103
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№3
Humanitar elmlər seriyası
2011
UOT 07. 00. 02
XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ LƏNKƏRANDA MÜSƏLMAN
QIZ MƏKTƏBİNİN TƏŞKİLİ TARİXİNDƏN
B.B.KƏRİMOV
AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
behmen_76@mail.ru
Məqalədə, görkəmli maarif xadimi Teymur bəy Bayraməlibəyovun səyi nəticəsində
1918-ci ildə qızı Məryəm xanım Bayraməlibəyovanın rəhbərliyi ilə Lənkəranda təşkil edilmiş
və 1921-ci ilə kimi fəaliyyət göstərən Lənkəran müsəlman qız məktəbinin tarixi araşdırılmış-
dır. 1918-1921-ci illərdə fəaliyyət göstərən Lənkəran qızlar məktəbinin Azərbaycanda mütə-
rəqqi qadın ziyalılarının yetişməsində özünün xüsusi dəsti-xətti olmuşdur. Böyük maarifpərvər
Teymur bəyin səyi və qızı Məryəm xanımın böyük əməyi sayəsində təşkil edilən məktəbdə ali
təhsilli müəllimə Nəsibə Bayraməlibəyova və tibb elmləri namizədi Rahilə Bayraməlibəyova,
Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, Azərbaycanın ilk opera müğənnisi Həqiqət Pzayeva,
əməkdar artistlərdən Münəvvər Kələntərli və Cahan Talışinskaya, Məhbubə Seyidzadə, Dilşad
Talışlı, Xanımcan Kərimova, Bacıxanım Axundova, Tacı Zeynalova, Qöncə Axundova, Aliyə
Qurbanova, Sərvər Sakayeva və b. bu kimi tanınmış qabaqcıl ziyalı qadınlar yetişmişlər.
Açar sözlər: Məryəm xanım, qız məktəbi, gimnaziya, təhsil, maarif
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın bütün qəza mərkəzlərində olduğu
Lənkəran qəzasında da müsəlman qızların təhsil almaları üçün xüsusi məktəb
mövcud deyildi. Lənkəranda bu vaxta qədər müsəlman qızlar üçün məktəbin
olmaması haqqında “Azərbaycan” qəzetinin (rus dilində) 1918-ci il 6 noyabr
28-ci sayında oxuculara məlumat verən görkəmli maarif xadimi Teymur bəy
Bayraməlibəyov yazırdı ki, “Bu işdə günahkar səlahiyiyyətli şəxslərdir. Mü-
səlman qadınlarının mənəvi cəhətdən geriliyi, onların zehni, əqli səviyyəsinin
inkişaf etməsinə laqeyd münasibət sonradan böyük fəsadlar yarada bilər. Bu
acınacaqlı həqiqətə cavabdeh valideynlər və bizi əhatə edən cəmiyyət deyil,
mədəniyyət və təhsilə bölgədə rəhbərlik edən hökumət idarələridir” [3].
