Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №3 T
Yüklə 80,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftının dəniz dibi v ə sahil çöküntülərində mikroelementlərin miqdarı (
- Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftının dəniz dibi və sahil çöküntül ərində mikroelementlərin texnogen sahələr üzrə orta
- Ключевые слова
| 142
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №3 T əbiət elmləri seriyası 2012 UOT 55:502.55 SUMQAYITÇAY – CORAT QƏSƏBƏSİ SAHİL PLYAJ LAND ŞAFTININ GEOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ N.R.TAĞIYEVA Ekologiya v ə Təbii sərvətlər Departamenti nezaket@rocketmail.com yahoo
əniz dibi və sahil çöküntülərinin miqdarı spektral analizinin məlumatları və onların statistik işləmələri əsasında bir sıra ağır metalların miqrasiya və konsentrasiyasının kəmiyyət v ə keyfiyyət etibarilə geoekoloji qiymətləndirilməsi yerinə yetirilib. Açar sözl ər: geoekologiya, ağır metallar, çirklənmə səviyyəsi, yovşan.
Sumqayıtçay – Sarıqayabaşı burnu sahil zolağında Sumqayıt kimya sə- na ye kompleksi, Sumqayıt şəhəri, həmçinin mərkəzi şəhər çimərliyi cəmlən- mişdir. Kimy
əvi elementlərin miqdarının həmin landşaft komponentlərində əsas geoekoloji göst əricilərdən biri konsentrasiya klarkıdır (KK) ki, bu da onların yer qabığında olan litosfer klarkına nisbətdə hesablanıb. Bu qiymətə görə d əniz dibi və sahil çöküntülərinin bu və ya başqa elementlə zənginləşmə dərə- c əsi müəyyən edilir. Dəniz və sahil profilləri üçün tərtib edilmiş KK sıraların- dan görünür ki, d əniz profili üzrə Pb (KK= 4,4), Mo (KK=2,3), Co (KK=1,9), v ə Cu(KK=1,7) öz klarklarından xeyli yüksək miqdarda aşkar edilmişdir. Cr (KK=1,2), Mn(KK=1,0), v ə V (KK=1,0) klarkətrafı səviyyələrdədir, Mi(KK=0,7) v ə Zn (KK=0,5) öz litosfer üzrə klarklarından xeyli aşağıdır. Sahil çöküntül ərində Pb (KK=2,5), Co(KK=2,1) və Mo (KK=1,8) öz klarklarından yüksəkdirlər. Klarkətrafı səviyyədə Cu (KK=1,3) və Mn (K K=0,9) aşkar edilib, Cr, Ni, Zn və V aşağı miqdardadır (KK=0,7-dən 0,3-ə q ədər). Klark göstəricilərinə görə dəniz dibi çöküntüləri, göstərilən elementlər- l ə, sahil çöküntülərinə nisbətən daha artıq çirklənib. Bu geoekoloji amil yekun hesablama əmsalı ilə təsdiq edilir: dəniz profili üçün - 1,63, sahil profili üçün - 1,18, y əni dıniz dibi çöküntüləri sahil 143
çöküntül
ərinə nisbətən ağır metallarla təxminən 1,5 dəfə çox zənginləşmişdir (şəkil 1). Pb, Co, Mo və Cu-in yüksək KK əsasında fərz etmək olar ki, bu hal Sumqayıt kimya sənaye kompleksinin Sumqayıtçay ilə Xəzərə axıdılan texnogen tullantılar ilə əlaqədardır.
