BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar elml
ər seriyası
2015
UOT 39; 5729
XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA ŞİMALİ AZƏRBAYCANDA
MÜQAV
İLƏ MÜNASİBƏTLƏRİNƏ DAİR (Tarixi-etnoqrafik baxış)
T.Q.
ƏHMƏDOVA
AMEA-
nın Arxeologiya və etnoqrafiya İnstitutu
axmedova_tarana@mail.ru
M
əqalə Azərbaycan etnoqrafiyasının az öyrənilmiş problemlərindən birinə – XIX əsrin
II yarısında Şimali Azərbaycanda müqavilə münasibətlərinin tarixi-etnoqrafik mövqedən öyrə-
nilm
əsinə həsr olunmuşdur.
Açar sözl
ər: borc öhdəlikləri, alqı-satqı müqavilələri, icarə müqavilələri
XIX
əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xalqının ictimai məişətində
müqavil
ə hüquqi institutu mühüm yer tuturdu. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən
işğalından sonra əhali arasındakı mülki hüquq münasibətləri əsasən müsəlman
hüququ v
ə adətlərlə tənzimlənsə də, tədricən hökumət yeni qanunların köməyi
il
ə özünün yerli xalqla münasibətlərini nizama salırdı.
Bu dövrd
ə əhali arasında geniş yayılmış bir sıra konsensual müqavilələr
möv
cud olmuşdur. Çevik hüquqi formalar olan müqavilələr öz xarakterinə görə
müxt
əlif ictimai münasibətləri, xalqın həyat tərzini əks etdirirdi. Onlar həm də
c
əmiyyətin hüquqi cəhətdən tənzimlənməsində böyük rol oynamışdır və
oynamaqdadır.
Fransız etnoqrafı Norber Rulan müqavilə münasibətlərinin əsasən liberal
c
əmiyyətlər üçün xarakterik olmasını, burada birinci yerdə qrupun deyil, fərdin
dayandığını bildirir [1, 129]. Müəllif tarixən ayrı-ayrı sosial strukturlara malik
olan c
əmiyyətlərdə müxtəlif səpkidə müqavilə münasibətlərinin mövcud
olması haqqında yazırdı [1, 130].
Fransız etnoqrafı E.Le.Rua sosial strukturun müəyyən səviyyəsində
müqavil
ə münasibətlərinin meydana gəldiyini göstərir. O, müxtəlif tip struk-
turlara malik c
əmiyyətdə hansı növ müqavilə formalarından istifadə edildiyini
t
əyin etmişdir. Tədqiq olunan dövrdə müqavilə xarakterli sənədlər daha çox
bir-birin
ə yaxın olan, öz aralarında minimum əlaqə saxlayan şəxslər arasında
razılaşma predmeti dəqiq müəyyənləşdirildikdən sonra tərtib edilirdi [1, 134].
Hüquqi c
əhətdən əməkdaşlıq münasibətləri üçün geniş meydan açan
müqavil
ələr əsasən predmetindən və ya funksiyasından asılı olaraq təsnif edilir.
78
Etnoqraf Elias bu s
ənədlərin təsnifatında razılaşma predmetinə, E.le Rua isə
onların funksiyalardan asılı təsnifatına üstünlük vermişlər [1, 134].
XIX
əsrin II yarısında hər iki təsnifata aid olan müqavilə növlərindən
istifad
ə edildiyi məlumdur. Bunlar aşağıdakılar idi:
1. Daşınmaz əmlakın girov qoyulması ilə borc müqavilələri.
2. Alqı-satqı müqavilələri.
3. Torpaq sah
əsinin və ya hər hansı mülkiyyətin icarəyə verilməsi
haqqında müqavilələr.
4. Bağışlama müqavilələri.
5. Podrat müqavil
ələri.
Az
ərbaycanda müqavilə münasibətlərinin meydana gəlməsinədək insan-
lar öz aralarındakı münasibətləri əsasən inandıqları və etibar etdikləri şəxslərlə,
and içm
əklə – sözlə möhkəmləndirirdilər. İnsanlar həyatın ümumilikləri ilə
daha çox bağlı olardısa onların münasibətlərində müqavilə aspektindən daha az
istifad
ə olunurdu.
