Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Humanitar
Yüklə 70,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- X.İ.İLYASOVA Gəncə Dövlət Universiteti xatire_ilyasova@mail.ru
- NATIONAL-FREEDOM STRUGGLE IN KAZAKHSTAN IN THE 80-90S OF THE XX CENTURY Kh.I.ILYASOVA
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Humanitar elmlər seriyası 2014
UOT 94(479.24) XX ƏSRİN 80-90-cı İLLƏRİNDƏ QAZAXISTANDA MİLLİ-AZADLIQ MÜBARİZƏSİ X.İ.İLYASOVA Gəncə Dövlət Universiteti xatire_ilyasova@mail.ru SSRİ-nin dağılması ərəfəsində Qazaxıstanda ictimai-siyasi gərginliyin artması kütləvi etiraz dalğasının genişlənməsinə və milli-azadlıq hərəkatının geniş vüsət almasına gətirib çıxartdı. Tələbə hərəkatı və ictimai birliklərin meydana gəlməsi ilə müstəqillik uğrunda mü barizə daha kəskin xarakter aldı və16 dekabr 1991-ci ildə Qazaxıstan dövlət müstəqilliyini elan etdi. Açar sözlər: müstəqillik, sosial-ekoloji problemlər, milli-azadlıq hərəkatı, ictimai bir- liklər
SSRİ-də və dünya sosializm sistemində iqtisadi, siyasi və sosial sahədə uzun müddət formalaşan böhran 1980-ci illərin sonlarında daha da kəskin xa- rakter aldı. Sovet imperiyasının çökməsi ərəfəsində Qazaxıstanda da yaran- maqda olan ümumxalq narazılığı özünü açıq formada büruzə verməsə də, müstəmləkəçilik və sistemli assimliyasiya siyasətinə etiraz hərəkatının başlan- ması üçün fürsət 1986-cı ilin sonlarında yarandı. Uzun illər Qazaxıstan Kom- munist Partiyasına rəhbərlik etmiş Dinməhəmməd Kunayev vəzifədən azad edildi. Qazaxıstanın müasir tarixinin tanınmış simalarından olan D.Kunayevi “idarəetmədə rüşvətxorluq və bürokratiyaya yol verməkdə günahlandıraraq” işdən azad etmişdilər. D.Kunayev Qazaxıstanda 30 ildən artıq rəhbər vəzifədə çalışmışdı və partiya idar əçiliyində onun L.İ.Brejnev dövründə formalaşmış köhnə metodlara üstünlük verm əsi hələ Sov.İKP rəhbərliyində olarkən Andropovun diqqətini ç əkmişdi. O, mövcud reallıqlara uyğun fəaliyyətini qura bilmirdi. Bu sırada Sov.İKP MK-nın Baş katibi postuna K.Çernenkonun seçilməsi prosesi tormoz- lamış oldu. Kunayevin işdən çıxarılma ərəfəsində yaşı yetmişi keçmişdi, psi- xoloji v ə fiziki cəhətdən yorulmuşdu. Bu baxımdan Kunayevin rəhbər vəzi- f ədən uzaqlaşdırılması Qazaxıstanda sakit qarşılandı, ancaq birinci katib və- 102
zif əsinə rus millətindən olan Gennadi Kolbinin gətirilməsi vətəndaşların, xüsu- s ən də gənclərin etirazına səbəb oldu. Qazax cəmiyyətində mərkəzin kadr dəyi- şikliyinə həyəcanlı reaksiya verilməsi, eyni zamanda, Özbəkistandakı proses- l ərlə bağlıdır. Məlumdur ki, Özbəkistanda da yerli partiya rəhbərliyinin dəyiş- dirilm əsindən sonra qondarma faktlar əsasında kütləvi represiyalarla müşahidə olunan istintaq işi başlanmışdı. Belə bir aqibət 1986-cı ildə G.Kolbinin hakimiyy ətə gəlişi ilə Qazaxıstanda da gözlənilirdi. O zaman İttifaqda narazı- lıqların əsil səbəblərini gizlədərək bunu vəzifə dəyişikliyi ilə əlaqələndirməyə çalışırdılar. 