102
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar
elmlər seriyası
2010
ORTA ƏSR BAKI ŞƏHƏRİNDƏ ZƏRGƏRLİK
SƏNƏTİNİN INKIŞAFI HAQQINDA
B.Ə.RƏCƏBOVA
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu
selavi 81 @-mail.ru
Məqalə Bakı şəhərində arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş zərgərlik məmu-
latlarına həsr olunmuşdur.
Maddi – mədəniyyət nümunələrinə əsasən müəyyən olunmuşdur ki, orta əsrlər dövrün-
də Bakıda digər sənət sahələri ilə yanaşı zərgərlik sənəti də öz inkişafını davam etdirmişdir.
Qədim insan məskənlərindən biri olan Abşeron yarımadası və Bakı şəhərində
sənətkarlığın tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Bunu müxtəlif illərdə Abşeronda
aparılan arxeoloji qazıntı işləri nəticəsində aşkara çıxarılmış maddi-mədəniyyət
nümunələri də təsdiqləyir. Bu ərazidə uzun illər arxeoloji qazıntı işləri aparan Q.Asla-
novun apardığı qazıntılarda müxtəlif zərgərlik məmulatları da aşkar olunmuşdur.
Bunların arasında Mərdəkan və Şüvəlan arasında yerləşən Ağdan düzündə tunc
dövrünə aid olan tunc kəmər tapılmışdır (1; inv. 5782). Xüsusilə son illərdə arxeoloq
İ.Əliyevin başçılığı altında AMEA-nın təşkil etdiyi Abşeron arxeoloji ekspedisiyası
tərəfindən bir sıra zinət əşyaları aşkar olunmuşdur. Abşeron mayakı ətrafında
aparılmış qazıntı işləri zamanı 2 №-li daş qutu qəbirdən tunc üzük, sancaq, asma,
muncuq; 4 №-li daş qutu qəbirdən 38 əqiq və 22 ədəd qarnıyarıq (kamri) aşkar
olunmuşdur ki, bunların dövrü b.e. ə. VIII-VI əsrlərə aiddir (3, 115-119).
Abşeron yarımadasında yerləşən Bakı şəhərində də zərgərlik sənətinin özünə-
məxsus inkişafı olmuşdur. Hər hansı bir sənət sahəsinin yaranması üçün, ilk növbədə,
əlverişli coğrafi şərait və xammal bazasının olması vacib şərtlərdən biridir. Çox əl-
verişli təbii coğrafi şəraitdə yerləşən Bakı şəhəri istər dəniz, istərsə də quru yollarla
dünyanın müxtəlif ölkələri ilə əlaqə saxlamışdır. Eyni zamanda bu ərazi zərgərlik
sənətinin inkişafına təsir göstərə bilən bir çox xammalla da zəngin olmuşdur. Bu
haqda bəzi mənbələrdən də məlumat əldə etmək mümkündür.
S.Aşurbəyli ərəb səyyahlarından Əbu Həmid əl Əndəlusi əl Qərnatiyə istinad
edərək yazır: «O, Bakı yaxınlığında yerləşən adanı (Pir-Allahı) təsvir edir. Buradan
qara kömür rəngində acı, iyli su, bu su ilə birlikdə oradan sarı misə oxşar dördkünc
formalı daşlar çıxır. İnsanlar bu daşlardan tərəzi daşları hazırlayırdılar. Digər yerdə
isə Əl-Qərnati yazır ki, bu daşlardan kəhrəbaya bənzər sarı rəngli muncuqlar ha-
zırlayır və onları dünyanın bütün yerlərinə aparırdılar. O, həmçinin yazır ki, Xəzər
sahillərində və onun adalarında müxtəlif formalı məhək daşları çıxarılırdı. Bu məhək
daşlarından qızılişləmə ustaları qızıl məmulatının hazırlanmasında istifadə etmişlər»
(4, 174). Çünki hər hansı bir ərintinin tərkibində xalis qızıl və gümüşün miqdarını
müəyyən etmək «əyar sistemi» adlanan xüsusi ölçü vahidi tətbiq edilirdi.
103
Qızıl və gümüşün əyarı, adətən məhək daşı vasitəsilə müəyyən olunurdu. Bu
daşın istifadə olunması, şəhərdə zərgərlik emalatxanalarının olması, şəhər əhalisinin
zərgərlik məmulatlarından geniş istifadə etməsini göstərir.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Bakıdan bir sıra zərgərlik məmulatları tapılmış-
dır. Bunların arasında müxtəlif üzüklər, bilərziklər, sırğalar, sancaqlar, toqqalar var
idi (8, 46-60).