Borc müqavil
ələri. Bu dövrdə müqavilə münasibətlərinə daxil olan
t
ərəflər tarixən xalqın iqtisadi münasibətlərində istifadə edilən zəmanət, dəb-
b
ələmə, daşınmaz əmlakın girov qoyulması, ziyanın ödənilməsi kimi qoruyucu
vasit
ələrdən istifadə edirdilər.
T
ədqiqata cəlb edilən arxiv sənədlərindən aydın olur ki, XIX əsrin I yarı-
sında 1000 rubldan çox borc götürənlər əsasən tacirlər, torpaq sahibləri, bəylər
olmuşdur [2, 4]. Cəmiyyətin aşağı təbəqələri əsasən az məbləğdə borc götürür-
dül
ər. Alınmış borc müqabilində girov qoyulmuş mülkiyyət borc almış şəxsin
özünün olmalı idi. Mübahisəli torpaqlardan girov qəbul edilmirdi. Borc alan şəxs
gi
rov qoyduğu mülkiyyət haqqında müqavilədə “onu başqasına girov qoymamı-
şam, heç kəsə satmamışam, heç kimə verməmişəm” sözlərini qeyd edirdi [3,1].
Borc alan şəxs borcunu müqavilədə nəzərdə tutulan müddətdə ödəməli
idi. Əgər borclu öz borcunu vaxtında qaytarmırdısa, o zaman müqavilənin
bitdiyi t
əqdirdə borc verən məhkəməyə müraciət edir və borcunu tələb edirdi.
Bu zaman borclu t
ərəfindən girov qoyulmuş mülk, torpaq sahəsi və s. hərraca
çıxarılır və satışdan alınmış məbləğdən borc verənin borcu ödənilirdi [4, 1].
Borc ver
ən öz borcunu almadan dünyasını dəyişərdisə, borclunun girov qoy-
duğu mülkün və ya torpaq sahəsinin satışından alınmış məbləğ borc verənin
v
ərəsələrinə ödənilirdi. Əgər borc alan öldükdə, o zaman onun vərəsələri həmin
borcu öd
əməli idilər.
XIX
əsrin I yarısında mövcud torpaq formaları – əsasən mülki-xalisə, mülk
torpaqları və tiyul torpaqları feodalın xüsusi mülkiyyəti sayılırdı. Bəylərə
m
əxsus olan mülki-xalisə torpaqları onların tam xüsusi mülkiyyəti idi. Mülk
torpaqları ali hakimə xidmət borcu ilə əlaqədar olmayan irsi, tam feodal mül-
kiyy
ət forması olub satıla, başqasına güzəştə gedilə və bağışlanıla bilərdi [5, 80].
XIX
əsrin I yarısında çar hökuməti Şimali Azərbaycanda özünə dayaq
yaratmaq m
əqsədilə 1846-cı il dekabrın 6-da ağaların və bəylərin hüquqları
bar
əsində fərman verdi. Fərman feodalların həm irsi mülk torpaqları, həm də
tiyul torpaqları üzərində tam mülkiyyət hüququnu tanıdı və təsdiq etdi.
79
Alqı-satqı müqavilələri. XIX əsrin II yarısında alqı-satqı müqavilə-
l
ərindən geniş istifadə olunurdu. Bu dövrdə dövlət kəndlilərinin istifadəsində
olan torpaqlar hüquqi c
əhətdən dövlət mülkiyyətində idi və kəndlilər ondan
mülkiyy
ətçi kimi deyil torpaq istifadəçiləri kimi istifadə edirdilər.
XIX
əsrin 80-ci illərində Şimali Azərbaycan kəndinə kapitalist münasi-
b
ətlərinin sirayət etməsi nəticəsində torpaq sahələrinin ayrı-ayrı şəxslərin əlinə
keçm
əsi kənddə təbəqələşmə proseslərinin təşəkkül tapmasına, torpaqların varlı
k
əndlilər, qolçomaqlar və başqalarının əlinə keçməsinə səbəb olmuşdu [5, 81].