1986-cı ilin 17-19 dekabrında Kunayevin yerinə Kolbinin təyin edilm əsinə etiraz əlaməti olaraq minlərlə qazax tələbəsi Alma-Atada mitinq keçirdi. Qarmaqarışıq şəraitdə iki rus növbətçisinin öldüyü, minlərlə insanın x əsarət aldığı bildirilirdi. Dinc nümayiş iştirakçılarına cəza tədbirləri tətbiq edildi. G ənc demokrat Kayrat Rıskulbekov mübarizə rəmzi kimi tanındı. K.R ıskulbekova dekabr hadisələrinə görə hakim partiya tərəfindən ölüm hök- mü verildi. Kayrat mü əmmalı şəraitdə həbsxanada öldü (1, 84-85). Nizam- intizamı bərpa etmək üçün ilk dəfə olaraq ordudan istifadə edildi. Ümumiyy ətlə, 1986-cı il Sovet tarixinə millətlərarası toqquşma ili kimi daxil oldu. H ələ Qazaxıstan hadisələrindən bir neçə ay əvvəl mart-aprel aylarında Yakutiyada yakut t ələbələri ilə rus gəncləri arasında qarşıdurma olmuşdu.1986- cı ilin dekabr olayları zamanı küçələrə çıxan minlərlə insanın səsləndirdiyi “Kolbin, Rusiyaya geri dön”, ”İstiqlal istəyirik!”, “Qazaxıstan qazaxlarındır!”, “Qazaxıstan BMT-də təmsil olunmalıdır” kimi şüarlar da səslənmişdi (2,42- 43). Bu da öz növb əsində sovet partiya rəhbərliyinin ciddi narahatlığına səbəb olmuşdu, ancaq həmin vaxt dərhal yeni təyinat dəyişmək siyasi gərginliyi daha da d
ərinləşdirə bilərdi. Etiraz dalğasının daha da qüvvətlənməsindən ehtiyat ed ən sovet rəhbərliyi 10 yanvar 1987-ci ildə Qazaxıstan KP MK-nın ikinci katibi v əzifəsinə milliyətcə qazax olan S.Kubasovu gətirmək məcburiyyətində qaldı (6, 87). Hadisələrin bir daha təkrarlanmaması üçün DTK vasitəsilə işti- rakçılar təqib olunmağa, həbs edilməyə başlandı. Alma-Ata olayları Orta Asi- yada milli m əsələnin ciddi olduğunu, rusların və onların timsalında imperiyaya nifr ətin getdikcə dərinləşdiyini göstərdi. Tələbələrin etiraz hərəkatı respubli- kanın ictimai-siyasi həyatı üçün xarakterik olmayan dinamiklik yaratdı. Artıq ill
ərdən bəri yığılıb qalan problemlərin həll edilməsi yönümündə ictimaiyyətin t ələblərindən doğan və ziyalıların rəhbərlik etdiyi çoxlu ictimai birliklər, qeyri- hökum ət təşkilatları meydana çıxdı (2, 43). 1987-ci ild ə Qazaxıstanda müstəqil təşkilatlar yarandı. Bu təşkilatlar içə- risind ə cəmiyyətin həyatında tez bir müddətdə aparıcı rol oynamağa başlayan “T əşəbbüs” Sosial-Ekoloji Birliyini, Balxaş və Aral problemləri üzrə İctimai Komit əni misal göstərmək olar (4, 87). Bütövlükdə cəmiyyətin getdikcə de- mokratikl əşməsi və inzibati-amirlik sisteminin laxlaması yeni ictimai-siyasi h ərəkatların formalaşması və inkişafını stimullaşdırırdı. Siyasi arenaya atom əleyhinə hərəkat “Neveda-Semipalatinski”nin qədəm qoyması qazax cəmiyyə- tinin
inkişafının yeni mərhələsi demək idi. Hərəkata görkəmli yazıçı və ictimai