Bu məmulatlar öz əksini F.İbrahimovun «Bakıda metalişləmə tarixi» adlı əsə-
rində tapmışdır. Hətta bakılı zərgərlər qızıl suyuna çəkmək əməliyyatı ilə də məşğul
olmuşlar. Bakıda, İçəri şəhərdə arxeoloji qazıntılar nəticəsində arxeoloq Ö.S.İsmizadə
tərəfindən qızılı rəngdə toz aşkar edilmişdir. Bu toz XI-XII əsrlərə aid olan saxsı
qabın içərisindən tapılmışdır. Bu qızıl tozunun tapılması onu təsdiq edir ki, ustalar
əridilmiş misə qızılı toz qataraq həmin ərintini «qızıla» çevirə bilirdilər (11, 130).
Orta əsrlər dövründə Bakı inkişaf etmiş şəhərlərdən biri idi. Burada digər sənət
sahələri ilə yanaşı zərgərlik sənəti də öz inkişafını davam etdirməkdə idi. Zərgərlik
emalatxanaları şəhərdə ayrıca cərgələrdə yerləşirdi. Zərgərlik emalatxanalarında usta-
lar masa üzərində işləyirdilər. Onların sağ əlinin altında başlıca əmək alətləri, sol
tərəfində qəlib, tərəzi, ehtiyat puta, ləkağacı və az işlənən digər istehsal ləvazimatları
yığılırdı.
Etnoqrafik müşahidələr zərgərlik emalatxanalarında metalın əridilməsi prose-
sini də izləməyə imkan vermişdir. Bütün bunlar orta əsrlərdə metalın əridilməsində
fərqli dəyişikliyin olmadığını deməyə əsas verir. Bakılı ustalar əritməni kömürlə qız-
dırılmış kürələrdə icra edirdilər. Kürəyə «körük» vasitəsilə hava vurulur və bunun
nəticəsində alovu azaldıb, çoxaltmaq mümkün olurdu. Kürələrdə istifadə edilən
kömür isə xüsusi ağac növündən hazırlanırdı. Zərgərlik məmulatlarının hazırlan-
masında zərgər kürəsinin də xüsusi yeri vardır. Bu girdə formalı ocaq qurğusu
məxsusi olaraq seçilmiş sarı gildən düzəldilirdi. Körüyün aşağı hissəsinə bərkidilmiş
lülə odluğa fasiləsiz hava üfürülürdü. Körüyün özü isə bütöv soyulmuş və yaxşı
aşılanmış keçi dərisindən düzəldilirdi. Dərinin arasına bir cüt əl taxtası bərkidilir,
boğazı isə dəmir lüləyə birləşdirilirdi. Əl taxtaları açılıb yumulduqca dəriyə dolan
hava dəmir lülə vasitəsi ilə kürəyə ötürülür və burada yanma prosesini sürətləndirirdi.
Adətən, işlədilən körük və kürə 12-15 il ustaları təmin edirdi.
Zərgərlərin istifadə etdikləri putalar sarı gildən düzəldilirdi. Tərkibinə pambıq
qatılmış sarı gili təxminən bir həftə ərzində çəkiclə döyüb yetişdirir, onun nəmliyini
itirirdilər. Tam yetişdirilmiş gil qatışığı göyümsov rəng alırdı. Bundan sonra gil qatı-
şığından müvafiq formalarda putalar düzəldilir, kölgədə qurudulur və kürədə bişirilir-
di. Sənətkar alətləri və emalatxana ilə yanaşı zərgərlik sənətində başlıca məsələ zinət
əşyalarının istehsalı üçün xammalın əldə edilməsi olmuşdur.
Azərbaycanın digər bölgələri ilə müqayisədə bakılı zərgərlər xammalı satınal-
ma yolu və yaxud sifarişçinin təqdim etdiyi xammal əsasında yerinə yetirmişlər. Orta
əsrlərdə zərgərlər ən çox qızıl və gümüş kimi qiymətli metallardan məmulatlar
hazırlayırdılar. Bunu İçəri şəhərdən və qədim müsəlman qəbirstanlığından tapılan
zərgərlik nümunələrinə əsasən də müəyyən etmək olur.