Dövl
ət kəndliləri özlərinin istifadəsində olan həyətyanı, biçin və bağ
torpaqlarını öz mülkiyyəti kimi sata bilərdi. Bu zaman alıcı satıcının vergi
t
əhəddüdlərini də öz üzərinə götürürdü. Bu dövrdə bəzən əkin torpaqlarının da
istifad
ə hüququnun satılması hallarına tez-tez rast gəlinirdi. Belə torpaqların
satış əməliyyatı bir kəndin üzvləri arasında baş verirdi. Bu zaman torpaqların
satılması yazılı müqavilə olmadan faktiki istifadəyə verilmə yolu ilə baş ve-
rirdi. Çox vaxt torpaqların əsas alıcıları varlı kəndlilər və bəylər olurdu [5, 81].
B
əzən torpağın alqı-satqısı zamanı alıcıda mülkiyyət kağızı kimi sadə
q
əbz qalırdı. Bu qəbzdə kəndlinin digər kəndliyə nə qədər və hansı məbləğdə
pulun öd
ənildiyi qeyd olunurdu. Belə qəbzlərlə torpaqdan istifadə və sahiblik
hüququ verilirdi ki, onlar pul borc alaraq öz torpaqlarını girov da qoya
bil
ərdilər [5, 80].
K
əndlilər torpaqları öz həmkəndlilərinə, eləcə də şəhərlilərə satırdılar [5,
80].
Varlı zümrələr torpaqları təkcə satın almır, həm də onu zəbt edirdilər.
Ad
ətən kənd icmaları şəhər əhalisindən olan varlıların öz pay torpağından
istifad
ə etməsinə mane olmurdular. Kənd varlılarının bir qismi isə kəndli
malikan
ə torpaqlarını və bağlarını öz borclarının hesabına ələ keçirir və ya
alırdılar. Bəzən icmanın ümumi istifadəsində olan torpaqlar da satılırdı. Digər
t
əsərrüfat yerlərinin, bostan və əkin sahələrinin özgə əllərə verilməsi isə əslində
icma mülkiyy
ətçiliyi hüququnun pozulması demək idi. Belə ki, bütün dövlət
k
əndli torpaqları – həyətyanı, bağ və ya təsərrüfat yerləri xüsusi torpaq mül-
kiyy
əti kimi satılırdı. Lakin kəndli torpaqlarının daimi istifadə üçün öz adına
möhk
əmləndirilməsini göstərən azsaylı sənədlər vardır. Torpaqların şəhərli-
l
ərin və varlı kəndlilərin əlinə keçməsi həm məhkəmələrin icra vərəqələri ilə,
h
əm də notariat qaydada xüsusi müqavilələrlə həyata keçirilirdi. Hətta neft
şirkətləri tərəfindən kəndlinin pay torpaqlarının qeyr-qanunu tutulması halları
da baş verirdi. Dövlət kəndlilərinin torpaqlarının notariat qaydada şəhərlilərin
əlinə keçməsi aydın göstərir ki, dövlət özü nəinki kəndlilərə torpaqlarını
satmağa icazə verirdi, həm də hüquqi cəhətdən bu alqı-satqının qanuniləş-
dirilm
əsinə də göz yumurdu [5, 82].
İcarə müqavilələri. XIX əsrin 70-90-cı illərində Şimali Azərbaycanda
dövl
ət torpaqlarının hərracla, icarəyə verilməsi geniş yayılmışdı. Lakin torpağa
böyük ehtiyac hiss ed
ən kəndli kütlələri torpaqları birbaşa dövlətdən icarəyə
götür
ə bilmirdilər. Hərracla torpaq icarəsi zamanı dövlətlə torpağı bilavasitə
bec
ərən kəndli arasında xüsusi bir vasitəçi olurdu. Kənd təsərrüfatı ilə məşğul
olmayan xüsusi şəxslər icarəyə götürdükləri torpaq sahələrini kəndlilərə sub-
80
icar
əyə vermək və bununla da qazanc əldə etmək məqsədini güdürdülər [6, 26].
Bu dövrd
ə Şimali Azərbaycanın demək olar ki, bütün qəzalarında xüsusi
şəxslər tərəfindən icarəyə götürülmüş torpaqların miqdarı daha çox idi.