Su mühitind ə mikroelementlərin miqrasiya qabiliyyətinə təsir edən əsas fiziki-kimy əvi göstərici qələvi-turşu şəraitləridir. Öyrənilən ərazidə dib və sahil çöküntül ərində qələvi-turşu şəraitləri neytral və zəif qələvi hüdudundadır, y əni pH 6,7-dən 8,3-ə qədər dəyişir (3). Bu hal, demək olar ki, dənizin bütün sahil plyaj zonası üçün səciyyəvidir. Öyrənilən mikroelement qrupu 18 elektronlu kompleks əmələgətirən elementlərə aiddir. Sahil landşaftının arid iqlim şəraiti elə xüsusiyyətə malikdir ki, o, ekoloji vəziyyətə təsir edir və bu da özünü mikroelementl ərinin miqrasiya xassələrində göstərir. Plyaj zonasının arid iqlim şəraiti və mövcud qələvi-turşu şəraitləri kompleks əmələgətirən ele- mentl
ərin miqrasiyası üçün az əlverişlidir. Öyrənilən əraziyə kimyəvi element- l ərin ən sadə növü olan mexaniki miqrasiya xasdır. Dəniz dibi və sahil çökün- tül ərinin ağır metallarla zənginləşməsini daha dəqiq öyrənmək məqsədilə fiziki- coğrafi və geoloji xüsusiyyətlərinə görə oxşar olan Z.Tağıyev qəsəbəsi – Sum- qayıtçay sahil plyaj zonası ilə geokimyəvi müqayisəsinin təhlili aparılmışdır.
çöküntül ərində mikroelementlərin konsentrasiya klarkları (KK)
Bu sah ə bir qədər şimal-qərb tərəfə yerləşmiş və Sumqayıt kimya sənaye kompleksinin axıntı xarakterli tullantılarının təsiri altında deyildir, çünki həm 144
əsas küləklərin istiqaməti, həm də əsas dəniz dibi axınının istiqaməti cənub- şərq və cənub-qərb tərəfdir. Bunun əsasında Z.Tağıyev qəsəbəsi – Sumqayıt- çay sahil landşaftının mikroelement məlumatları bu işdə şərti olaraq fon kimi, y əni yerli klarklar kimi qəbul edilib. Bu da müqayisəli geoekoloji təhlil zama- nı çöküntülərin mikroelementlərlə zənginləşmə dərəcəsi haqqında litosfer klark
larına nisbətən dəqiq qiymət təqdim edir. Bu halda yerli KK (KK y ) he- sab lanıb və tədqiq edilən landşaftın çöküntülərində olan mikroelement miqda- rının, onun yerli fona məxsus çöküntülərdə olan miqdara nisbətindən ibarətdir. Alınan məlumatlara görə (cədvəl 1) KK y
Buradan birm ənalı şəkildə qeyd etmək olar ki, Pb və Co miqdarları texnogen xarakterlidir, çünki onların ərazisinin dəniz dibi çöküntülərində olan yüks ək miqdarı ilə yanaşı, bu qiymətlər fona nisbətdə də yüksəkdir (6,3 və 3,2). Maraqlıdır ki, hər iki landşaftın dəniz dibi çöküntülərində Zn, V və Mn az miqdarına baxmayaraq, tədqiq edilən landşaftda onların miqdarına nisbətdə 2,5-1,7 d əfə yüksəkdir. Qalan bütün ağır metallar hər iki landşaftın dəniz dibi çöküntül ərində təxminən bərabər miqdardadır. KK y
ə sahil zonasında (quruda) xromu (KK y =7,0) ayırmaq olar :o öyr ənilən ərazinin sahil qumlarında fona nisbətən 7 dəfə artıqdır, baxmayaraq ki, h ər iki landşaftın çöküntülərində onun KK xeyli artıqdır. KK y yüks
