BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar
elmlər seriyası
2011
UOT 07.0006
AZƏRBAYCANIN İLK TUNC DÖVRÜNÜN
TƏDQİQAT TARİXİ VƏ TARİXŞÜNASLIĞI
K.Ş.ƏZİZOV
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu
kamal-azizov@mail. ru
Məqalədə ilk tunc dövrünə aid Azərbaycan ərazisində tədqiqatçılar tərəfindən apa-
rılmış arxeoloji qazıntılardan bəhs olunmaqla bərabər, tədqiqatçıların Azərbaycanın ilk tunc
dövrünə aid yazdıqları elmi əsərlər və məqalələrin məzmunu işıqlandırılmış və bu əsərlərin
Azərbaycan arxeologiyasının tədqiqində və öyrənilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi qeyd
olunmuşdur. Müəllif ilk tunc dövründə Azərbaycan ərazisində aşkar olunan yaşayış yerləri və
qəbir abidələrindən əldə edilən arxeoloji materialları ətraflı təsnif edərək, Azərbaycanın digər
zonalarından aşkar olunan maddi mədəniyyət nümunələri ilə də müqayisə etmişdir. Burada,
həmçinin Azərbaycanda ilk tunc dövrünə aid arxeoloji abidələrin dövrləşməsi məsələsi də öz
əksini tapmışdır.
Açar sözlər: mədəni təbəqə, tunc dövrü, kurqan, tədqiqat işləri, qayaüstü rəsmlər,
qədim abidələr.
Azərbaycan xalqının çoxminillik qədim tarixi müxtəlif maddi-mədəniy-
yət abidələrində təbəqələşmiş materiallar və yazılı mənbələr əsasında tədqiq
edilib öyrənilmişdir. Azərbaycanın ilk tunc dövrü maddi-mədəniyyət abidələri
XIX əsrdən etibarən xarici səyyahların və tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş-
dir. 1890-cı ildə fransız tədqiqatçısı Jak De Morqan tərəfindən Talışın dağlıq
rayonlarında tunc dövrünə və dəmir dövrünə aid 230-a qədər müxtəlif tipli
qəbir abidələri aşkar edilmişdir. Təkcə onu qeyd etmək olar ki, bir abidədən 16
kq-a qədər tunc əşyalar tapılmışdır. Morqan tədqiq etdiyi qəbrlərdə bir neçə
ölünün bir yerdə basdırıldığını və skeletlərin bükülü vəziyyətdə olduğunu qeyd
etmişdir. Jak de Morqan əldə edilən materialların çoxunu və ən qiymətlilərini
Fransadakı Sen Jermen muzeyinə təhvil vermişdir. 1834-cü ildə İsveç səyyahı
Dyubya de Monpero Qafqazı gəzərkən Naxçıvandan keçib Şuşaya gəlmiş, Şu-
şanın təbii-coğrafi şəraiti ilə yanaşı onun tarixi abidələri ilə də tanış olmuşdur.
Bundan başqa o, Şuşadan Gəncəyə gedərkən Şahbulaq və Tərtər zonasında
mövcud olan abidələr haqqında da ötəri məlumat vermişdir.
223
XIX əsrin 70-ci illərindən Qafqaz arxeologiyasının öyrənilməsinə xüsusi
maraq oyanır ki, bunun nəticəsində də 1871-ci ildə Tiflisdə Qafqaz Arxeoloji
Komitəsi yaranır. Cəmiyyətin Qafqazda apardığı işlərin nəticəsində 1901-ci
ildə Tiflisdə Cəmiyyətin Qafqaz şöbəsi yaradılmışdır (28, 8). Moskva Arxeo-
loji Cəmiyyətinin xətti ilə 1896-cı ildə Zaqafqaziyaya ezamiyyətə göndərilmiş
A.A.İvanovski Gədəbəy və Qalakənd ətrafında 72 daş qutu qəbri açmışdır.