M
əsələn, Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasında xüsusi şəxslərin ica-
r
əyə götürdükləri əkin sahələri (1490 desyatin) dövlət və sahibkar kəndlilərinin
h
ərracla icarəyə götürdükləri torpaqların miqdarından müvafiq olaraq 2,2 və
1,7 d
əfəyədək çox olmuşdur [6, 26]. Tədqiq olunan dövrdə xüsusi torpaq
sahibl
ərinə məxsus olan torpaq sahələrinin icarəyə verilməsinə rəsmi şəkildə
qanunla yasaq qoyulmurdu. İcarəyə götürülmüş torpağın bütöv şəkildə və ya
hiss
ələrlə icarəsi icarədarla torpaq sahibi arasında şifahi razılaşma ilə gö-
türülürdüs
ə xəzinə torpaqlarının icarəsi müvafiq dövlət hakimiyyət orqanları
t
ərəfindən mütləq şəkildə sənədləşdirilməli idi. İcarədar torpaq sahələrini bütöv
şəkildə və yaxud da hissə-hissə icarəyə verə bilərdi. Əgər torpaq sahələri
icar
ədarlara şifahi razılaşma ilə icarəyə verilirdisə, xəzinə torpaqlarının icarəsi
müvafiq dövl
ət hakimiyyət orqanları tərəfindən mütləq şəkildə sənədləş-
dirilm
əli idi [7, 43].
Torpaq sah
ələri əkin məqsədilə icarəyə verildikdə tərəflər arasında
bağlanan müqavilədə icarədarın torpaqdan istifadə hüquqları və onun riayət
etm
əli olduğu bir sıra şərtlər geniş şəkildə öz əksini tapmalı idi. Əgər icarədar
bu v
ə ya başqa səbəbdən əkin qaydalarından kənara çıxardısa hər bir desyatin
torpaq sah
əsi üçün təxminən 6 rubladək cərimə ödəməli idi [6, 19].
Aztorpaqlı və torpaqsız kəndlilər sahibkarlardan icarəyə götürdükləri
torpaqlarda yaşamağa məcbur idilər. İcarə müqaviləsinin vaxtı bitdikdə torpaq
sahibi icar
ə haqqını vaxtında ödəməyən kəndlilərdən böyük məbləğdə ziyanın
öd
ənilməsini tələb etmək hüququna malik idi [8, 124].
İcarədar kəndlilərin icarə haqqının miqdarı torpaqların yaxınlıqda və
uzaq
lıqda yerləşməsindən, torpağın məhsuldarlığından, su ilə təmin edilmə-
sind
ən bilavasitəvə asılı olurdu. Kəndlilər torpağa kəskin ehtiyac hiss etdik-
l
ərindən torpağı ən ağır şərtlərlə icarəyə götürməyə məcbur olurdular. Belə
icar
ə hallarında icarə haqqının məbləğini kəndlinin torpağa olan ehtiyacı müəy-
y
ənləşdirirdi [6, 37].
Torpağın icarəyə verilməsinin əsas səbəbi iş heyvanının olmaması ilə
bağlı idi. Buna görə də, kəndlilər qonşularla birlikdə qardaslıqlar yaradırdılar.
Yelizavetpol quberniyasının Nuxa qəzasında kəndlilər torpağı əsasən həm-
k
əndlilərinə icarəyə verirdilər. Bu ərazidə həmçinin ayrı-ayrı kəndlilər başqa
icmalarda v
ə xüsusi şəxslərdən torpaq icarəyə götürürdülər. Nuxa qəzasının
Muxax, Daşagil, Padar kəndlərində də torpaq icarəyə götürürdülər [7, 43].
Pulla icar
ədən fərqli olaraq məhsulla icarə haqqı torpaq sahibinə məhsul
yığımı başa çatdıqdan sonra ödənilirdi. Elə buna görə də əlində nəqd pulu
olmayan k
əndlilər əksər hallarda torpağı məhsulla icarəyə götürürdülər. Bu
h
əmin dövrdə Azərbaycanın yoxsul aztorpaqlı və torpaqsız kəndlilər ölkəsi
olması ilə bağlı idi.