1946-cı ildə Bakıda Şirvanşahlar sarayının məqbərəsində aparılmış arxeoloji
qazıntılar nəticəsində bir cüt qızıl sırğa tapılmışdır. Bu sırğa dairəvi halqadan ibarət
olub, hörülmüş məftillərdən ucları kəsik formada hazırlanmışdır. Sırğanın halqa
hissəsinə ürək formasında çəhrayı rəngli, yaxşı cilalanmış qaş salınmışdır. Qaş halqa
104
hissəyə mis məftillər vasitəsi ilə bərkidilmişdir. Digər sırğanın qaşı isə düşmüşdür. Bu
sırğa 1 saylı qəbir abidəsindən aşkar olunmuşdur. Dövrü XV əsrə aiddir (2, 10).
Bakıda qədim müsəlman qəbirstanlığından da iki ədəd gümüş və bir ədəd qızıl
sırğa tapılmışdır. Qızıl sırğanın qulağa keçirilən hissəsi sual işarəsi formasında olub,
üzərində zərb üsulu ilə nöqtələr vurulmuşdur. Sırğanın asma hissəsi isə bir növ
ayparanı xatırladır. Qulağa keçirilən hissə asmanın ortasına bənd edilmişdir. Bu
sırğanın dövrünü XIV əsrə aid etmək olar (13, 172). Oxşar sırğalar Azərbaycanın
digər orta əsr abidələri üçün xarakterikdir (9, 106).
Şirvanşahlar sarayının məqbərəsində aparılan qazıntılar zamanı qəbirdən bir
ədəd qızıl sancaq da tapılmışdır. Geyim bəzəyinə daxil olan bu sancaq altıləçəkli gül
formasında olub, üzəri cilalanmış yaqut daşları ilə bəzədilmişdir. Yüksək əyarlı
qızıldan olan bu sancağın orta hissəsinə firuzə daşından olan qaş salınmışdır. Sanca-
ğın diametri 1,5 sm, uzunluğu isə 3,8 sm-dir. Tapılan digər maddi-mədəniyyət nümu-
nələrinə əsasən sancağı XV əsrin ortalarına aid etmək olar (8, 56).
Digər qızıl sancaq isə müsəlman qəbirstanlığından əldə olunmuşdur. Sancağın
baş hissəsi şəbəkə formasında hazırlanmış və qızıl məftillə hörülərək bir növ tacvari qa-
barıq şəkildə hazırlanmışdır. Bakıda aparılan arxeoloji qazıntı işləri nəticəsində qızıl və
gümüş bəzək əşyaları ilə yanaşı xeyli miqdarda mis üzüklər aşkar olunmuşdur (8, 56).
Bu üzüklərin bəzilərinin qaşı əqiq, firuzə və dağ büllurundan hazırlanmış, di-
gərlərinin qaşları isə metaldandır. Metalqaşlı üzüklərin qaşları düzbucaqlı, çoxbu-
caqlı, dairəvi və badamvari formalıdır. Üzüklərlə yanaşı bilərziklər, asma medalyon-
lar toqqa və toqqa bəzəkləri də bakılı sənətkarların hazırladıqları bəzəklərdəndir.
Bütün bu zərgərlik məmulatının hazırlanmasında ustalar müxtəlif üsullardan istifadə
etmişlər. Bu üsullar arasında qəlibkarlıq, şəbəkə, qarasavad, məftilçəkmə, minasazlıq
kimi üsulları göstərmək olar.
Azərbaycanın digər şəhərlərinə nisbətən Bakıda zərgərlər şəbəkə və minasazlıq
üsullarına daha yaxşı yiyələnmişdilər.
Şəbəkə üsulu ilə kəmər, boğazaltı, bilərzik, sırğa kimi zərif zinət məmulatı ha-
zırlanırdı. İstehsal texnologiyasına görə ən mürəkkəb iş prosesindən ibarət olan
şəbəkə texnologiyasının ilk mərhələsi «məftil çəkmə» və ya «simçəkmə» adlanırdı.