ək olan metallara Pb, Cu v ə Zn və Mo aid etmək olar (KK y =3,6-2,0). Göst ərilən iki landşaftın müqayisəli geokimyəvi təhlili əsasında qeyd etmək olar ki, t ədqiq edilən texnogen landşaftın dəniz dibi çöküntülərində fona nisbətən yüks ək miqdarlarda Pb, Cu, Zn və V, sahil çöküntülərində isə Cr, Pb, Cu, Zn və Mo aşkar olunur. Bu metalların çöküntülərdə olan yüksək miqdarları, şübhəsiz, texnogen xarakter daşıyır və Sumqayıt kimya sənaye kompleksi sənaye axıntı su larının Sumqayıtçay vasitəsilə Xəzər dənizinə ötürülməsi ilə bağlıdır. Bel əliklə, Sumqayıtçay – Sarıqayabaşı burnu sahil plyaj landşaft çöküntü- l ərində Pb, Co, Mo və Cu yüksək miqdarda aşkar edilmişdir (KK=4,4-1,7). Orta yekun geokimy əvi əmsala görə dəniz dibi çöküntüləri öyrənilən ağır metallarla sahil çöküntül ərinə nisbətən 1,5 dəfə çox zənginləşmişdir. İstehsal proseslərinin k əskin ixtisarı şəraitlərində ağır metalların miqdarı, demək olar ki, 10-15 il bundan əvvəl mövcud olan (4) səviyyəyə uyğun gəlir. Və əlbəttə, çox da önəmli geoekoloji əhəmiyyət kəsb etmir. Bu hal başqa səbəblərlə yanaşı, dəniz sə- viyy əsinin qalxması nəticəsində sahilin yuyulması ilə əlaqədar əlavə çirklənmə m ənbəyinin yaranması ilə bağlı ola bilər. Qələvi-turşuluq təsnifatı üzrə, öy- r ənilən zona neytral və zəif qələvi mühitinə daxildir ki, bu da ağır metalların miqrasiyası üçün əlverişli deyildir. Ərazidə mikroelementlərin miqrasiyasının mexaniki tipi mövcuddur ki, bu d əniz dibinin ağır metallardan təmizlənməsində
145
v ə geoekoloji mühitin optimallaşmasında müəyyən rola malikdir. Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj zonası. Bu ərazi Sarıqa- ya başı burnu – Corat qəsəbəsi arasında dəniz plyaj zolağıdır. Burada xvalın – yeni X əzər yaşlı çöküntülər yayılmışdır. Relyef dənizə doğru meyllidir. Dəni- z ə yaxın qumlar, bir qədər kənarlarda zəif torpaq əmələgəlmə əlamətləri olan qumlar yayılmışdır. Bitki örtüyü, demək olar ki, çox zəifdir, ara-sıra efemer- l ərin nümayəndələri müşahidə olunur. Dəniz qumları küləklərin təsiri altında f əal deflyasiyaya məruz qalır. Sahil zolağının geoekoloji qiymətləndirilməsi m əqsədilə bütün sahil (profil) boyu dəniz dibi və sahil çöküntülərində ağır metalların miqdarı öyrənilmişdir. Çöküntül
ərdə mikroelementlərin miqdarının başlıca geokimyəvi göstəri- ci si onların konsentrasiya klarklarıdır (KK) ki, bu da qeyd olunduğu kimi litosferd ə olan uyğun orta miqdarlar (2) əsasən hesablanmışdır. Dəniz dibi və sahil çöküntül ərində mikroelementlər üçün alınan KK onların bu və ya digər mikroelementl ə zənginləşmə (çirklənmə) dərəcəsini göstərir. Dəniz dibi və sahil çöküntül ərinin miqdarı spektral analizinin nəticələri və mikroelement- l ərin konsentrasiya klarkları 2 saylı cədvəldə verilmişdir. Bütün sahil zonası üçün tərtib edilmiş konsentrasiya klarkları sıraların- dan görünür ki, d əniz çöküntülərində bütövlükdə, profil üzrə yüksək kon- sentra
siya klarkları qurğuşuna (KK=5,0), kobalta (2,5), molibdenə (2,4), misə (1,8) m
əxsusdur. Xrom klark səviyyəsindədir (1,1), klarkətrafı miqdar manqana, vanadiuma (0,9) v ə nikelə (0,8) məxsusdur. Öz klarkından xeyli az miqdarda (0,5) sink qeyd ə alınıb.