Teymur bəy Bayraməlibəyov həmvətənlərinin bu məsələyə münasibətini
hələ bir neçə il əvvəl öyrənib ümumləşdirəndən sonra problemin həllinə çalış-
mışdır. Bu məqsədlə o, ilk növbədə səlahiyyət sahiblərinin dilini bilməyi vacib
saymışdır. Teymurbəy daha sonra bu barədə yazır: “Müsəlman qızların təhsilə
cəlb etmək məqsədilə 1913-cü ilin may ayında şəhər məktəblər idarəsinin
direktoru C.Txorjevski ilə görüşüb ondan xahiş etdim ki, yeni dərs ilində -
104
sentyabrın 1-də Lənkəranda müsəlman qızlar məktəbinin açılmasına icazə
versin. Txorjevski qaldırılan məsələyə rəğbətlə yanaşaraq bu müraciətin
həyata keçirilməsinə razılıq verdi. Hətta məktəbin açılışına kredit ayrılmasını
yerli özünüidarə təşkilatına tapşırdı. Bu təşkilat şəhər məktəblər idarəsinin
xərci hesabına məktəb üçün hər cür şəraiti olan münasib evin ayrılmasına
qərar verdi. Lakin qərar Qafqaz Təhsil Dairəsinin başçısı Rudolf ilə Txor-
yevski arasında narazılığa səbəb oldu və Txoryevski istefa vermək məcburiy-
yətində qaldı. Onun yerinə Radeski təyin olunur və o, şəhər özünü idarə
təşkilatından xahiş edir ki, ilk öncə məktəb şəbəkəsinin smetasını tərtib etsin,
sonra isə məktəbin tikinti quruculuq işlərinə başlasın” [3]. Teymur bəy
Bayraməlibəyov məqalədə qeyd edir ki, “Belə rəsmi dəftərxana formalizimi
Lənkəran Müsəlman Qız Məktəbinin açılışına mane oldu və şəhər özünüidarə
təşkilatı bu işin icrasını başqa vaxta saxladı. Çox keçmədi ki, Radeski də bu
vəzifədən uzaqlaşdırıldı və onun yeinə canab Qəniyev (S.M.Qənizadə-B.K.)
təyin olundu. S.M.Qəniyev (1866-1937) isə bütün varlığı ilə müsəlman əhalisi
arasında mədəniyyətin yüksəldilməsinə çalışaraq yerlərdə, xüsusilə, qızlar
üçün məktəblərin açılmasına diqqət yetirirdi. Lakin bu yolda bolşeviklər
tərəfindən böyük maneələrə rast gəlindi. Bolşeviklər Rusiyanın əyalətlərində
hər cür mədəni inkişafın yüksəlişinə maneçilik törədirdilər ki, ölkədə baş
verən siyasi durumu avam camaat lazımı səviyyədə dərk edə bilməsinlər” [3].
Həmvətənlərinin işıqlı sabahına maarifpərvər yazıçı, ustad müəllim
S.M.Qənizadənin gördüyü işlərə ümidini üzməyən Teymur bəy məqaləsini
belə bir sonluqla bitirir: “Sevindirici haldır ki, şəhər tədris işlərinin başında
elm, təhsil və mədədəniyyətin inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəməyən
S.M.Qəniyev durur. Biz əminik ki, o, öz xalqının mənəvi ehtiyaclarını yerinə
yetirməyə çalışaraq müsəlman qızları üçün məktəblərin açılmasına nail olacaq
və qarşısına çıxan maneələri bir-bir dəf edəcəkdir” [3; 4, 14].
Teymur bəy Bayraməlibəyovu müsəlman qadınlarının hüquqsuzluğu son
dərəcə narahat edirdi. O, qadın azadlığının qəti tərəfdarlarından biri kimi, bu
məsələni mühüm ictimai vəzifə hesab edirdi. Bu məsələ ilə bağlı Teymur bəy
Bayraməlibəyov “Müsəlman qadınlarının ailədə vəziyyəti” [1] adlı əlyazma-
sında da ailədə qızların tərbiyəsi və təhsil məsələlərindən danışaraq qeyd edir
ki, “Çoxəsrlik tarixə malik qadın əsarətinin əsasını onların elm və maarifdən
təcrid olunmasında axtarmaq lazımdır. Qadın ailənin ev-məişət işlərini idarə
etməklə yanaşı, uşaqların ilk tərbiyəçisi, savadsızlıq və avamlıq isə bu istiqa-
mətdəki tərəqqinin düşmənidir”. Odur ki, Teymur bəy müsəlman qadınlarının
cəmiyyətdə, ailədə öz doğru yerini tutmaları üçün onların oxumasını, maarif-
lənməsini, elmə, mədəniyyətə yiyələnməsini vacib saymış və yerlərdə məktəb-
lərin açılmasına səy göstərmişdir.