Azərbaycanda qızıl və gümüş vərəqədən simçəkmə əməliyyatının tarixi çox qədim
dövrlərə gedib çıxır. Tunc dövrünün ilk və orta inkişaf mərhələsində meydana gələn
şəbəkə üsulu (5, 97) orta əsrlər dövründə də öz inkişafını davam etdirmişdir. Məftil-
çəkmə üçün xüsusi alət «həddə»dən istifadə edilir. Kərpic formasında olan möhkəm
metaldan hazırlanmış bu alət yastıdır. Yan tərəfində əvvəlcə bir qədər iri, getdikcə
diametri kiçilən deşiklər açılmışdır. Qızıl kütləsi əvvəlcə iri diametrli deşiklərdən,
sonra isə kiçik diametrli deşiklərdən dartılır və beləliklə, nazikləşərək tük kimi telə
çevrilir. Sonra «eşən» adlanan alətin üzərində eşilir, üç-dörd qatdan olan tellər
birləşdirilərək bir məftilə çevrilirdi. Daha sonra eşmə növləri hazırlanırdı ki, bunlar da
müxtəlif qruplara ayrılırdı. Şəbəkəçilikdə bəzək məmulatı müxtəlif bəzək ünsür-
lərindən əmələ gətirildiyindən onların hər biri üçün müvafiq eşmə növü hazırlanırdı.
Bakı zərgərləri «vov» adlanan mikrometrik ölçülü ən nazik və zərif tellər vasitəsi ilə
nəqş ünsürlərinin ara boşluqları doldurulurdu. İkinci qrup eşmələr nisbətən qalın
olmaqla haşiyə bəzəyində işlənirdi.
105
«Haşiyə gəzmələri adlanan bu qrup eşmələr cızma, burma və ya hörmə yolu ilə
dekorativ şəkildə işlənəndən sonra onlardan «hörük, hörükburuq», «caharqat»,
«zəncirə», ilan-tac və s. adlı şəbəkə ünsürləri düzəldilirdi (6, 380).
Üçüncü və dördüncü qrup eşmələr isə zinətin özülü üçün hazırlanırdı (12, 210).
Zinətin növündən asılı olaraq özülü üçün bəzək ünsürlərinin dekorativ tərtibatı hər
dəfə dəyişdirilirdi. Buna müvafiq olaraq şəbəkəçilik sənətində «həyətlik», «əncamə»,
«divarə», «bəndəm» və s. kimi bir-birindən fərqli dekora malik bəzək ünsürlərindən
istifadə olunurdu (7, 13). Şəbəkə məmulatının tamamlanması «bəndləmə» əməliyyatı
ilə sona çatırdı. Şəbəkə hissələri, lehimləmə üsulu ilə bir-birinə bənd edilirdi.
Bakı zərgərliyində qədim üsullardan biri də minasazlıq olmuşdur. «mina» sözü
fars dilindəki «minur» sözündən götürülmüşdür ki, bu da «işıqlanan», «işıq saçan»
mənasını ifadə edir.
Mina odadavamlı metal duzlarından hazırlanmış qələvidən ibarət olub, fırça ilə
məmulatın üzərinə yaxılırdı. Məmulat bir neçə dəfə odda bişiriləndən sonra mina
bərkidilib sabitləşir (6, 413) və şüşə keyfiyyəti kəsb edirdi. Minasızlığın ən çətin
sahələrindən biri pərdəli minadır. Pərdəli mina işi Bakı şəhəri ilə yanaşı Təbriz və
Naxçıvanda da inkişaf etmişdir.
Zərgərlik məmulatının xalqın içərisində özünə geniş yer tutmasını bir sıra
məzar daşları üzərində həkk olunmuş nümunələr də sübut edir. Bunlardan Bakıda Qız
qalası yaxınlığından tapılmış məzar daşlarını göstərmək olar (10, 184-199).
Bu qəbir daşlarının üzərində müxtəlif bəzək əşyalarının təsviri ilə yanaşı
zərgərlərin istifadə etdikləri müxtəlif naxışları da görürük.
Digər məzar daşlarından birinin üzərində qadın zinətlərinin təsviri daha qabarıq
verilmişdir. Bu daşın səthi tağ formasında işlənmişdir. Tağın başında dörd yarpaqlı
qabarıq gül naxışı vardır. Onun sağ və solunda günəşə oxşar iri dairə şəkli verilmişdir.