Sahil çöküntül ərində yüksək konsentrasiya klarkları mobilden (3,0), qurğuşun (2,5) üçün müəyyən edilib. Yalnız mis üçün klark səviyyəsində miqdar qeyd ə alınıb. Öz klarklarından bir qədər az səviyyə manqana (0,8) və nikel ə (0,7) xasdır. Aşağı miqdarda xrom (0,6), sink (0,75) və vanadium (0,2) t əyin edilmişdir. Bütövlükd ə, Sarıqayabaşı burnundan Corat qəsəbəsinə qədər olan sahil plyaj landşaftı üzrə müşahidə edilir ki, öyrənilən mikroelement sıraları üzrə d əniz dibi çöküntüləri sahil çöküntülərinə nisbətən daha artıq zənginləşmişlər (c ədvəl 2). Bu geokimyəvi amil hesablanmış cəm geokimyəvi əmsallar üzrə də t əsdiq olunur: dəniz profili üçün 1,77, sahil profili üçün isə 1,27 edir, yəni d əniz dibi çöküntüləri sahil çöküntülərinə nisbətən ağır metallarla 1,5 dəfə artıq çirklənib.
146
C ədvəl 2 Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftının dəniz dibi v ə sahil çöküntülərində mikroelementlərin miqdarı ( X
konsentrasiya klakları (KK)
Keyfiyy ət etibarilə geokimyəvi qiymətləndirmə zamanı landşaftların, dem ək olar ki, bütün komponentlərin struktur və tərkibinə təsir edən mühüm geokimy əvi proses hipergenez zonasında mikroelementlərin miqrasiyası, ya- xud miqrasiya qabiliyy ətinə təsir edən əsas göstərici suyun qələvi-turşu şərai- tidir. Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftı və Azərbayca- nın başqa landşaftları üzrə alınan məlumatlar üçün təbii suların qələvi-turşu şəraitlərinə əsaslanan mikroelement təsnifatı mövcuddur ki, (3), burada müəl- lif su mühitinin q ələvi-turşu şəraitləri əsasında onları 4 əsas qrupa bölür: 1. güclü turşu (pH=3-ə qədər); 2. turş və zəif turş (pH=3-6,5); 3. neftral və zəif q ələvi (pH=6,5-8,5); 4. güclü qələvi (pH=5-dən artıq). C ədvəl 3
Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftının dəniz dibi və sahil çöküntül ərində mikroelementlərin texnogen sahələr üzrə orta miqdarı ( X
ə konsentrasiya klakları (KK)
Yuxarıda göstərilən təsnifat əsasında Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbə- si sahil plyaj landşaftının dəniz dibi və sahil çöküntülərində öyrənilən mikro- ele ment qrupunun su miqrasiyası üçün qələvi-turşu mühiti neytral və zəif D əniz
T ədqiqat
zonası Sahil
T ədqiqat
zonası 147
q ələvi arasındadır, pH=7,2-dən 7,8-dək dəyişir. Qeyd olunduğu kimi, suların neytral v ə zəif qələvi su mühiti həm tədqiq edilən landşafta, həm də Xəzər d ənizinin bütün sahil plyaj zonasına xasdır. Mikroelementl ərin miqrasiyası su mühitinin həm qələvi-turşu mühitin- d ən, həm də elementlərin onda mövcudluq formasından bilavasitə asılıdır. D əniz dibi və sahil çöküntülərində müəyyən edilmiş mikroelement sırası (1) 18 elektronlu kompleks əmələgətirən elementlərə, yəni ağır metallara aiddir. Arid zonasının landşaftlarında, üzvi maddənin az miqdarının olduğu halda (Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftı çöküntüləri üçün bu s əciyyəvidir), 18 elektronlu kompleks əmələgətirən elementlərin ək- s əriyyəti zəif qələvi mühitdə həll ola bilən birləşmələr əmələ gətirmirlər, zəif müt əhərrikdirlər və özlərini tipik kationogen mikroelementlər kimi aparırlar ki, bunlarınn miqrasiyası üçün turş mühit əlverişlidir. Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq qeyd etmək lazımdır ki, Sarıqayabaşı burnu – Corat sahil plyaj landşaftının dəniz dibi və sahil çöküntülərində kompleks əmələgətirən elementlərin miqrasiya qabiliyyətinə çöküntülərin üzvi maddə ilə kasıblığı və qələvi-turşu mühitinin uzlaşması böyük təsir göstərir. Bu halda kompleks əmələgətirən elementlər həll ola bilən birləşmələr əmələ gətirir və özl ərini tipik kationogen mikroelementlər kimi göstərir. Bununla əlaqədar, tədqiq edil ən sahil plyaj zonasına mikroelementlərin yalnız mexaniki miqrasiyası xasdır. Bu is ə Sumqayıt sənaye kompleksindən Corat qəsəbəsinə doğru sualtı dəniz dibi axınları, çöküntülərin sualtı yerdəyişmələri ilə əlaqədardır. Mexaniki miqrasiyanı izləmək və mikroelementlərin dəniz və sahil profill əri üzrə sonrakı paylanmasını öyrənmək nəticəsində bəlli olur ki, Sarıqa- ya başı burnunun əvvəlindən Corat qəsəbəsinin başlanğıcına qədər, demək olar ki, bütün mikroelementl ərin miqdarı qalan sahələrə nisbətən (Corat qəsəbəsi- nin əvvəlindən onun axırına qədər) daha yüksəkdir. Bunun əsasında biz, Sarı- qaya başı burnundan Corat qəsəbəsinin sonuna kimi olan sahil plyaj landşaftını iki geokimy əvi zonaya (sahəyə) ayırırıq: 1-ci zona – Sarıqayabaşı burnundan Corat q əsəbəsinin başlanğıcına qədər və 2-ci zona – Corat qəsəbəsinin başlan- ğıcından onun sonuna qədər. Ayrılıqda bu zona üzrə mikroelementlərin yayılmasını nəzərdən keçirək. D əniz və sahil profillərinin hər bir zonası üçün spektral məlumatların ayrıca statistik hesablamaları yerinə yetirilmişdir (cədvəl 3). Buradan görünür ki, 1- ci zonanın dəniz dibi çöküntülərində çox böyük miqdarda qurğuşun (KK=6,3), böyük miqdarda kobalt (KK=3,3), molibdən (KK=3,0) v ə mis (KK=2,3) vardır. Öz klarklarından bir qədər yüksək səviyyə- l ərdə xrom (KK=1,4) və vanadiumdur (KK=1,2). Nikel və manqan litosfer klarkı səviyyəsindədir (KK=1,0) və yalnız sink 1-ci zonanın dəniz çöküntülə- rind
ə öz klarkından aşağıdır (KK=0,7). 2- ci zonanın çöküntülərində olduğu kimi, öz klarkından xeyli yüksək s əviyyədə qurğuşundur (KK=3,7), molibden və kobaltın miqdarı uyğun olaraq öz klarklarından 1,8 və 1,7 dəfə yüksəkdir. Manqan və xrom klarkətrafı
148
s əviyyədə (KK=0,8), nikel, vanadium və sinkin miqdarları isə 2-ci zonanın d əniz dibi çöküntülərində öz klarklarından xeyli aşağıdır (KK= 0,7-0,4).
ərində öyrənilən mikroelement sırasının konsentrasiya klarklarına görə, dəniz çöküntülərinə oxşar geokimyəvi mənzərə aşkar olunub. 1- ci zonanın sahil çöküntülərində miqdar cəhətcə yenə də molibden (KK=3,6), qurğuşun (KK=3,1), kobalt (KK=2,2) və mis (KK=1,5) üstünlük təşkil edir. Klark
ərtafı miqdarda manqan və nikel (KK=0,9), öz klarklarından aşağı xrom (KK=0,7), sink (KK=0,6) v ə vanadium qeyd olunur.