Məhz buna görə də, Teymur bəy fanatik mollaların fitvalarına baxmaya-
raq öz qızlarının təhsil almaları üçün yorulmadan çalışmışdır. O, təhsilə ailə və
cəmiyyət səadətinin əsası kimi baxmışdır.
XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış ziyalılarımız içəri-
105
sində yaradıcılığında xalqımızın məişət və mədəmiyyəti, xüsusi ilə qadın
problemləri çox qabarıq şəkildə əks olunmuş Teymur bəy Bayraməlibəyov
özünəməxsus yer tutur. Bu görkəmli ziyalının elmi irsi ilə tanışlıq deməyə əsas
verir ki, o, öz dövrünün mütərəqqi fikir sahibi, maarifçi, folklorşünas, publi-
sist, etnoqraf və milli mədəniyyətin yorulmaz təbliğatçısı olmuşdur.
Tədqiq olunan dövrdə Lənkəranda müsəlman qızlar üçün məktəb olmasa
da, rus qızları üçün məktəb çox əvvəllər olmuşdur. 15 fevral 1911-ci ilə aid
bir məlumatda həmin məktəbin nöbəti buraxılışına aid yazılar və məktəbi
bitirənlərin geniş siyahısı vardır. Məktəblərdə 1915-1916-ci dərs ilində Lənkə-
ran şəhərindəki 4 sinifli qız gimnaziyasının 7 sinifli gimnaziyaya çevrilməsi
barədə qərar çıxarıldığından danışılır [6].
O dövrün sənədlərinin birində, 1916-ci ildə Lənkəranın ziyalı bəylərin-
dən Nurəli bəygilin həyətindəki zalda məktəb açıldı. Burada 20-ə qədər qız
uşağı, o cümlədən müəllimlə birlikdə həmin mülk sahibinin Pəxşəndə və Nəci-
bə adlı qızları oxuyurdular. Məktəbdə çox vaxt iki müəllimə - Tehran xanım
İsmayıl qızı Tahirova və Zeynəb xanım Mübin qızı Müzəffərovanın dərs
dediyi göstərilir [6; 5, 105].
Lakin bu cür məktəblər qadın savadsızlığının qarşısını ala bilməmişdir.
Görkəmli maarifpərvər müəllim Teymurbəy Bayraməlibəyovun əsas məqsədi
qadın müəllim hazırlamaq üçün Lənkəranda qızlaraməxsus məktəb açmaq idi.
Teymur bəyin Qız Məktəbinin yaradılması üçün uzun illər boyu apardığı
mübarizə ən nəhayət, çar Rusiyasının süqutundan sonra mümkün oldu. Ona bu
işdə rus dilində savadlandırdığı qızı Məryəm xanım Bayraməlibəyova böyük
yardımçı idi.