103 xadim Oljas Süleymenov r əhbərlik edirdi. SSRİ-nin dağılması ərəfəsində ya- ranmış ictimai təşkilatların məhz sosial-ekoloji problemlərin həlli tələbi ilə çıxış etməsi təbii idi. Hələ Sovet İttifaqının tərkibində olduğu dövrdə Mərkəzi Asiyanın ekoloji durumunun getdikcə ağırlaşması müşahidə olunurdu. Bunun başlıca səbəbi isə yerli şəraitin imkanlarını nəzərə almadan kütləvi şəkildə k ənd təsərrüfatı bitkilərinin əkilməsi, əkin sahələrinin süni surətdə genişlən- dirilm əsi, istər SSRİ, istərsə də Çin tərəfindən yeraltı, yerüstü və səmada yüzl ərlə nüvə silahının sınaqdan çıxarılması və s. olmuşdur. Ekoloji tarazlığın pozulmasının nəticəsidir ki, Orta Asiya respublikaları keçmiş İttifaq miqyasında həmişə uşaq ölümünə görə ilkin yerləri tuturdu, n əsillərin cırlaşma prosesi intensiv xarakter alır, onkoloji xəstəliklərin sayı artırdı. Elə buna görə də, regionda yerləşən dövlətlərin qarşısında duran əsas m əsələlərdən biri də təbii tarazlığı qoruyub saxlamaq, ekoloji problemlərin h əlli üçün birgə səy göstərməkdir. Regionun ayrı-ayrı yerlərində SSRİ dəfələrlə nüv ə silahını sınaqdan keçirib. 2002-ci ildə mərkəzi ofisi Surrey qraflığında yerl əşən Britaniya Onkoloji Mərkəzinin mütəxəssisləri SSRİ-nin bir neçə on ill ər nüvə silahlarının sınaqdan keçirdiyi Semipalatinsk poliqonu yaxınlığında yaşayan insanlar üzərində tibbi ekspertiza aparıblar. 1949-1989-cu illər ərzində Sovet
İttifaqı Semipalatinskdə 470 atom bombasını sınaqdan keçirib – onlardan 354-ü yer altında, 90-ı havada, 26-sı isə yerin təkində partladılıb. 40 il ərzində partlayışların ümumi çəkisi 17 milyon kiloton olub. Radioaktiv tullantıların poliqonun yaxınlığında yaşayan yaşlı və uşaqların səhhətinə mənfi təsir etməsi bar ədə geniş ictimaiyyətin heç bir məlumatı olmayıb. Sınaqlar keçirilən vaxt SSRİ-nin tibb mütəxəssisləri gizli qaydada həm Semipalatinskdə, həm də poliqondan 150 km k ənarda məskunlaşmış əhali üzərində tibbi müşahidələr aparıb. Ancaq əldə olunan bütün nəticələr gizli saxlanılıb. Britaniya alimlərinin verdikl əri açıqlamalara görə, nüvə silahının sınaqdan keçirilməsi nəticəsində nüv ə çöküntüsü yaranmış zonalarda insanlarda gen dəyişmələri müşahidə olunur. Artıq BMT tərəfindən Semipalatinsk xüsusi təhlükə zonası hesab edilir. Qeyd ed ək ki, Semipalatinskdən uzaq olmayan, Qazaxıstanla sərhəddə yerlə- şən, uyğur türklərinin yaşadığı Çinin Sintszyan vilayətində də nüvə sınaqları keçirilm
əkdədir. Burada, 11-i yer altında olmaqla, 44 dəfə partlayış törədilib. Kolbin Moskvada başqa vəzifəyə təyin olunduqdan sonra 1989-cu il iyunun 22-d ə Nursultan Abış oğlu Nazarbayev Qazaxıstan KP MK-nın birinci katibi seçildi. Nazarbayevin qazax türkl ərinin qəlbində bir lider olaraq özünə yer etm
əsini şərtləndirən amil dil məsələsi ilə bağlı olmuşdu. Sovetlərin uzun zaman dön əmində həyata keçirdiyi mədəni istila və assimilyasiya siyasəti, dig
ər tərəfdən, yerli qazaxlardan sayca çoxluq təşkil edən rus gəlmələrinin bu- rada yerl əşdirilməsi nəticəsində uzun illər rus dili Qazaxıstanın rəsmi dili kimi istifad
ə olunurdu. Nazarbayev 1989-cu ilin sentyabr ayında qazax türkcəsinin respublikanın dövlət dili elan olunmasına nail oldu. Artıq bundan sonra qazax türkü öz ölk əsində ana dilindən rəsmi səviyyədə istifadə edə biləcəkdi (7, 187).
