206
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar
elmlər seriyası
201
ÜZEYİR HACIBƏYLİ PUBLİSİSTİKASINDA İDEYA
X.A.QƏDİMOVA
Bakı Dövlət Universiteti
xurush29@rambler.ru
Ü.Hacıbəyli publisistikasında ideya sənətkarın həyata ictimai baxışından, vətəndaş
mövqeyindən doğur. Üzeyir Hacıbəyli publisistikasındakı ideyaların hamısı ictimai məzmun
kəsb edir. Poetika elminin görkəmli nümayəndəsi M.Baxtinin fikrincə, «ideyanın bədii təsvi-
rində ya təsdiq, ya da inkar durur»/ Lakin bu məqamda təsdiq də, inkar da yalnız kamilliyə,
cəmiyyəti, insanı mükəmməl görməyə xidmət edir. Maraqlısı budur ki, bu ideyaların hamısının
kökündə ədibin vətəndaşlıq qayəsi, vətəndaşlıq duyğusu dayanır.
Bədii əsərdə olduğu kimi publisistikada da ideya aparıcı mövqe tutur. Əgər
nəzərə alsaq ki, hər şey ideyadan başlayır (5, 364) onda Ü.Hacıbəyli publisistikasının
ideya istiqaməti barədə geniş söhbət açmaq olar. «İdeya» yunanca «İdea» sözündən
olub insanın fikrində formalaşmış məqsədin gerçəkliyə çevrilməsi planı kimi başa
düşülür. Hər bir işin, xüsusilə yaradıcılıq işinin başında ideya durur. Dini, səmavi
kitabların əksəriyyətində olan «öncə söz gəldi» fikri, əslində, ideyaya bağlıdır. Söz,
əslində ideyadır. «İdeya irəli sürmək çətin deyil. Lakin gerçəkləşmə yolları aydın
təsəvvür edilən aydın ideya düşünmək o qədər də asan deyil» (6). Ü.Hacıbəyli
publisistikasında ideya sənətkarın həyata ictimai baxışından, vətəndaş mövqeyindən
doğur. Tədqiqatçıların da xüsusi qeyd etdiyi kimi, onun yaradıcılığında xəlqilik,
millilik, realizm, ideyalılıq kimi problemlər öz əksini tapmışdır. Üzeyir Hacıbəyli
publisistikasındakı ideyaların hamısı ictimai məzmun kəsb edir. Poetika elminin
görkəmli nümayəndəsi M.Baxtinin fikrincə, «ideyanın bədii təsvirində ya təsdiq, ya
da inkar durur». Lakin bu məqamda təsdiq də, inkar da yalnız kamilliyə, cəmiyyəti,
insanı mükəmməl görməyə xidmət edir. Maraqlısı budur ki, bu ideyaların hamısının
kökündə ədibin vətəndaşlıq qayəsi, vətəndaşlıq duyğusu dayanır.
Ü.Hacıbəylinin davamlı tədqiqatçısı professor A.Abasov doğru qeyd edir ki,
«müstəqim üslublu əsərlərdə ədib adətən görkəmli alim, güclü natiq, yüksək istedadlı
publisist, məşhur sosioloq kimi çıxış edir (1, 44). Bu yerdə sənətkarın müşahidəsi
xüsusi rol oynayır. Əlbəttə, müşahidə ədəbi yaradıcılığın bütün sahələri üçün çox
vacib komponentdir. Lakin günün aktual problemləri ilə məşğul olan publisistin
fəaliyyətində müşahidə, problemləri görmək, bunu ideyadan yaradıcı gerçəkliyə
çevirmək ən başlıca keyfiyyətdir. Maraqlısı budur ki, «Üzeyir Hacıbəyovun iddiası ilə
imkanı («ifadə imkanı» nəzərdə tutulur –X.Q.) arasında ülvi bir vəhdət var (2, 285).
Əlbəttə, o publisistik əsərlər daha qiymətli, daha əhəmiyyətli sayılır ki, onlar gündəlik
mübarizələrdən, həyatın canlı qaynaqlarından doğan böyük problemləri əks edir,
207
böyük suallara cavab verir (4, 13). Üzeyir Hacıbəyli publisistikası bu keyfiyyəti ilə
xüsusilə seçilir.