Yalnız faktları qeydə almaq və materialların təsviri ilə kifayətlənən E.A.Res-
lerden fərqli olaraq A.A.İvanovski əldə olunmuş maddi-mədəniyyət nümu-
nələrinin elmi təhlilini verməyə çalışmış, onların dövrü haqqında mülahizələr
söyləmişdir (11,8-9).
Azərbaycanda geniş həcmli qazıntı işləri aparan Şuşada realnı məktəbin
müəllimi E.A.Resler Qarabağ və Gəncə ərazilərində tədqiqat işləri aparmışdır.
E.A.Reslerin həm Qarabağ, həm də sonralar Gəncəçay hövzəsində aşkar etdiyi
abidələrdən heç biri Xocalı nekropolu ilə müqayisə oluna bilməz. Üç dağ
çayının Qarqarçay, Xocalıçay və İlisuçayın qovşağında, geniş ərazidə yerləş-
miş bu möhtəşəm abidələr kompleksində E.A.Resler bir neçə qazıntı işləri
aparmış, 20-dən çox kurqan və xeyli daş qutu qəbri qazmışdır. Ümumiyyətlə,
1892-1903-cü ilə qədər E.A.Reslər Moskva Arxeoloji Komissiyasının tapşırığı
ilə Qarabağ və Gəncəçay ərazisində apardığı arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində
əldə edilən materialları sonradan Cənubi Qafqazdan əldə olunan materialların
tərkibində Sankt-Peterburqun Ermitaj və Moskvanın Dövlət Tarix Muzeyinə
göndərmişdir. E.A.Reslerden sonra arxeoloji qazıntıları Azərbaycanda Gəncə-
çay ərazisində dağ mühəndisi D. Şults davam etdirmiş, nəticədə bir neçə qəbir
abidəsi aşkar etmişdir. Gəncəçay hövzəsində 1903-cü ildə Q.O.Rozendorf
Gəncə şəhəri ətrafında çoxlu sayda kurqan qazmış və əldə etdiyi maddi mədə-
niyyət nümunələrini Arxeoloji komissiyasının xəbərlərində nəşr etdirilmişdir
(12, 10-11).
1896-cı ildə Arxeoloji Komissiyanın tapşırığı ilə N.V.Fyodov Naxçıvan-
da-Qızılvəngdə nekropolda kəşfiyyat xarakterli qazıntılar aparmış, lakin hesa-
bat təqdim etməmişdir. O, özü hesabat təqdim etməsə də, topladığı materiallar
sonradan A.S.Spitsin tərəfindən 1909-cu ildə dərc olunmuşdur (17, 11). 1905-
1907-ci ildə Moskva Arxeoloji Cəmiyyətinin Tiflis şöbəsinin razılığı ilə
ehtiyatda olan zabit V.A.Skinder Gəncəçay ərazisində tədqiqat aparmış və
tunc dövrünə aid yeddi kurqan və Çovdar kəndi yaxınlığında iki daş qutu qəbri
açmışdır. 1908-ci ildə isə dağ mühəndisi Ferdinand Lass Daşkəsən və Quşçu
kəndi ərazisində 7 daş qutu qəbri açmışdır. (16, 11)
1923-cü ildə “Azərbaycanı öyrənən və tədqiq edən cəmiyyət təşkil olun-
duqdan sonra arxeoloji tədqiqatlar sistemli şəkildə aparılmış və xüsusi jurnal-
larda nəşr olunmağa başlanmışdır. 1925-26-cı illərdə Dağlıq Qarabağ, Qəbələ,
Gəncə, Naxçıvan ərazilərində arxeoloji tədqiqat işləri aparılmış, qədim maddi-
mədəniyyət abidələri qeydə alınmış və onların ilk arxeoloji xəritələri tərtib
edilmişdir. 1926-cı ildə İ.İ.Meşaninov tərəfindən Qızılvəngdə aparılmış tədqi-
qatlar nəticəsində 7 daş qutu açılmış və qəbirlərdən boyalı qablar, tunc silahlar
224
və bəzək əşyaları tapılmaqla bərabər daş alətlər də tapılmışdır. 1927-ci ildə
İ.İ.Meşaninov “Çinin qədim boyalı qabları” adlı əsərində Qızılvəng boyalı
qablarının yerli və fərqli xüsusiyyətlərini qeyd edərək, Zaqafqaziya və Yaxın
Şərq boyalı qablar mədəniyyəti ilə əlaqəsini vurğulamışdır.