M
əhsulla icarə haqqı adətən iki cür müəyyənləşdirilirdi. İcarədar-kəndli
torpaq sahibin
ə: a) yığım başa çatdıqdan sonra, istehsal edilmiş məhsulun qa-
81
baqcadan mü
əyyən edilmiş hissəsini; b) istehsal edilmiş məhsulun miqdarından
asılı olmayaraq, müəyyən edilmiş qədər məhsul verməli idi [6, 39].
Bakı quberniyasında torpaq sahələri bir çox hallarda istehsal edilən
m
əhsulun 1/4 – 1/2 hissəsini almaq şərtilə icarəyə verilirdi. Yelizavetpol
quberniyasında əkinə yararlı torpaq sahələri məhsulun 1/20, 1/10, 1/5 hissəsini,
bağ və bostanlardan ibarət torpaq sahələri məhsulun 1/4, 1/3, 1/2 bəzi hallarda
is
ə 1/6 hissəsini torpaq sahibinə vermək şərtilə icarəyə verilirdi [16, 41].
İcarə haqqı məhsulla ödənilərkən, bir qayda olaraq torpaq sahibi ilə
icar
ədar arasında icarənin şərtlərini özündə əks etdirən rəsmi-yazılı müqavilə
bağlanmırdı. Bu da onlara icarənin şərtlərini öz xeyirlərinə dəyişməyə və
k
əndliləri qabaqcadan artıq məhsul ödəməyə məcbur etmək şəraiti yaradırdı.
Pulla icar
ə.Tədqiq olunan dövrdə Azərbaycanda kapıtalist münasibət-
l
ərinin inkişafı nəticəsində kəndlilər arasında gedən ictimai təbəqələşmə
prosesi daha da d
ərinləşmiş və varlı, ortabab, yoxsul kəndli təbəqələri meydana
g
əlmişdi. Varlı kəndlilər öz təsərrüfatını genişləndirmək məqsədilə dövlətdən
v
ə xüsusi şəxslərdən iri torpaq sahələrini icarəyə götürürdülər. Adətən belə
icar
ə hallarında icarə haqqı pulla ödənilirdi [6, 43].
Pulla icar
ə hallarında icarə haqqı məhsul toplanmamışdan əvvəl torpaq
sahibin
ə verilməli idi. Bundan ötrü icarə qabağı kəndlinin əlində nəqd pulun
olması vacib şərt idi. Belə bir imkana ancaq kəndin varlıları və qolçomaqları
malik idil
ər. Elə buna görə də pulla icarə hallarına, əsas etibarilə, torpağı daha
uzun müdd
ətə icarəyə götürən varlı kəndlilər arasında təsadüf edilirdi [6, 43].
Dig
ər tərəfdən torpağa olan ehtiyacın və onun qiymətinin artması ilə
bağlı olaraq kəndlilər çalışırdılar ki, torpağı mümkün qədər uzun müddətə ica-
r
əyə götürsünlər. Bununla onlar icarə haqqının artmasının qarşısını almış
olurdular [6, 44].
Dövl
ət kəndliləri tərəfindən xüsusi sahibkar torpaqlarının icarə edilməsi
hallarında icarə sazişlərinin müddəti qəzalar üzrə fərqli idi. Məsələn, Göyçay
q
əzasında 15, Şamaxı qəzasında 10-12 və hətta 40, Nuxa qəzasında 7-12, Quba
q
əzasında isə 12 ilə çatırdı. Lakin İrəvan quberniyasının qəzalarda belə icarə
hallarına təsadüf edilsə də bütövlükdə Şimali Azərbaycanın quberniyaları üçün
uzunmüdd
ətli icarə sazişləri xarakterik deyildi [6, 44] .
Şimali Azərbaycanın həm dövlət, həm də sahibkar kəndliləri icarədar-
lardan t
əkcə əkinə yararlı torpaq sahələrini, bağları və s. deyil, otlaq, yaylaq və
qışlaqları da icarəyə götürürdülər. Otlaq, yaylaq və qışlaqlar əsasən pulla
icar
əyə verilirdi.
Otlaqlardan alınan icarə haqqı torpaq sahələrinin çoxluğuna görə deyil,
orada otarılan iri və xırdabuynuzlu mal-qaranın sayına görə müəyyən olunurdu.