Tağ formalı səthin yuxarı hissəsində sağ tərəfdə daraq, solda isə bir cüt sırğa və
həmin cərgədə bir cüt üzük təsviri verilmişdir. Üzüklərdən bir qədər aşağı bir ədəd
bilərzik şəkli vardır. Daşın aşağı tərəfində əl güzgüsünün təsviri verilmiş, bunun sağ
və solunda yenə də bir üzük göstərilmişdir. Həmin üzüklər çox aydın təsvir
edildiyindən, onların qaşları də nəzərə çarpır. Daşın üzərində gülabdan, sürmə milçəsi
və qaytana düzülmüş piləklər də verilmişdir. Təsvirdən aydın olur ki, bu varlı ailəyə
məxsus gənc qadın qəbridir. Oxşar məzar daşları Azərbaycanın digər orta əsr
abidələrindən də tapılmışdır. Bakı şəhərində zərgərlik sənətinin sonrakı inkişafına
əsasən demək olar ki, bu sənət növü orta əsrlər dövrünün zərgərliyi əsasında inkişaf
etdirilmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Aslanov Q.M. 1963-cü ildə Abşeronda aparılmış arxeoloji qazıntı işlərinin hesabatı. MEA
TİE Arxivi. İnv. 5782.
2.
Асланов Г.М. Голубкина Т.И. Садыхзаде Ш.Г. Золотые и серебряные предметы из
археологических раскопок Азербайджана. Баку: АН Азерб. ССР, 1966, 72 с.
3.
Алиев И.Н. Результаты археологических работ вокруг Абшеронского маяка / Мате-
риалы конференции по археологии и этнографии // Международная научная конфе-
ренция 11-12 сентября, 2008, с. 115-119.
4.
Ашурбейли С. Государство Ширваншахов. Баку: Элм, 1993, 304 с.
5.
Avşarova İ.P. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti tayfalarının bədii tunc məmulatı (e.ə. XIV-
VII əsrlər). Bakı: Nurlan, 2007, 190 s.
106
6.
Azərbaycan etnoqrafiyası, 3 cilddə, I c. Bakı: Şərq-Qərb. 2007, 541 s.
7.
Əsədova S.D. XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanda zərgərlik incəsənəti (XIX əsrin sonu, XX
əsrin əvvəlləri). Bakı: Elm, 1978, 96 s.
8.
İbrahimov F.Ə. Bakıda metalişləmə tarixi. Bakı: Elm, 1995, 66 s.
9.
Исмизаде О.Ш. О раскопках в Кабале на территории южной части городища в 1960
г. В кн. МКА. Баку: Элм, 1964, 186 с.
10.
İsmizadə Ö.Ş. Ciddi N.Ə. Bakı yaxınlığındlakı abidədən tapılmış məzar daşları. AMM
kitabında VIII s., Bakı: Elm, 1976, 258 s.
11.
Гасанова А.М. Археологический, обнаруженный на территории г. Баку, сосуд с
золотым порошком и его исследование / Тезисы докладов на Всесоюзной археоло-
гической конференции. Баку, 1985, с. 130-132.
12.
Mustafayev A.N. Azərbaycanda sənətkarlıq. Bakı: Елм, 1999, 323 s.
13.
B.Rəcəbova. Azərbaycanın ənənəvi sənətkarlıq məmulatı və istehsalı tarixindən (IV-
XVIII əsrlər) Bakı: Elm, 2009, 186 s.
14.
Bünyadova Ş. Azərbaycanın təsərrüfat və maddi mədəniyyəti. Bakı: Elm, 2007, 358 s.
15.
Abbasova F.Ə. Şabran şəhərinin tarixi-arxeoloji materialları. Bakı: Elm, 2009, 362 s.
О РАЗВИТИИ ЮВЕЛИРНОГО ИСКУССТВА В
СРЕДНЕВЕКОВОМ ГОРОДЕ БАКУ
Б.А.РАДЖАБОВА
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена развитию ювелирного искусства в средневековом городе Баку.
На Абшеронском полуострове и в городе Баку история ремесла уходит в древние
времена и развитие ювелирного искусства имеет свои особенности. Во время
археологических раскопок выявлены некоторые ювелирные изделия. Для изготовления
этих изделий ювелиры использовали различные методы.
JEWELRY ART DEVELOPMENT IN THE
MEDIEVAL CITY OF BAKU
B.A.RAJABOVA
SUMMARY
The article is dedicated to the development of jewelry art in the medieval city of Baku.
The history of handicraft in Absheron peninsula and Baku city belongs to the ancient times
and that’s why the jewelry art has its own peculiarities. Archeological excavations revealed
some jewelry materials. Jewellers used different methods for production of these articles.
Dostları ilə paylaş: |