1936-cı ildə Şərur rayonunda aparılan araşdırmalar zamanı Ə.K.Ələkbə-
rovun Şahtaxtıda açdığı daş qutu tipli bir qəbirdən 29 ədəd sadə qab və bəzək
əşyalar ilə bərabər, incə zövqlə bəzədilmiş polixrom boyalı bir küpə də aşkar
edilmişdir. Tədqiqatçı 1926-cı ildə Zəngəzur və Naxçıvan ərazilərinə səfəri
zamanı Əlincəçay vadisində Ərəfsə və Nəhəcir kəndi yaxınlığında tunc dövrü
əkinçi tayfalarının yaşayış yerlərini qeydə almış və çox qiymətli materiallar
əldə etmişdir (18, 243-249). V.M.Sisoyev tərəfindən 1926-cı ilin iyulunda Xa-
raba-Gilanda kəşfiyyat xarakterli qazıntılar aparılmış, sərdabə və qəbir abi-
dələri öyrənilmiş və buradan tapılan qabların qalıqları və s. əldə olunan bütün
maddi mədəniyyət əşyaları Azərbaycan Dövlət Muzeyinə təhvil verilmişdir.
Azərbaycanının ilk tunc dövrü kurqanlarının bəziləri 1930-1940-cı illər-
də həvəskar arxeoloq Y.İ.Hummel tərəfindən, Tovuz və Şəmkir rayonları
ərazisində aşkara çıxarılmışdır. Tədqiqatçı Gəncəçay vadisində, Xanlar yaxın-
lığında açılmış torpaq kurqanların materialları əsasında bu regionun qədim
əhalisinin metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə sənəti və dini görüşləri haqqında
elmi nəticələr söyləmişdir. O, həmin kurqanları qəbilə quruluşunun dağılmağa
başladığı dövrə aid edir və qoşa ailələrin yarandığını göstərir. Y.İ.Hümmelin
tədqiqatlarının nəticələri onun “Arxeoloji oçerklər” kitabında nəşr olunmuşdur
(21, 3-5).
Görkəmli qafqazşünas, humanitar elmlər sahəsində ilk dövlət mükafatına
layiq görülmüş B.A.Kuftin 1941-ci ildə nəşr etdirdiyi “Trialetidə arxeoloji qa-
zıntılar” kitabında Azərbaycan ərazisində qablar mədəniyyətinin inkişafı və
tapılan bu qabların Cənubi Qafqazın digər ərazilərində tapıldığını, iqtisadi-mə-
dəni əlaqələrdən bəhs etmişdir (24). Dövlət mükafatı laureatı B.B.Piotrovski
1949-cu ildə nəşr etdirdiyi “Zaqafqaziya arxeologiyası” adlı əsərində Azərbay-
candan tapılmış arxeoloji materialların üzərində xüsusi dayanaraq, Qarqarçay
və Tərtərçay hövzəsinin arxeoloji abidələrini də geniş təhlil edərək onlara öz
münasibətini bildirmişdir.