Ayrı-ayrı qəzalarda yaylaq və qışlaqlara olan ehtiyacdan asılı olaraq hər 100
baş mal-qara üçün icarəyə götürülmüş otlaqlara: Bakı qəzasında 5-20 rubl,
Şamaxı və Göyçay qəzalarında 15 rubl, Ərəş qəzasında 6-10 rubl, Nuxa
q
əzasında 5-6 rubl, Naxçıvan qəzasında 20-30 rubl icarə haqqı verilirdi [6, 45].
Qarışıq icarə. XIX əsrin son rübündə Şimali Azərbaycanda icarə haq-
qının qarışıq formada ödənilməsi halları artmağa başladı [6, 47]. İcarə haqqının
82
qarışıq formada ödənilməsi hallarında kəndli, icarəyə götürdüyü torpağın
müqabilind
ə məhsul formasında ödədiyi icarə haqqından əlavə müəyyən qədər
pul, müxt
əlif bəxşişlər və s. verməli və hətta bəzi hallarda torpaq sahibinin
t
əsərrüfatında becərmə işlərini də yerinə yetirməli idi [6, 49]. Ona görə də, belə
icar
ə forması icarədara daha çox sərfəli olurdu.
Bir sıra hallarda kəndli icarəyə götürdüyü torpağın əvəzində mülkədarın
t
əsərrüfatında işləməyi öz üzərinə götürürdü. Şamaxı qəzasının bəzi kəndlə-
rind
ə torpaq məhsulun 1/2 hissəsini almaq şərtilə icarəyə verilərkən kəndli
icar
əyə götürdüyü torpağa bərabər miqdarda mülkədar torpağını da əkib-
bec
ərməli idi [6, 49].
Az
ərbaycanın ayrı-ayrı qəzalarında qarışıq formada ödənilən icarə
haqqının miqdarı yerli şəraitdən asılı olaraq müxtəlif olurdu. Məsələn, Şamaxı
q
əzasının Kür sahili zolağında bəzi hallarda torpaq sahibinə icarə haqqı kimi
m
əhsulun 1/2 hissəsindən əlavə (yerli kəndlilərin “rüşvət” adlandırdığı) hər 0,3
desyatin torpaq sah
əsi üçün əlavə 2 rubl verməli idi [6, 50].
Dövl
ət, xüsusi sahibkar və pay torpaqlarının icarə haqqı məhsul və pul
qarışıq formada ödənilirdi. İslahatdan sonrakı dövrdə məhsulla icarə pulla
icar
ədən qat-qat baha olub aztorpaqlı kəndli kütlələri arasında geniş yayılmışdı.
Bağışlama müqavilələri. Bu dövrdə Azərbaycanda bağışlama müqavi-
l
əsi formasından da istifadə edilmişdir. Əsasən torpaqlar hədiyyə edilirdi. Hə-
diyy
ə həm varlı təbəqədən olanlar, həm də sıravi kəndlilər tərəfindən verilirdi.
Bağışlama müqavilələri hədiyyə verən əşyanı hədiyyə alana verməklə
real bağışlanma müqaviləsi üzrə vəzifəsini icra etmiş sayıla bilərdi. Bağışlama
müqavil
ələrini tənzimləyən normalarda əksini tapan öhdəlik xarakterli hüquq
v
ə vəzifələr əsasən qarşılıqlı bağışlama müqaviləsinə münasibətdə daha açıq
formada özünü biruz
ə verirdi. Hədiyyə verənin əsas vəzifəsi hədiyyəni ver-
m
əkdir. Bu da təqdim etmə, təhvil vermə və ya çatdırılma formasında ola bilər.
Əmlak hüquqlarının bağışlanması hüququ təsdiq edən sənədlərin verilməsi ilə
h
əyata keçirilir [9, 85].
Qarşılıqlı bağışlama müqaviləsinə görə hədiyyə verənin vəzifələri vərə-
s
əlik qaydasında onun vərəsələrinə keçirdi. Hədiyyə verən bu hüquqdan
müxt
əlif vəziyyətlərdə istifadə edə bilərdi [9, 86].