Yenə də xüsusi qeyd edirik ki, onun publisistikasındakı ideyalar bütöv bir
xalqın milli taleyinə bağlıdır. Ədibin «Mərəzlərimizdən biri» publisistik əsərinə və bu
əsərin ideyasına diqqət edək. Bu publisistik əsərin ideyası birbaşa millətin xarakteri
ilə əlaqədardır. Publisist cürətsizlik və acizlik kimi milləti geridən-geriyə qoyan
xarakteri ustadcasına açır. Burada ideya aydın bir fabula üzərində qurulur: azərbay-
canlını, müsəlmanı onun cürətsizliyi və cürətsizlikdən doğan acizliyidir. İdeya bu
xarakteri aradan qaldırmağa yönəlib. Millətin bunu aradan qaldırması üçün müəllif ən
kəskin leksikona müraciət edir: «Dünyada ən alçaq sifətlərdən birisi, zənnimcə,
cürətsizlikdir. Bu sifət çox vaxt insanın bədbəxtliyinə belə səbəb olur» (3, 25). Bu
fikir müəllifin dəqiq postulatıdır. Həm də qəsdən kəskin deyilmiş qənaətidir. Kəskin
deyilib ona görə ki, millət nəticə çıxarsın.
Məhz bu kəskin postulatdan sonra publisist aydın bir üslubda cürətsiz millətin
ürcah olduğu fəlakətləri, cürətli millətlərin uğurlarını göstərir. Müəllifin qənaətincə
«Cürətsiz insandan yaxşı iş baş verməz», «Cürət insana qanad verər və mü-
vəffəqiyyətini təmin etmiş kimi olar». Publisist göstərir ki, «bu gün cürətli ingilislər,
amerikalılar kürreyi-ərzin hər bir nöqtəsində hökmü fərmadırlar», «biz Rusiya
müsəlmanları isə dəxi artıq bir cürət sahibi olduğumuzu meydana çıxara bilmirik; bir
də cürət ölübdür…» (3, 25). Ü.Hacıbəyli cürətsizliyin bizi çox geri qoyduğunu
təəssüflə bildirir və göstərir ki, cürətsizlikdən doğan acizlik bizi başqa millətlərə
möhtac edir. «Möhtaclıq da insanın tənəzzülünə yardım edən bir bədbəxtlikdir».
Yazının bütün qayəsi milləti mübariz olmağa ruhlandırmaqdan ibarətdir.
Ü.Hacıbəyli öz publisistikasında «həyatın gündəlik problemlərini qrotesk üs-
lubda oxucuya çatdırmağın» böyük ustasıdır. Ədib publisistikanın bu imkanından
məharətlə istifadə etmişdir. Onun sual-cavab formasında felyetonları çoxdur. Müəllif
bu üsluba o zaman müraciət edir ki, irəli sürdüyü ideya aydın başa düşülsün. «Mühüm
suallar və əhəmiyyətli cavablar» felyetonunda olduğu kimi. Qeyd edək ki, bu
felyetonun poetikasında qrotesk üslubu xüsusi yer tutur. Həm də xüsusi vurğulamaq
vacibdir ki, bu felyeton yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz «Mərəzlərimizdən biri»
məqaləsi ilə ideyaca üst-üstə düşür. Müəllif birincidə ciddi publisist üslubuna müraciət
edirsə, ikincidə satirik-qrotesk məqamının şahidi oluruq. Ancaq hər ikisində millətti
inkişafdan geri qoyan mental xarakter tənqid olunur.
Diqqət edək:
«Sual: Biz nə üçün geridə qalmışıq?
Cavab: Çünki bizi irəli aparanlar cibləri ağırlıq etdiyinə görə yorulub, yolda
qalıblar…
Sual: Məktəblərimiz nə vaxt islah olunacaqdır?
Cavab: Ana dilimizi bilmərrə unudandan sonra…» (3, 281).
Göründüyü kimi, birinci iki sual çox dərin mətləblərin kinayə, ironiya, istehza
üslubunda qoyuluşudur. Cavablar o qədər kinayəlidir ki, oxuyub, agah olub etinasız
qalmaq mümkün deyil.
Felyetonun sonrakı sualları və cavabları daha kəskindir:
«Sual: Bizə nə lazımdır?
208
Cavab: Dinc-dinməz oturub, öz hüquq və ixtiyaratını almaq üçün mübarizə
edən millətlərə tamaşa etmək» (3, 281). Bu cavab, əslində, milləti öz hüquq və ixti-
yaratı uğrunda mübarizəyə çağırır.