1949-53-cü ildə S.M.Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevirdə, Kür çayının
sağ sahilində yaşayış yeri tədqiq edilmiş və ilk tunc dövrünə aid düzbucaqlı
şəklində, torpaqdan yaşayış evlərinin qalıqları açılmış və ilk tunc dövrünə aid
aşkar edilmiş dörd yaşayış binasından zəngin, maddi-mədəniyyət nümunələri
əldə edilmişdir. Aparılan tədqiqatlar, toplanan materiallar burada e. ə. II minil-
liyin sonu e. ə. I minilliyin əvvəllərində patriarxat ailələrin yaşadığını göstərmiş-
dir (20). 1947-ci ildən Bakıdan 70 km uzaqda Qobustanda İ.M.Cəfərzadə
tərəfindən qayalar üzərindəki rəsmlərin tədqiqinə başlanılmış və iki mindən
artıq müxtəlif rəsmlər siyahıya götürülmüşdür. İ.M.Cəfərzadə bu abidələrin ən
qədimini e. ə. V-III minilliyə aid etməklə, Qobustanda 1947-1966-cı ildə apardı-
ğı müntəzəm tədqiqatlar sayəsində, 750 daş üzərində aşkar olunan 6000-ə yaxın
225
kompozisiyalı qayaüstü rəsmlərdə - kollektiv əmək prosesi, taxıl biçini, ov
səhnəsi, dəvə karvanları, ikiçarxlı araba və s. müxtəlif simvolik məzmunlu işarə-
lər olduğunu aşkar etmişdir (22). A.A.Formozov 1959-cu ildə yazdığı “İbtidai
incəsənətə dair oçerklər” adlı əsərində Qobustanı tunc dövründə maldarlar və
ovçular üçün müqəddəs bir yer kimi qiymətləndirmişdir (30, 24-60).
1954-1956-cı ildə A.A.İessenin rəhbərliyi ilə Ağdam şəhəri yaxınlığında
Üzərliktəpə yaşayış yerində tədqiqat işləri aparılmış və tunc dövrünün ilk və
orta mərhələsinə aid zəngin materiallar əldə edilmişdir. Aşkar olunmuş iribuy-
nuzlu heyvan sümüyündən olan əşyalar, sümük qalıqları maldarlığın, buğda və
üyüdülmüş darının isə əkinçilik təsərrüfatında üstün mövqe tutduğunu göstərir.
Tədqiqatçı Q.X.Kuşnaryeva Qarabağda, Xocalı və Üzərliktəpə abidələrinin
tədqiqində yaxından iştirak etmiş və Üzərliktəpə tunc dövrü yaşayış məskəni
haqqında ilk məlumat vermişdir. Bundan başqa K.X.Kuşnaryeva gürcü ar-
xeoloqu T.N.Çubinişvili ilə birgə yazdığı monoqrafiyada, habelə sonrakı illər-
də nəşr etdirdiyi müxtəlif səpkili məqalələrdə Qarabağın qədim abidələri ilə
bağlı məsələlərə toxunmuş, bununla bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürmüşdür
(25, 81-85). Tədqiqatçı R.M.Munçayev də öz əsərində Qarabağın ilk tunc
dövrü kurqanlarının xronologiyasına toxunmuş və Üçtəpə kurqanını Maykop
abidələri ilə müqayisə etmiş, onun ilk tunc dövrünün son mərhələsinə aid ol-
masını göstərmişdir (27).
İ.H.Nərimanov “Gəncəçay rayonunun arxeoloji abidələri” adlı monoqra-
fiyasında faktiki materiallara əsasən Gəncəçay hövzəsinin ən qədim dövrlərin-
dən başlayaraq tunc dövrünün sonlarına qədərki maddi-mədəniyyət abidələri-
nin əhəmiyyətindən danışılır. Əsərdə abidələrdən əldə edilmiş zəngin kerami-
ka, xüsusilə cızma naxışları ağ maddə ilə doldurulmuş ağ inkrustasiyalı gil
qablar, tunc məmulatı, dulusçuluq və metalişləmə sənətinin inkişafından bəhs
olunur. (14); Azərbaycan arxeologiyasının tədqiqində böyük əməyi olan
Q.S.İsmayılovun 1965-1967-ci ildə Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətəklərini əhatə
edən Quruçay və Köndələnçay hövzəsinin tunc dövrü yaşayış yerlərində –
Qaraköpəktəpə, Xantəpə, Günəştəpə, Üçüncü Kültəpə, Meynətəpə və Uzuntə-
pə abidələrində tədqiqat işləri aparmışdır.