Şək. 2. Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftının dəniz dibi v ə sahil çöküntülərində mikroelementlərin konsentrasiya klakları (KK)
2-ci zon anın sahil çöküntülərində öz klarklarından yuxarı səviyyədə qurğuşun, molibden və kobalt (KK=1,9-1,7) aşkar edilib. Bütün qalan mikro- elementl ər – manqan, mis, nikel, xrom, sink və vanadium sahil çöküntülərində çox az miqdarlarda (KK=0,6-0,2) qeyd olunur.
Zonalararası geokimyəvi müqayisə əsasında aydın olur ki, 1-ci zonanın çöküntül əri 2-ci zonanın çöküntülərinə nisbətən ağır metallarla daha çox zən- ginl əşiblər. Bu geokimyəvi amili mikroelementləri orta cəm geoekoloji əmsalı da t əsdiq edir: bu, 1-ci zonanın hissəsi üçün 2,24, 2-ci zona üçün isə 1,32-dir 149
ki, bu da 2 d əfə artıq fərq deməkdir. Oxşar geoekoloji mənzərə sahil çöküntü- l əri üçün də müşahidə olunur, burada orta cəm statistik əmsal 1-ci zona üçün 1,53- ə, 2-ci zona üçün isə 0,9-a bərabərdir. Göründüyü kimi 1-ci zonanın həm d əniz, həm də sahil çöküntüləri 2-ci zonanın çöküntülərinə nisbətən ağır metal- larla 2-9 d əfə çox zənginləşiblər. Bu, şəkil 2 və 3-dən də aydın sürətdə görünür.
Şək. 3. Sarıqayabaşı burnu – Corat qəsəbəsi sahil plyaj landşaftının d əniz dibi (A) və sahil (B) çöküntülərində (1) və fon (2) zonalarda mikroelementl ərin konsentrasiya klakları (KK)
Alınan məlumatlar əsasında qeyd etmək olar ki, Sarıqayabaşı burnunun d əniz və sahil zolağı çöküntülərində (zona-1) ağır metal sırasında yüksək miq- darların ağkar olunması texnogen xarakter daşıyır və şübhəsiz, Sumqayıt sə- naye kompleksinin tullantılarının sualtı çöküntü yerdəyişməsi, suda asılı mad- d ələrin daşınması və onların nisbətən sakit, mexaniki maneələrin mövcud ol- duğu yerlərdə saxlanılması ilə əlaqədar olmaqla müəyyən geoekoloji əhə- miyy
ət kəsb edir. ƏDƏBİYYAT 1.
Крайнов C.Ф., Швец В.М.. Гидрогеохимия. М.: Наука, 1992, 464 с. 2.
Виноградов А.П. Среднее содержание химических элементов в главных типах по- 150
род земной коры. Геохимия. 1962, №3, с. 555-571. 3.
1999, 768 с. 4.
Султанов Р.Р. Микроэлементы донных осадков Сумгаитского взморья. Материалы конф. По итогам НИР 1995 года. БГУ, географич. фак-т. Баку, 1995, с. 39-43. ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРИБРЕЖНОГО ПЛЯЖЕВОГО ЛАНДШАФТА СУМГАЙЫТЧАЙ – ПОС. ДЖОРАТ Н.Р.ТАГИЕВА РЕЗЮМЕ
На основе статистической обработки данных количественного спектрального анализа морских донных осадков, а также береговых отложений проведена оценка гео- экологической обстановки на участках прибрежных ландшафтов Сумгайытчай – м. Са- рыгаябаши и м. Сарыгаябаши – пос. Джорат, выявлены малоконтрастные аномалии свинца, молибдена, кобальта, меди и др. тяжелых металлов.
On the base of the statistical data of quantitative spectral analysis of marine data of precipitation and coastal sediments, geoecological conditions in the areas of coastal landscapes of Sumgayitchay-Sarigayabashi and Sarigayabashi-Jorat are assessed and low contrast anomalies of plumbum molybdenum, cobalt, copper and other heavy metals are identified.
Redaksiyaya daxil oldu: 18.09.2012-ci il. Çapa imzalandı: 23.10.2012-ci il. Document Outline
Yüklə 80,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|