Qeyd edək ki, yaradıcılığa təkan verən ideya sənətkarın müşahidə bacarığının
məhsuludur. Ü.Hacıbəyli publisistikasının əsasını siyasi və sosial situasiyalar təşkil
edir. «Siyasi və sosial situasiyalarla qarşılaşan publisist əsasən, bu hadisələrin təzahür
nişanələrini görür» (7, 90-91). Bu nişanələrin yaradacağı, yaxud, yaratdığı problemlər
publisistin materialının ideyasına çevrilir. «Şəxsi təcrübə və müşahidə əsərin məz-
mununu, ideyasını müəyyənləşdirir, sosial gərginliyin, yaxud problemin ifadəsinə
çevrilir» (7, 90-91).
Ü.Hacıbəylinin dövlət duması, insan azadlığı, milli istiqlal, hürriyyət və s. kimi
məsələlər ətrafında çoxlu sayda məqalə və felyetonu var. Bu mövzuların hamısının
ideyası müəllifin şəxsi müşahidəsindən yaranıb. Publisistikanın əsas mövzu hədəfi
olan siyasi məsələlər Ü.Hacıbəyli yaradıcılığının da ana xəttini təşkil edir. Publisist
xalqa heç nə verməyən, saxta görüntü yaradan dövlət dumasını ifşa etmək ideyasına
tez-tez müraciət edir. «Ay ötür, gün keçir…» felyetonunda əsasında siyasi məzmun
daşıyan bir neçə terminin izahı fonunda da dövlət dumasının səbatsız siyasi partiya-
ların cəmiyyətə baxışının ifşası dayanır. Publisist əsərin elə ilk sətrindən ideyanın
nədən ibarət olduğunu açır: «Dövlət Duması yaxınlaşır. Camaat da hazırlaşır,
hökumət də hazırlaşır. Hökumət hazırlaşır ki, görsün elə bir duma qayıra bilərmi ki,
axırda camaatı öz zurnası ilə oynatsın. Camaat dəxi bu kələyi duyub əlləşir ki, görsün
bir elə duma qüra bilərmi ki, hökuməti zurnasına oynatsın. Axırda kim çalıb, kim
oynayacaq, onu Allah bilir.
Ancaq bir onu demək lazımdır ki, indiyə kimi biz camaat hökumətin zurnasına
oynayıb, hamısının ləzzətini görmüşük. İndi Allah elə eləsin, iş elə gətirsin ki,
hökumət camaatın zurnasına oynasın, görək onun ləzzəti nə cürdür. Deyilənə görə, o
gərək çox dadlı olsun, çünki o zurnada çalınacaqdır: hürriyyət şikəstəsi, ədalət çahar-
gahı və müsavat bayatı-şirazı» (3, 312). Publisist əsərin bütün ideyası son cümlədəki
siyasi anlayışların: hürriyyət, ədalət və müsavat sözlərinin üzərindədir. Əsərin sonrakı
məzmunu çar Rusiyasının bir antidemokratik dövlət kimi bu anlayışlara münasibətini
ifadə edir. «Sənətkarın böyüklüyü ondadır ki, o, öz müasirlərindən fərqli olaraq
problemləri qabaqcadan görür».
Ü.Hacıbəyli əsərlərinin hamısının ideyası problemləri əvvəlcədən, onların hələ
qabarmadığı vaxtdan doğur. Publisist XX əsrin əvvəllərində rus imperiiyasının siyasi
kursunu əvvəlcədən görür və bunun problemlər yaradacağını öncədən qələmə alırdı.
Məsələn, Üzeyir Hacıbəyli yaxşı hiss edirdi ki, çar hökumətinin Qafqaz siyasi
laxlayan kimi erməni-müsəlman qırğını törətməlidir. XX əsrin əvvəllərində publisist
bu öncəgörməsini «Yalan və doğru» əsərində belə ifadə edirdi: «Hökumətin
Peterburq teleqraf agentstvası Naxçıvan uyezdindən şeytan dilində bir xəbər yazıbdır:
«Fevral ayının 23-də bir dəstə müsəlman qulduru 4 nəfər gəlin aparan er-
mənilərin üstə tökülüb, onları öldürübdülər. Və gəlini də bihörmət edib öldürübdülər.
Ermənilər bu əhvalatdan bərk həyəcana gəliblər…» (3, 331).