Q.S.İsmayılovun fikrincə Azərbaycanda
xüsusi inkişaf mərhələsi keçmiş dulusçuluğun bir neçə müstəqil inkişaf mərkəzləri
olmuşdur ki, bu dulusçuluq mərkəzlərindən biri də Quruçay və Köndələnçay
vadisində fəaliyyət göstərmişdir (13).
Qərbi Azərbaycanın tunc dövrü abidələrinin öyrənilməsində C.Ə.Xəlilo-
vun böyük xidməti olmuşdur. Onun “Qərbi Azərbaycanın tunc və dəmir döv-
rünün əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri” adlı monoqrafiyasında bu ərazidəki
tunc dövrü abidələrinin xarakteristik xüsusiyyətləri, xronologiyası və qədim
əhalinin həyat tərzi verilmişdir. Əsərdə Qərbi Azərbaycanın yaşayış yerləri,
onlara aid olan qəbir abidələri və müdafiə xarakterli siklop tikintiləri təhlil
olunmuş və dəyərli elmi fikirlər söylənilmişdir (11).
I və II Kültəpə yaşayış yeri tədqiqatlarının nəticələri O.H.Həbibullayevin
əsərlərində və bir sıra məqalələrində də öz elmi əksini tapmışdır. Tədqiqat-
226
çının əsərlərində tunc dövrü tikililəri, bu dövrün mədəniyyətlərinin özündən
əvvəlki dövrün yerli eneolit mədəniyyətinin varisliyi əsasında formalaşması,
Azərbaycanın şimal rayonlarından fərqli olaraq bu regionda boyalı qablar
mədəniyyətinin inkişaf tapması və s. məsələlər haqqında elmi fikirlər söylənil-
mişdir. O.H.Həbibullayev əsərlərində tunc dövründə təsərrüfatın və sənətin
inkişafını bölgənin qonşu ölkələrlə iqtisadi əlaqələrinin genişləndiyini qeyd
etməklə, Naxçıvanın tunc dövründə özünün boyalı qabları və Ön Asiya tipli
tunc məmulatına görə cənubla, sadə qabları və yerli istehsal məhsulu olan tunc
məmulatına görə isə Şimalı Azərbaycan və Cənubi Qafqazın başqa bölgələri
ilə iqtisadi əlaqələrinin olduğunu qeyd etmişdir (10, 17).
Naxçıvan ərazisindəki tunc dövrü abidələri V.H.Əliyevin monoqrafiya-
larında və elmi məqalələrində də ətraflı təhlil olunmuşdur. Onun əsərlərində
Azərbaycan boyalı qablar mədəniyyətinə aid arxeoloji abidələr, yaşayış yerləri
və qəbir abidələri işıqlandırılmışdır. Bu abidələrdən əldə edilmiş gil qablar
məmulatının, silah, bəzək əşyalarının təsnifatı və təhlili verilmişdir. Tədqi-
qatçının fikrincə, Naxçıvan Azərbaycanda boyalı qablar mədəniyyətinin mər-
kəzi olmuşdur. Altı fəsildən ibarət olan “Azərbaycanın orta tunc dövrü mə-
dəniyyəti” adlı əsərində tədqiqatçı Azərbaycanın orta tunc dövrü yaşayış
məskənləri və bu abidələrdən əldə olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələri
haqqında ətraflı elmi məlumat vermişdir (9, 19).