104
Uzun ill ər rus dili və mədəniyyətinin təsiri altında olan və incidilən qazax türkl əri milli mənliyinin qorunmasında xidməti olan Nazarbayevə böyük hör- m ət və ehtiramla yanaşırlar. Mərkəzdə gedən proseslər, “yenidənqurma”nın sovet c əmiyyətinə bəxş etdiyi yumşalma, bürokratik dövlət aparatının artıq inzibati-amirlik metodları ilə işləyə bilməməsi Qazaxıstanda da geniş əks-səda doğurmuşdu (8, 19). Bu ərəfədə 1990-cı ilin martında XII çağırış Qazaxıstan Ali Sovetin ə seçkilər keçirildi. Bu, hələ inzibati-amirlik sisteminin öz təsir imkanlarını qoruyub saxladığı bir şəraitdə keçirilən ilk demokratik seçki idi. 360 deputat mandatı uğrunda iki mindən artıq adam iştirak edirdi. Seçkilərdə ictimai t əşkilatların 90-dan artıq nümayəndəsi qələbə çaldı. 1990-cı ildən başlayaraq, respublikada siyasi vəziyyət köklü surətdə dəyişdi. İctimai-siyasi h ərəkatlar institutlara, birinci növbədə Qazaxıstan KP-nin hakim strukturuna t əsir etməyə başladı. Rəhbərliyi iqtisadiyyatda yaranmış böhranda və həyata keçiril ən islahatlarda qarşıya çıxan uğursuzluqda ittiham edirdilər. Bu zaman KP daxilind ə də fikir ayrılıqları baş qaldırmışdı və partiyanın özünün islahat- lara ciddi ehtiyac duy ması barədə açıq-aşkar fikirlər səslənirdi. Cəmiyyətin demokratikl əşmə kursunun mahiyyətində siyasi sistemdə xalq nəzarətinin artırılmasını təmin etmək dayanırdı. Məhz belə şəraitdən faydalanaraq yeni partiyalar siyasi arenaya çıxdı. “Azat”, “Jeltoksan”, “Alaş”, “Birlik”, Sosial-demokrat partiyasi və s. Ye- ni ictimai birlikl ərin yaranması öz növbəsində ictimai təşkilatların fəaliyyətini t ənzimləyən hüquqi bazanın formalaşdırılmasını zəruri edirdi. Bununla əla- q ədar olaraq 1989-cu ilin 14 aprelində Qazaxıstan SSR Ali Soveti “Müstəqil ictimai birlikl ərin yaradılması və fəaliyyəti haqqında” qanun qəbul etdi. Ali Sovetin 1991-ci ilin yayında qəbul etdiyi ”İctimai birliklər haqqında” qanunla is ə respublikada ictimai birliklərin inkişafını stimullaşdıran hüquqi baza formalaşmış oldu. 1991-ci ilin 19 avqustunda Moskvada dövl ət çevrilişinə cəhd və Dövlət Fövq
əladə Vəziyyət Komitəsinin yaranması (DFVK) SSRİ-nin süqutunu sürət- l əndirdi, eyni zamanda müttəfiq respublikalarda milli-azadlıq hərəkatının vüs ətlənməsinə təkan verdi. Bu zaman DFVK-nin qərarlarına tabe olmayacağı- nı bildirən N.Nazarbayev xalqına müraciət etdi (3, 270). Suveren respublikanın prezidenti xalqın təbii tələbatından doğan bir sıra fərmanlar verdi: “Qazaxıstan SSR T
əhlükəsizlik Şurasının yaradılması haqqında”, “Qazaxıstan SSR Qızıl və Almaz fondunun yaradılması haqqında”, “Semipalatinsk nüvə poliqonunun bağlanması haqqında” və s. 1991-ci ilin sentyabrında isə Qazaxıstan KP-nin buraxılması haqqında q ərar qəbul edildi. SSRİ-nin əksər türkdilli respublikalarında olduğu kimi, burada da yerli partiya öz strukturunu qoruyub saxlaya bildi, başqa sözlə, cə- miyy ətdə gedən proseslərin gedişində müəyyən keyfiyyət dəyişikliklərinə keç- m əklə hakim mövqenin qorunub saxlanılmasına nail olundu. Ölkədə çoxsaylı ictimai-siyasi h ərəkatlarla yanaşı, Qazaxıstan KP daxilində də islahatameylli yenilikçi qüvv ələr mövcud idi.
105
16 dekabr 1991-ci ild ə Qazaxıstan dövlət müstəqilliyini elan etdi. Ali Sovet “Qazaxıstan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” qanun qəbul etdi. SSRİ-nin dağılmasından sonra Qazaxıstan Sovet Sosialist Respublikası, postsovet m əkanında dövlət müstəqilliyini elan edən sonuncu ölkə oldu. Bu tarixi hadis ədən bir neçə gün öncə isə dekabrın 1-də Qazaxıstanın tarixində ilk d əfə olaraq, respublikada ümumxalq səsverməsi yolu ilə birinci prezident seçkil əri keçirildi. Seçkilərdə Nazarbayevə alternativ namizədliyi irəli sürül- müş X.Koyəhmədovu “Jeltoksan”, ”Alaş”, ”Azat” və başqa ictimai siyasi bir- likl
ər dəstəkləyirdi. Seçkilərdə N.Nazarbayev qələbə çaldı. Qazaxıstan prezi- denti ümumxalq s əsverməsi yolu ilə yeddi illiyə seçilir. Qazaxıstanda son pre- zident seçkisi 2011-ci il l4 fevralda keçirilmiş və N.Nazarbayev yenidən prezident seçilmişdir.