Müəllif bu xəbərin saxta, qurama olduğunu, ermənilərin müsəlmanlara qarşı
qızışdırmaq məqsədi güddüyünü sübut etmək üçün onun «şeytan dilində» yazıldığını
bildirir. Və daha sonra deyir: «Bu xəbəri şeytan dilindən adam dilinə tərcümə edəndə
mənası belə çıxır: «Ay ermənilər, siz nə bişüur tayfasınız ki, müsəlmanları qırmır-
209
sınız? Neyçün qırğın salmırsınız? Neyçün farağat oturubsunuz? Ay, bir tez qırğın
salın ki, hökumətin işi pisdir, bəlkə bir az dincələ». Bu mətndə hər şey aydındır:
«şeytan dili» çar hökumətidir. Xəbərin bu cür qurulması siyasi məzmun daşıyır, milli
qırğın törətməklə yaranan problemləri ört-basdıra xidmət edirsə və s. Ü.Hacıbəyli
sanki xəbərin düz 80 il sonra -1980-ci illərin sonunda rus imperiyası tərəfindən
yenidən gündəmə gətiriləcəyini hələ o zaman görürdü. Məlumdur ki, 1980-ci illərin
sonunda süquta doğru gedən SSRİ hökuməti Qarabağa dair saxta xəbərlər ortaya
atmaqla xalqın başını qatmağa cəhd göstərdi. O zaman da «Moskovskiye novosti»
qəzeti Ü.Hacıbəylinin qeyd etdiyi «Peterburq teleqraf agentstvası»nın xəbərlərinə
bənzər saxta məlumat yaymağa cəhd göstərirdi.
«Ermənistanın (?) Qarabağ bölgəsindən müdhiş xəbərlər gəlir. Müxbirimizin ver-
diyi məlumata görə burada azərbaycanlılar erməni evlərini talan edir, Şuşada qətillər
törədirlər». Aydındır ki, bu tip saxta xəbərlər milli qırğın törətmək məqsədi güdürdü.
Tarix təkrar olur. Ü.Hacıbəyli publisistikasının ideyaları yenidən gündəmə gəlir. Bu
ideyalara diqqətlə yanaşmaq faciə tarixlərinin təkrarının qarşısını almağa kömək olar.
ƏDƏBİYYAT
1.
Abasov A. Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı. Bakı: Gənclik, 1986, 140 s.
2.
Elçin. Ədəbiyyatımızın yaradıcılıq problemləri. Bakı: Təhsil, 1999, 564 s.
3.
Hacıbəyli Ü. Seçilmiş əsərləri. Yazıçı, Bakı,1985, с.653.
4.
İbrahimov M. Böyük bəstəkar və yazıçı. «Üzeyir Hacıbəyov. Seçilmiş əsərinə ön söz».
Bakı: Yazıçı, 1985, 653 s.
5.
Məmmədli C. Jurnalistikanın müasir inkişaf meylləri. Bakı: Elm, 2006, s.364.
6.
Rendall Devid Universalğnıy jurnalist
http/www/nri/ru/|laibrary|univer/journalist|index/htm. 2009.
7.
Самарцев О.Р. Творческая деятельность журналиста. М.: Академический Проспект,
2007, 528 с.
ИДЕЯ В ПУБЛИЦИСТИКЕ УЗЕИРА ГАДЖИБЕЙЛИ
Х.А.ГАДИМОВА
РЕЗЮМЕ
В публицистике Узеира Гаджибейли идея рождается из гражданской позиции и
социального взгляда профессионала на жизнь. Все идеи в публицистике Узеира
Гаджибейли имеют социальное содержание. По мнению выдающегося представителя
поэзии М. Бахтина «в художественном изображении идеи стоит или утверждение, или
отрицание». Но в этом случае и утверждение и отрицание служит совершенному
видению человека и общества. Интересно отметить, что в корне всех идей стоит
гражданский долг и чувство отчизны публициста.
IDEA IN UZEIR HAJIBAYLI’S PUBLICISM
Kh.A.GADIMOVA
SUMMARY
Idea in Uzeyir Hajibayli’s publicism arises in the form of a professional’s civic stand
and social view of life. All the ideas in U.Hajibayli’s publicism are of social content.
According to the prominent representative of poetry, M.Bakhtin “ldeas state either affirmation
or negation in artwork“. However, both affirmation and negation serve to perfect vision of the
man and the society. It’s noteworthy that all the ideas originate from civic duty and the
publisist’s love to motherland.
Dostları ilə paylaş: |