Qarabağın qədim arxeoloji abidələrindən danışarkən H.F.Cəfərov ilk
tunc dövrü əhalisinin təsərrüfat məşğuliyyətindən, əsasən əhalinin əkinçilik və
qismən maldarlıqla məşğul olduqlarını qeyd etməklə yanası, bu dövrə aid
tikilmiş dövrün aşağı qatlarında evlərin dairəvi, üst qatlarındakı tikintilərin isə
dördkünc planlı olduğunu bildirmişdir. Tədqiqatçı Üçoğlan qədim yaşayış
yerində arxeoloji tədqiqat işləri aparmış və buradan ilk tunc dövrünə aid tapıl-
mış arxeoloji materialların təhlili zamanı göstərmişdir ki, bu yaşayış yerlərin-
dəki mənzillər və köməkçi təsərrüfat binaları əhəngdaşından hörülmüş, palçıq-
la bərkidilmişdir. Tədqiqatçı öz əsərlərində Qarqarçay və Tərtərçay hövzələri-
nin, yəni düzənlik və Dağlıq Qarabağın daha çox hissəsini əhatə edən Ağcabə-
di, Ağdam, Bərdə, Tərtər, Şuşa, Kəlbəcər rayonları ərazisində açılmış tunc
dövrü abidələrdən əldə edilən maddi-mədəniyyət nümunələrini araşdıraraq
daha da ətraflı işıqlandırmışdır (6).
C.N.Rüstəmovun “Qobustan dünyası” kitabında tunc dövrünə aid “Bö-
yükdaş”, “Dairə”, yaşayış yerləri, kurqan abidələri və yeni qeydə alınmış
2000-dən çox qayaüstü rəsmlərdən bəhs olunmuşdur. Qobustan qayaüstü
rəsmlərdən bir qismi tunc dövrünə aid edilmişdir. Bu təsvirlər Qobustanın tunc
dövrü əhalisinin yaradıcılıq qabiliyyətini, dünyagörüşlərini, dini-ideoloji ba-
xışlarını əks etdirir. F.M.Muradova və C.N.Rüstəmov tərəfindən Qobustanda
“Ana zağa”, “Firuz-1”, “Dairə”, “Böyükdaş” abidələrində tədqiqat işləri apa-
rılmışdır.
S.H.Aşurovun “Naxçıvanın İlk Tunc dövrü keramikası” adlı kitabı Azər-
baycanın ilk tunc dövrü dulusçuluq sənətini öyrənməkdə qiymətli mənbə sayı-
227
la bilər. Bu əsərdə Naxçıvanın Kür-Araz mədəniyyəti keramikasının yaranma
ocaqları, yayılma arealı, forma və hazırlanma texnikası və naxışlanma üsulları-
na görə inkişaf mərhələləri, eləcə də qədim Azərbaycan üçün səciyyəvi olan
Kür-Araz mədəniyyətinin Qafqazda və Yaxın Şərq ölkələrinə yayılması yolları
göstərilmişdir. Müəllif kitabda Naxçıvanin arxeoloji abidələrindən aşkar
olunmuş keramika məmulatının geniş təsnifatını vermiş, heyvan fiqurları və
ocaq qurğularının semantikası ilə bağlı müəyyən məsələlərə toxunmuşdur (1).
A.Q.Seyidov Naxçıvanın Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin, yaşayış yerləri-
nin və qəbir abidələrinin tədqiqini verməklə, onların tikinti xüsusiyyətləri haq-
qında da məlumat vermişdir. O, Kür-Araz mədəniyyəti abidələrindən əldə
edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələrinin klassifikasiyasını vermiş, bu abidə-
lərin dövrləşməsi-xronologiyası məsələsi üzərində dayanaraq əsərlərində Nax-
çıvanın Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin dövrləşməsini verməyə çalışmışdır
(15, 29).
V.B.Baxşəliyevin “Gəmiqaya təsvirlərinin poetikası” adlı kitabında e. ə.
IV-I minilliklərə aid qaya təsvirlərinin struktur-sematik təhlili şərh edilmişdir.