1992-ci il 4 iyunda “Qazaxıstan Respublikasının dövlət bay
rağı haqqında” qanun qəbul olundu. Qazaxıstan Respublikasının dövlət bayrağı kvadrat şəkilli mavi qumaşdan hazırlanır. Bayrağın ortasında 32 işıq şüasından ibarət olan günəş və onun altında da bozqır qartalı, sol tərəfdə isə milli motivl ərdən ibarət şaquli bir xətt yerləşir. Günəş, milli motivlər, işıq şüa- ları və qartal təsvirləri qızılı rəngdədirlər. Mavi türkçülüyü ifadə edir, günəş h əyat mənbəyi, qartal heyvandarlığa işarədir. Qazaxıstan Respublikasının milli gerbi 1992-ci il 4 iyun tarixind ə yaranmışdır. Ölkənin dövlət dili Türk dilləri ail əsinə mənsub olan Qazax dilidir. Bundan əlavə rəsmi dil rus dilidir. Qa- zaxıstan Respublikasında qeydiyyatdan keçmiş 85 dini qurum fəaliyyət gös- t ərir. Lakin əsas din İslam dinidir və əhalinin 60 %-i bu dinə etiqad edir. Qa- zaxıstan siyasi sisteminin mühüm komponenti olan Konstitusiyanın 1993-cü ilin 28
yanvarında qəbul olunmasına baxmayaraq, sonradan cəmiyyətdə siyasi münasib
ətlərin gərginləşməsi, xüsusən də hakimiyyətin qolları arasında böhran bura bir sıra yeni, mindən çox təklif bildirilmişdi. Konstitusiya komissiyası ir əli sürülən bütün təklifləri nəzərdən keçirmiş və təkliflərin böyük bir hissəsi layih ənin yekun variantında öz əksini taparaq 1993-cü ilin 28 yanvarında XII Çağırış Qazaxıstan Respublikası Ümumxalq Məclisinin doqquzuncu sessiya- sında qəbul olunmuşdur.
1.İsmayılov İ. Türk dünyası XX əsrin 90-cı illərində. Bakı: Zaman, 2001 2.Məmmədli N. Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri və Türkiyə. Bakı: 2005 3. Nazarbayev N. Yüzyılların kavşağında. Ankara: Bilig, 2000 4. Saray M. Yeni Türk Cümhuriyyetleri tarihi. Ankara: Bilig, 1999 5. Özdemir, Emin. 20.Yüzyılın Başlarında Kazakistanda Fikir Hareketleri,Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: 2007 6. Muhtar Sahanov. Jeltoksan Epopeyası.bd, Almatı: 2006 7. Ali
Kafkasyalı. Bağımsız lıklarının 20.Yılında Kazakların İstiklal Mücadelesi Tarihine Bir Bakış.Türk Dünyası Dncelemeleri Dergisi, XII/1, 2012 8.Ergin Ayan. Kafkaziya ve Türküstanda Ulus-Devletler Sistematinin Oluşma Süreci. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2011
106 НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНАЯ БОРЬБА В КАЗАХСТАНЕ В 80-90-х ГОДАХ ХХ ВЕКА Х.И.ИЛЬЯСОВА РЕЗЮМЕ
Накал общественно-политической напряженности в Казахстане накануне распада СССР привело к усилению национально-освободительного движения. Образование об- щественных организации и студенческое движение еще больше усилило борьбу и 16 декабря 1991 года Казахстан объявил государственную независимость.
нально-освободительное движение, общественные организации.
IN THE 80-90S OF THE XX CENTURY Kh.I.ILYASOVA SUMMARY Increase of public- political tension in Kazakhstan on the eve of the collapse of the USSR resulted in widening of mass protest waves and spreading of national-freedom move- ment. Creation of student movements and public unions influenced the struggle for freedom more ardently and on December 1991, Kazakhstan declared its state independence.
public unions 107 Yüklə 70,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|