H
ədiyyə verənə qədər nəyi isə bağışlamaq niyyəti ilə başqa şəxsə verən
şəxs hədiyyə alan hədiyyəni qəbul edənədək istədiyi vaxt onu geri götürə
bil
ərdi. Hədiyyənin pozulmuş hüququ bərpa etməsi və zərərlərini ödəmə hə-
diyy
ə verən hədiyyə alanın ondan qabaq ölməsi halı üçün bağışlanmış əşyanın
hüququnu özünd
ə saxlaya bilərdi. Hədiyyə qəbul edildikdən sonra bağışlamaq-
dan imtina ed
ə bilərdi.
H
ədiyyə alan hədiyyə verənin və ya onun yaxını barəsində açıq cinayət
tör
ətdikdə hədiyyə alan ailə hüquq münasibətlərinə uyğun olaraq onun üzərinə
qoyulmuş vəzifələri hədiyyə verənin və onun yaxın qohumlarının biri ba-
r
əsində kobudcasına pozduqda hədiyyə alan, bağışlama ilə bağlı öhdəlikləri
əsassız olaraq icra etmədikdə, qarşılıqlı bağışlama müqaviləsi üzrə hədiyyə
ver
ənə bağışlamaq barəsində verdiyi vədi ləğv və onun icrasından imtina edə
83
bilm
əsi hüququ verilirdi [9, 87].
V
əd verildikdən sonra hədiyyə verənin əmlak münasibətləri bağışlamanı
onun üçün son d
ərəcə ağır yükə çevirə biləcəyi dərəcəyə dəyişdikdə və ve-
rildikd
ən sonra hədiyyə verənin ailə hüquq münasibətləri əvvəllər olmamış,
yaxud çox cüzi h
əcmdə olmuş öhdəlikləri yarandıqda qanun hədiyyə verənin
imtina hüququnu h
əyata keçirməsini məhdudlaşdırırdı. İmtina hüququ vərəsəlik
qaydasında keçirdi. Belə ki, hədiyyə verənin həmin ilin sonunadək öldüyü
halda imtina hüququ qalan müdd
ət üçün onun vərəsəllərinə keçirdi. Bağış-
lamaqdan imtina etdikd
ə hədiyyə alan əgər bağışlanmış predmet onun mülkiy-
y
ətindədirsə, hədiyyəni qaytarmağa borclu olurdu [9, 88].
Əldə etdiyimiz arxiv materiallarından aydın olur ki, Yelizavetpol qəza-
sından Hüseyn Bayram oğlu öz oğulluğu Məmmədəli İsgəndər oğluna 300 rubl
d
əyərində olan üzüm bağını, Nuxa qəzasının Qutqaşen kəndində yaşayan Meh-
dib
əy Hacıbəy Hacı Musabəy oğlu öz oğlu Süleyman bəyə 2000 rubl qiyməti
olan Böyük Əmili kəndinin 11/40 hissəsindən 1/2 hissə bağışlamışdı.
Podrat müqavil
ələri. Tədqiq olunan dövrdə istifadə olunan müqavi-
l
ələrdən biri də podrat müqavilələridir. Bu müqaviləyə görə podratçı müqavi-
l
ədə nəzərdə tutulan işi icra etməyi, sifarişçi isə podratçıya razılaşdırılmış
muzd öd
əməyi öhdəsinə götürürdü [9, 229]. Podrat müqaviləsi bir tərəfdən
mü
əyyən maddiləşmiş nəticənin yaradılması ilə müşahidə olunan istehsal pro-
sesini t
ənzimləyir, digər tərəfdən isə əşyanın hazırlanması, istehsalı və ya hər
hansı digər işin görülməsi onun nəticəsinin sifarişçiyə verilməsi ilə şərtləndi-
rirdi. Podrat müqavil
əsi əşyanın sifarişçinin mülkiyyətinə verilməsini nəzərdə
tuturdu v
ə müqavilə bağlanarkən əsas diqqət nəzərdə tutulan əşyanın hazırlan-
masına yönəlirdi. Podrat müqaviləsi sifarişçinin fərdi maraqlarının və tələbat-
larının təmin olunması üzərində qurulurdu. Müqavilə üzrə əşya həm sifariş-
çinin, h
əm də podratçının materiallarından hazırlanırdı. Podrat müqaviləsində
n
əzərdə tutulmuş şəkildə podratçı işlərini müəyyən risklər bahasına öz
materiallarından, imkanlarından və vəsaitlərindən istifadə etməklə yerinə yeti-
rirdi. Podratçı münasibətlərin müstəqil subyekti kimi sifarişi yerinə yetirərkən
üsul v
ə vasitələrin seçilməsində sifarişçidən asılı olmurdu. Podratçı yalnız işi
lazımi qaydada yerinə yetirdiyi təqdirdə sifarişçidən muzdun tam olaraq
öd
ənilməsini tələb edə bilərdi [9, 233].