Gəmiqaya təsvirlərinin Azərbaycanın arxeoloji abidələri ilə vahid kompleksdə
tədqiqi, folklor nümunələrinin və etnoqrafik materialların müqayisəli araşdırıl-
ması qaya təsvirlərinin böyük bir qrupunun semantikasını açmağa imkan ver-
mişdir. Müəllifin “Gəmiqaya təsvirləri” adlı kitabında Gəmiqaya təsvirlərinin
tarixi kökləri, təsvirlərin meydana gəlməsini şərtləndirən ictimai-siyasi
amillərə toxunulmuşdur (2, 3). V.B.Baxşəliyev Naxçıvan Muxtar Respublika-
sının ərazisində arxeoloji abidələr, yaşayış yerləri və qəbir abidələrinin ensik-
lopedik məlumatını verməklə yanaşı və yaşayış yerlərindən tapılan arxeoloji
materialların təsnifatını da vermişdir. Əsərdə adları sadalanan arxeoloji abidə-
lər Naxçıvanın qədim və orta əsrlərə aid maddi-mədəniyyət nümunələrinin
mədəni-tarixi prosesini izləməyə imkan verir (4).
Beləliklə, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində ilk tunc dövrünə aid külli
miqdarda maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuş, yaşayış yerləri, dəfn
adətləri öyrənilmiş və kurqanların quruluşu haqqında maraqlı faktlar toplanıl-
mışdır. Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən
maddi mədəniyyət nümunələri ölkənin qədim tarixə malik olduğunu söyləmə-
yə imkan verir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Aşurov S.H. Naxçıvanın ilk tunc dövrü keramikası. Bakı: Nafta-Press, 2002, 158 s.
2.
Baxşəliyev V.B. Gəmiqaya təsvirləri. Bakı: Elm, 2003, 168 s.
3.
Baxşəliyev V.B. Naxçıvanın qədim tayfalarının mənəvi mədəniyyəti. Bakı: Elm, 2004,
320 s.
4.
Baxşəliyev V.B Naxçıvanın arxeoloji abidələri. Bakı: Elm, 2008, 304 s.
5.
Baxşəliyev V.B, Marro. C, Aşurov. S. H. Ovçulartəpəsi. Bakı, Elm, 2010 s. 154.
6.
Cəfərov H.F. Azərbaycan e. ə IV miniliyin axırı –I miniliyin əvvələrində Bakı: Elm, 2000,
183 s.
7.
Cəfərov H.F. Tərtər-Bərdə-Ağdam rayonlarına arxeoloji səfər haqqında / Azərbaycanda
arxeoloji tədqiqatlar. Bakı: Elm, 2008, 215 s.
228
8.
Əliyev V.H. Tarixin izləri ilə. Bakı: Nurlan 1975, 80 s.
9.
Əliyev V.H. Qədim Naxçıvan. Bakı: Elm, 1979, 76 s.
10.
Həbibullayev O. H. Kültəpə arxeoloji qazıntıları. Bakı: Elm, 1959, 134 s.
11.
Xəlilov C.Ə. Qərbi Azərbaycanın tunc və ilk dəmir dövrünün əvvələrinə aid arxeoloji
abidələri. Bakı: Elm, 1959, 169 s.
12.
İsmayılov Q.S. Abidələr,xatirələr,düşüncələr. Bakı: Gənclik, 1981, 94 s.
13.
İsmayılov Q.S. Quruçay və Köndələnçay vadisində qədim mədəniyyət izləri. Bakı: Elm,
1981, 64 s.
14.
Nərimanov İ.H. Gəncəçay hövzəsinin arxeoloji abidələri, Bakı: Nurlan, 1958, 121 s.
15.
Seyidov A.Q. Naxçıvan e. ə. VII-II minilliklərdə. Bakı: Elm, 2003, 338 s.
16.