Qadınların təhsilinə böyük əhəmiyyət verən Bayraməlibəyov 1917-ci
ildə Lənkəranda "Ünas" (qızlar) məktəbinin əsasını qoyur. Qızı Məryəm
Bayraməlibəyova həmin məktəbin müdiri və müəllimi olmuşdur. Teymur bəy
Bayraməlibəyovun inqilabi hərəkatda fəal iştirakı bəhanə göstərilərək, o, 1918
ildə Muğan Radası tərəfindən həbs edilmiş və Bakıya göndərilmişdir. Bu işdə
onun yolunun layiqli davamçısı, qeyrətli vətən qızının ömür yollarını yığcam
şəkildə belə qeyd etmək olar: Məryəm xanım Bayraməlibəyova 1898-ci ildə
Lənkəran şəhərində Azərbaycanın görkəmli xalq müəllimi Teymur bəy Bay-
raməlibəyovun maarif nurlu ocağında dünyaya gəlmişdir. Məryəm xanım
ibtidai təhsilini “Nicat” xeyriyyə cəmiyyətinin hesabına 1905-1911-ci illərdə
Bakıda, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qız məktəbində - I rus-tatar qızlar mək-
təbində almışdır. O, təhsilini davam etdirmək məqsədi ilə 1911-ci ildə “Mü-
qəddəs Nina” qızlar məktəbinə daxil olmuş və 1917-ci ildə bu məktəbin 8-ci
pedaqoji sinfini qızıl medalla bitirmişdir. Oxumağa böyük həvəs göstərən
Məryəm xanım ali təhsil almaq üçün Moskvaya gedir və tibb institutuna qəbul
edilir [4, 5]. Moskvada tibb institutuna daxil olan Bayraməlibəyovanın təhsil
xərclərini Bakı milyonçusu - xeyriyyəçisi Murtuza Muxtarov öz üzərinə
götürmüşdü. Oktyabr çevrilişi (1917) nəticəsində vəziyyətin dəyişməsi ilə
əlaqədar vətənə dönmüş və müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdır. Məryəm
106
xanım bu haqda xatirələrində yazır: “...Lakin Moskvada 2 aydan artıq qala
bilmədim. İnqilabın başlanması ilə əlaqədar olaraq (1917-ci il fevral inqlabı-
B.K.) Bakıya qayıtdım” [7].
Bakıda qalmaq üçün hər cür imkanın olmasına baxmayaraq, Məryəm
xanım Lənkərana gedir. Teymur bəy maarifpərvər bir xalq müəllimi idi və
Məryəm xanımın taleyində böyük rolu olmuşdur. Məryəm xanım atasının yolu
ilə gedərək müəllimliyi ömrünün qayəsi olmuşdu.
Qadınların təhsilinə böyük əhəmiyyət verən Məryəm xanım Bayraməli-
bəyova 1918-ci ilin əvvəllərindən atasının səyi ilə 1917-ci ildə Lənkəranda
yaradılmış və hələ fəaliyyətə başlamamış “Ünas” (qızlar) məktəbinin müdiri
kimi işə başlayır.
Məryəm xanım Bayraməlibəyova Lənkəranda 50 uşağın təhsil aldığı ilk
müsəlman qız məktəbində dərs deməklə yanaşı, 1921-ci ilədək bu məktəbə
rəhbərlik etmiş, dram və xor dərnəkləri təşkil etmişdi. Məryəm xanım həm-
çinin 1919-1920-ci illərdə Lənkəran qızlar gimnaziyasının inspektoru olmuş
1919-cu ildə Lənkəranda ilk qadın Xeyriyyə cəmiyyəti yaratmışdır.
Gənc müəllim qısa müddət ərzində ev-ev, qapı-qapı gəzib məktəbə 9-12
uşaq toplaya bilir və nəticədə, 1918-ci tədris ilində məktəb fəaliyyətə başlayır.
Qısa müddət ərzində Lənkəranda 50 uşağın təhsil aldığı ilk müsəlman qız
məktəbi Məryəm xanımın rəhbərliyi altında böyük uğur qazanır. Məktəbin
şagirdi, Azərbaycanın ilk qadın opera müğənnisi Həqiqət Rzayeva yazırdı:
“Məryəm xanım qızları məktəbə cəlb etmək üçün özü də çadrada gəzirdi. Biz
təkcə yazmaq, oxumaq öyrənmirdik, eyni zamanda səhnəciklər hazırlayıb
valideynlərimiz qarşısında çıxış edirdik. Toplanan vəsait kasıb qızların mək-
təbə cəlb olunması üçün sərf edilirdi” [5, 105]. 1920-ci ildə Məryəm xanım
Bayraməlibəyovanın təsis etdiyi «Ünas» məktəbində fəaliyyətə başlayan dram
dərnəyi “Dursunəli və Ballı badı” tamaşası idi. Burada hazırlanmış “Dursunəli
və Ballı badı” tamaşasının iştirakçıları yalnız qızlar olub. Oğlan rollarını da
qızlar oynayıb. Dursunəli rolunda Həqiqət Rzayeva çıxış edib. Sonrakı
tamaşalarda o, dramatik rollar oynamaqla yanaşı, məlahətli və güclü səsi ilə
tamaşaçılara xüsusi zövq bəxş edib.
