstitusiyasının 104-cü maddəsinin «v» bəndinə
görə prezident yalnız xroniki xəstəlik, iş qabiliyyətinin olmaması və ya qocalıqla
bağlı bəzi şəxslərin hökmünü tam və ya qismən ləğv etmək hüququna malikdir (2,
393). Türkiyənin 2004-cü il Cinayət Məcəlləsinin 65-ci maddəsində ümumi əfv (am-
nistiya) və xüsusi əfv (əfvetmə) məsələləri tənzimlənir. Həmin maddənin birinci bən-
dinə görə ümumi əfv vaxtı ictimai iddiaya xitam verilir, verilən cəzalar bütün nəti-
cələri ilə birlikdə aradan qalxır, ikinci bəndinə görə isə xüsusi əfv vaxtı isə cəzaçəkmə
orqanları həbs cəzasının çəkilməsinə xitam verə və ya həbs müddətini azalda, yaxud
həbs cəzasını cəriməyə çevirə bilər. 65-ci maddənin üçüncü bəndinə görə cəza ilə
bağlı olan və ya hökmdə göstərilən hüquqlardan məhrum etmələr xüsusi əfvlə ləğv
olunmur.
Finlandiya Konstitusiyasının 105-ci maddəsində əfvetmənin iki növü müəyyən
edilir: məhkəmə tərəfindən müəyyən olunmuş cəzanın ləğv edilməsi və ya yüngülləş-
dirilməsi (2, 393). Avstriya Respublikasının Konstitusiyasının 65-ci maddəsinin
ikinci hissəsinin “s” bəndinə görə prezident ayrı-ayrı hallarda əfvetmə qaydasında
qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə hökmü ilə məhkum olunmuş şəxsləri əfv edə bilər,
61
məhkəmə tərəfindən təyin olunmuş cəzaları yüngülləşdirə və əvəz edə bilər, hüquqi
nəticələri yüngülləşdirə və məhkumluğu götürə bilər, nəhayət, cinayət əməlinə görə
rəsmi qaydada təqib olunan şəxslərə münasibətdə cinayət icraatına xitam verə bilər
(2, 66).
Yunanıstan Respublikasının Konstitusiyasının 47-ci maddəsinə görə prezident
əfvetmə hüququna malikdir: o, məhkəmələr tərəfindən təyin olunmuş cəzaların
xarakterini və müddətini dəyişə bilər, habelə verilmiş və çəkilmiş cəzaların qanunla
nəzərdə tutulmuş istənilən nəticəsini ləğv edə bilər. Ancaq prezident naziri yalnız
parlamentin razılığı ilə əfv edə bilər. Amnistiya yalnız siyasi cinayətlərə münasibətdə
parlament tərəfindən qanun qəbul edilməsi yolu ilə tətbiq edilir, adi cinayətlərə
münasibətdə amnistiya hətta qanun üzrə verilmir (2, 664).
Göründüyü kimi, əfvetmə hüququndan xarici dövlətlərdə geniş istifadə edilir.
Demək olar ki, bütün ölkələrdə əfvetmə prosedurası qanunla müəyyən edilir. Bu
zaman əfvetməyə məhkəmə səhvlərini düzəltməyin sonuncu, bəzən həm də yeganə
vasitəsi kimi baxılır.
ƏDƏBİYYAT
1.
Ансель М. Методологические проблемы сравнительного права. Очерки сравнитель-
ного права. М.: 1991, 385 c.
2.
Конституции государств Европы. В 3-х т. Т. 3. / Под общей редакцией Л.А.Окунь-
кова. М.: Норма, 2001, 792 с.
3.
Конституции государств Центральной и Восточной Европы. М.: Норма, 1997, 578 с.
4.
Конституции зарубежных государств. М.: Норма, 1996, 406 с.
5.
Курс российского уголовного права. Общая часть / Под ред. акад. В.Н.Кудрявцева и
проф. А.В.Наумова. М.: Спарк, 2002, 1040 ст.
6.
Тихомиров Ю.А. Курс сравнительного правоведения. М.: Юридическая литерату-
ра,1996, 428 ст.
7.
Газ. «Известия». 1999 г., 26 февраля
8.
Уголовный кодекс Франции. СПб: Юридический центр Пресс, 2002, 650 ст.
ОБЩАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА АМНИСТИИ И ПОМИЛОВАНИЯ
В ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН
С.Н.РЗАЕВА
РЕЗЮМЕ
В статье исследуется общая характеристика амнистии и помилования в
законодательстве зарубежных стран. В этой связи установлено, что законодательства
большинства стран предусматривают освобождение от ответственности и наказания,
применяя амнистию. Как правило, в зарубежных странах помилование осуществляется
со стороны главы государства. В странах, законодательства которых допускают амнис-
тию, право на объявление амнистии принадлежит высшему законодательному органу.
Вместе с тем, в этих странах не разработаны правила объявления и применения ам-
нистии. Само применение амнистии в зарубежных странах является редким явлением.
В статье в соответствии с заявленной темой приводятся определенные выводы.
62
GENERAL ANALYSIS TO AMNESTIES AND PARDON
IN LEGISLATION OF FOREIGN COUNTRIES
S.N.RZAYEVA
SUMMARY
The article researches general analysis to amnesties and pardons in the legislation of
foreign countries. İt is mentioned that most foreign countries realize relieve of punishment and
criminal responsibility actually by legislative pardon. Pardon is, as a rule, realized by the head
of the state in foreign states. The countries which allow amnesty realize it by the legislative
organ.
Therefore, the rules of declaring and applying amnesty aren’t profoundly worked – out
in these states. The application of amnesty is a rare case in foreign countries.
The author draws relevant conclusions concerning the issue in the article.
63
Dostları ilə paylaş: |