Podrat müqavil
əsi qarşılıqlı xarakter daşıyırdı. Bu müqavilə həm şifahi,
h
əm də yazılı ola bilərdi. Podrat müqaviləsinin müddəti tərəflərin razılığı ilə
mü
əyyən olunurdu. Tədqiq olunan müqavilə sənədlərindən aydın olur ki,
Şimali Azərbaycanda podrat müqavilələrindən də istifadə edilirdi. Bu dövrdə
t
ərəflər arasında razılaşdırılmış şəkildə bağlanmış müqavilələr əsasən satış
m
əhsullarının qorunması, yeraltı su mənbələrinin – kəhrizin çəkilməsi [10, 1],
yol salınması [11, 5] və digər işlər zamanı bağlanılırdı.
Bel
əliklə, tədqiqata cəlb olunmuş müqavilə sənədlərindən aydın olur ki,
tarix
ən təşəkkül tapmış müxtəlif müqavilə münasibətləri müasir dövrdə belə
aktuallığını itirməmiş, həyatın müxtəlif sahələrində istifadə olunmaqdadır.
84
ƏDƏBİYYAT
1. Норбер Рулан Юридическая антропология. М.: 1999, 301 с.
2. Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f. 170, siy. 2, iş 179
3. Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f. 187, siy. 2, iş 179
4. Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f. 170, siy. 2, iş 157, 26 vərəq
5. Исмаилов М. Капитализм в сельском хозяйстве Азербайджана на исходе XIX и начале
XX
в. Баку: АН Азерб. ССР, 1964, 305 s.
6. H
əsənova L.L. İslahatdan sonrakı dövrdə Azərbaycanda torpaq icarə münasibətləri. Bakı, 1985.
7. Свод материалов по изучению экономического быта государственных крестьян Закав-
казского края, Тифлис: 1888, т. VI, ч.1
8. Сегаль И.Л. Крестьянское землевладение в Закавказье. Тифлис: 1912, 154 s.
9. Göyüşov R.A. Mülki hüquq. Bakı: Qanun, 2012, 500 s.
10. Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f. 170, siy. 2, iş 1050
11. Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f. 170, siy. 2, iş 1081
К ВОПРОСУ О ДОГОВОРНЫХ ОТНОШЕНИЯХ В СЕВЕРНОМ АЗЕРБАЙДЖА-
НЕ ВО II ПОЛОВИНЕ XIX ВЕКА
(историко-этнографический аспект)
Т.Г.АХМЕДОВА
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена одной из малоизученных проблем азербайджанской этногра-
фии-изучению историко-этнографических аспектов, договорных отношений во II поло-
вине XIX века в Северном Азербайджане. Впервые автором к исследованию были прив-
лечены конкретные факты, о разнохарактерных договорах: долговых обязательствах, о
купле-продаже, а также об арендных договорах.
Ключевые слова: долговые обязательства, договоры о купля-продаже, арендные
договоры
ON THE QUESTION OF CONTRACTUAL RELATIONS IN NORTHERN
AZERBAIJAN IN THE SECOND HALF OF THE XIX CENTURY
(the historical and ethnographic aspect)
T.G.AHMADOVA
SUMMARY
The article is devoted to one of the poorly studied problems of Azerbaijan Ethnography
– the research of historical and ethnographic aspects, the contractual relations in the second
half of the XIX century in Northern Azerbaijan. The author researched the specific facts on
diverse treaties: debentures, purchase-sale and lease agreements.
Key words: debentures, purchase-sale, lease agreements
85
Dostları ilə paylaş: |