1918-1920-cu dərs ilində Qızlar məktəbi şəhərin keçmiş Pioner döngə-
sində, iki otaqdan ibarət bir binada yerləşmişdir. Sonra onları indiki Səttərxan
küçəsindəki 69 saylı binaya (Bayraməlibəyovun öz evinə) köçürmüşlər.
Məktəb müdiri Məryəm xanım Bayraməlibəyova rus dilindən Azərbaycan
dilinə və Azərbaycan dilindən rus dilinə praktik tərcümə dərslərini aparırdı.
Bundan başqa, rus dili ayrıca bir fənn kimi keçirilirdi. Bu dərsi Mariya
İvanovna Sobolyova tədris edirdi.
Məktəbin dərs hissə müdiri İsmayıl Hüseyn oğlu Qənbərov olmuşdur.
Onunla birlikdə sovet dövründə qəzada ilk maarif müdiri işləyən Ağa Məm-
mədli tarix, Qulam Məmmədov ana dilini, Davud Talışinski riyaziyyat dərs-
lərini demişlər. Qızlar məktəbində Məryəm xanımla bərabər bir neçə qadın
müəllimə də fəaliyyət göstərmişdir. Məktəbin sinif rəhbəri Teyran İsmayıl qızı
107
Tahirova olmuşdur. Zeynəb Mübin qızı Müzəffərova, Cavahir Abdulla qızı
Müzəffərova dil və ədəbiyyat, Rahilə Bağır qızı Talışinskaya təbiət, Suğra İsa
qızı Məmmədli şəriət müəllimələri idi. Sonralar qızlar məktəbi Əlibayramov
küçəsindəki 25 №-li binaya köçürülmüşdür. Yaşayış yeri olan bu kiçik bina
indi də keçmiş adla “Ünas məktəbi” adlanır [5, 106].
Məryəm xanım Bayraməlibəyova, Suğra xanım İsazadə (Məmmədli) ilə
birlikdə məktəbə daha çox qız uşağı cəlb etmək məqsədilə evləri bir-bir gə-
zirdilər. Evlərdə qız uşağı gördükdə vallideynlərdən onların oxunması üçün
razılıq istəyirdilər. Getdikcə bu məktəbin şöhrəti yayılırdı. Artıq nəinki şə-
hərdən, ara-sıra kəndlərdən və qonşu rayolardan buraya oxumağa axın-axın
qızlar gəlirdilər. Hətta şagirdlərin hər biri təbliğatçı rolunu oynayır, evdar
qadınlar arasında savadsızlığın ləğviylə məşğul olurdular [5, 106].
1919-cu ilin yayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin cənub bölgəsin-
də hərbi şəraitin xeyli kəskinləşməsi, ağqvardiyaçı rus zabitlərinin hakimiyyəti
ələ keçirməsi ilə əlaqədar Cümhuriyyət Hökuməti Parlament üzvü Cavad bəy
Məlik-Yeqanovu Lənkəranın general-qubernatoru təyin etmişdi. Lənkəranda
elan edilmiş hərbi vəziyyət şəraitində əsgərlərin qız gimnaziyasına müdaxiləsi
Bayraməlibəyovanın etirazına səbəb olmuş və o, Cavad bəy Məlik-Yeqanova
yazılı müraciət etmişdi. Təsadüfi görüş onların gələcək ailə həyatının əsasını
qoymuşdu [2, 250].