Səfərov Y. Arxeologiya tariximizdən / Elm və həyat jurnalı, 1987, №9, s. 10-11
17.
Абибуллаев О.А. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку:
Наука, 1982, 258 с.
18.
Алекперов А.К. Поездка в Зангезур и Нахичеванский край / Исследования по
археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Наука, 1960, с. 243-249.
19.
Алиев В.Г. Кулытура эпохи средней бронзы Азербайджана. Баку: Наука, 1991, 256 с.
20.
Асланов. Г.М, Ваидов Р.М., Ионе Г.И. Древний Мингечаур. Баку: АН Азерб. ССР
1959, 189 с.
21.
Гуммелы Я.И. Археологические очерки. Баку: АзФАН 1940, 164 c.
22.
Джафаров И.М. Гобустан . Наскальные изображения. Баку: Наука, 1973, 347 с.
23.
Исмаилзаде Г.С. Азербайджан в системе раннебронзовой культурной общности
Кавказа. Баку: Наука, 2008, 304 с.
24.
Kуфтин Б.А. Археологические раскопки в Триалети. Тбилиси: АН Гр.ССР 1941, 491 с.
25.
Кушнарева К.Х, Чубинишвили Т.Н. Древние культуры Южного Кавказа. Л: АНССР
1970, c. 189.
26.
Махмудов Ф.Р. Культура Юго-Восточного Азербайджана в эпоху бронзы и раннего
железа. Баку: Наука, 2008, 215 с.
27.
Мунчаев Р.М. Кавказ на заре бронзового века. История СССР Учебник. М.: 1975, c. 218.
28.
Пиатровский Б.Б. Археология Закавказья. Л.: АНССР 1949, 133 с.
29.
Сеидов А.Г Памятники Куро-Аракской культуры Нахичевани. Баку: Наука, 1993, 164 с.
30.
Формозов А.А. Очерки по первобытному искусству. М.: Наука, 1969, 253 с.
ИСТОРИЯ ИССЛЕДОВАНИЯ И ИЗУЧЕНИЯ РАННЕГО
БРОНЗОВОГО ВЕКА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
К.Ш.АЗИЗОВ
РЕЗЮМЕ
В статье говорится об археологических раскопках раннего бронзового века на
территории Азербайджана, освещаются научные труды и статьи исследователей,
посвященные этому периоду Азербайджана, и отмечается важная значимость этих
трудов для исследования азербайджанской археологии. В работе подробно исследуются
археологические материалы, обнаруженные в населенных пунктах и гробницах, относя-
щихся к раннему бронзовому веку, найденных на территории Азербайджана, срав-
ниваются образцы материальной культуры, обнаруженные в различных регионах Азер-
байджана. В статье также рассматривается вопрос периодизации археологических
памятников раннего бронзового века на территории Азербайджана.
Ключевые слова: культурный слой, бронзовый век, курган, исследовательские
работы, наскальные рисунки, древние памятники
229
HISTORY OF THE STUDY AND EXPLORATION OF ARCHAEOLOGICAL
MONUMENTS OF EARLY BRONZE AGE IN AZERBAIJAN
K.Sh.AZIZOV
SUMMARY
The article titled “History of the study of archaeological monuments of Early Bronze
Age in Azerbaijan” refers to the archaeological excavations of the Early Bronze Age in the
territory of Azerbaijan, highlights research papers and articles of researchers dedicated to this
period of Azerbaijan and accents particular importance of this work for the study of
Azerbaijani archaeology. This paper profoundly investigates the archaeological materials of
the Early Bronze Age in the settlements and tombs found in the territory of Azerbaijan. The
sites are compared with samples of material culture found in various regions of Azerbaijan.
The article focuses on a broad issue of chronology of archaeological sites of early Bronze Age
in the territory of Azerbaijan.
Key words: cultural layer, Bronze Age, kurgan mound, researches, rock paintings,
ancient monuments.
230
Dostları ilə paylaş: |