Aprel işğalından (1920) sonra pedaqoji fəaliyyətini davam etdirən
Bayraməlibəyova 1920-21 illərdə savadsızlığın ləğv olunması üzrə ilk qadın
kursları təşkil etmiş, bütün qəzada yeganə qadın müəllim kimi siyasi maarif
işində fəal çalışmışdır. 1921 ildə ailəliklə Bakıya köçmüş, 1921-23 illərdə
Azərbaycan nümunəvi - təcrübə məktəbində türk qrupunun rəhbəri olmuşdur.
1922 ildə həbs olunmuş, Bakıdan kənara çıxmamaq barədə iltizam verdikdən
sonra həbsdən azad olunmuş, pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir [2, 250].
Məryəm xanım Bayraməlibəyova müəllimlik sənətinə olan sevgisi, gənc
nəslin təlim-tərbiyəsinə göstərdiyi qayğı, bu yolda fədakarcasına çalışması
respublikamızın təhsil ocaqlarında fəaliyyət göstərən müəllimlərimizə bir
nümunə olmalıdır.
ƏDƏBİYYAT
1.
AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fondu, şifrə D-686/28593.
2.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ensklopediyası. 2 cilddə II c. Bakı: Lider, 2005, 472 s.
3.
“Azerbaydjan” qəzeti (rus dilində), 1918-ci il, 6 noyabr, № 28.
4.
Cavadova E. ... O, həm də görkəmli etnoqraf idi (Teymur bəy Bayraməlibəyovun həyat və
yaradıcılığından səhifələr). Bakı: Nurlan, 2009, 204 s.
5.
Hüseynbalaoğlu B. H., Talışlı M.M. Lənkəran. Bakı: Maarif, 1990, 512 s.
6.
Lənkəran tarix-diyarşünaslıq muzeyinin cari arxivi.
7.
Məryəm xanım Bayraməlibəyova- Məlik-Yeqanovanın ailə arxivi.
108
ИЗ ИСТОРИИ ОРГАНИЗАЦИИ МУСУЛЬМАНСКИЙ ЖЕНСКОЙ ШКОЛЫ
В ЛЕНКОРАНИ В НАЧАЛЕ XX ВЕКА
Б.Б.КЕРИМОВ
РЕЗЮМЕ
Особую роль в деле просвещения женщин Азербайджана играла, действовавшая
в 1918-1921-е гг. женская гимназия Ленкорани. Благодаря усилиям великого просвети-
теля Теймур бек Байрамалибекова и его дочери Марьям ханум здесь обучались предста-
вительницы передовой женской интеллигенции: Насиба Байрамалибекова и Рахиля
Байрамалибекова, народная артистка, а также первая оперная певица республики Хаги-
гат Рзаева, Мунавар Калантарлы и Джахан Талышинская, Махбуба Сейидзаде, Дильшад
Талышинская, Ханымджан Керимова, Баджиханум Ахундова, Таджи Зейналова, Гонче
Ахундова, Алия Гурбанова, Сарвар Сакаева и др.
Ключевые слова: Марьям ханум, женская школа, гимназия, образование, прос-
вещение
FROM THE HISTORY OF ORGANIZATION OF MUSLIM WOMEN'S SCHOOL IN
LANKARAN IN THE EARLY XIX CENTURY
B.B.KARIMOV
SUMMARY
Women's gymnasium of Lankaran played a special role in educating women in
Azerbaijan in 1918-1921. Thanks to the efforts of the great educator Teymur bai Bayramali-
bayov and his daughter Maryam Khanum, it trained best representatives of female
intellectuals: Nasib Bayramalibayov and Rahila Bayramalibayova, the folk artist and also the
first opera singer of the republic, Khagigat Rzayeva, Munawar Kalantarli, Jahan Talyshinska-
ya, Mahbuba Seyidzade, Dilshad Talyshinskaya, Hanymjan Karimova, Bajihanum Akhun-
dova, Taji Zeynalova, Goncha Akhundova, Aliya Gurbanova, Sarvar Sakayeva et al.
Key words: Maryam Khanum, female school, high school, education, enlightenment
Dostları ilə paylaş: |