155
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar
elmlər seriyası
2010
XƏZƏRLƏR CƏNUBİ QAFQAZDA
X.İ.İLYASOVA
Gəncə Dövlət Universiteti
xatire_ilyasova@mail.ru
Xəzərlərin tarixində ən önəmli mərhələlərdən biri də onların Cənubi Qafqaza yürüşlə-
ridir. Bu, bir tərəfdən, xəzərlərin tarixini, digər tərəfdən isə, Cənubi Qafqaz, o cümlədən Azər-
baycanın o dövrkü tarixini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Burada xəzərlərin Cənubi Qaf-
qaza yürüşlərinin səbəbləri, yürüş zamanı istifadə etdiyi yollar və bu dövrdə Cənubi Qafqazda
ictimai-siyasi vəziyyət və s. bu kimi məsələlər qısa şəkildə öz əksini tapmışdır.
589-cu ildə Bizans və Türküt xaqanlığının xəzərlərin də iştirak etdiyi birgə
səyləri ilə İranı işğal etmə cəhdlərinin uğursuzluğundan sonra xəzərlər haqqında
təxminən 35 il tarixə heç bir şey məlum deyil. Çinlə ağır döyüş, teleslilərin üsyanı,
dövlətin müstəqil dövlətlərə parçalanması, daxili çəkişmələr – bütün bunlar türkütləri
zəiflətdi və onların diqqətini qərbdən çəkdi. Bəhram Çubinin üsyanı və şah Xosrov II
Pərvizin Bizansa qaçması Bizansın İranın işlərinə qarışmasına zəmin yaratdı. İran
şahlarının taxtında oturmaq üçün kömək müqabilində Xosrov Pərviz Bizansa bu
dövlətlər arasındakı müharibəyə səbəb olan bütün torpaqları verdi. Göycə gölü və
Dvindən Tiflisə qədər bütün qərbi Cənubi Qafqaz Bizansın hakimiyyəti altına düşdü.
Lakin bu torpaqlar Bizansda da uzun müddət qalmadı. Üsyan qaldıran ordu xalq
hərəkatına söykənərək Mavrikiyanı devirdi və yüzbaşı Fokunu taxta çıxartdı (602-ci
ildə). Lakin narazılıq və narahatlıq buna imkan vermədi və daxili çəkişmələrə xarici
çəkişmələr də əlavə olundu. Bəhram Çubin üzərindəki qələbəsinə görə Mavrikiyaya
borclu olan Xosrov Pərviz öz növbəsində qəsbkar Fokiyə qarşı çıxdı və Bizans
vilayətlərinin işğalına başladı (1, 4-12).
Kuşanların İran cəbhəsində 603-cü ildə üsyanı müəyyən qədər İranın çıxışını
ləngitdi. Bütün İran ordusu Bizans sərhədində təmərküzləşdiyindən Xosrov Pərviz
onu başqalarına həvalə etdi, lakin kuşanların köməyinə türkütlər gəldi və İranı Rey və
İsfahana qədər boşaltdı. Lakin onlar öz uğurlarını davam etdirmədən tez getdilər, belə
ki, türküt xaqanlığında daxili işlər yeni işğallarla uzun müddət məşğul olmağa imkan
vermirdi.
İranın Bizansa hücumu uğurla inkişaf etdi və 610-cu ildə imperiya taxtına
Bizans aristokratiyasının adamı İrakli sahib olduqda vəziyyət dəyişmədi. 611-ci ildə
Antioxiya, 614-cü ildə Yerusəlim, 619-cu ildə İskəndəriyyə təslim oldu: farslar
Bosfora qədər gəldilər və Xalkedonu tutdular. 622-ci ildə onlar Kiçik Asiyada Rodos
və Ankirunu tutdular. Bizansın qərb düşmənləri də fəallaşdılar. 617-ci ildə avarlar
çoxlu sayda kutriqur və slavyan dəstələrinin başında Konstantinopola daxil oldular.
156
İmperiyanın xəzinəsinin sonuncu vəsaitləri onları almağa xərcləndi. İmperiya çökmək
ərəfəsində idi, lakin o, düşmənləri üzərində qələbə çalmağa güc tapa bildi (2,143). İlk
baxışdan çıxılmaz vəziyyətdə olduğu görünən imperator İrakli cəsarətli tədbirə əl atdı
– düşməni pərakəndə hala salmaq və onun diqqətini imperiya mərkəzindən yayındır-
maq məqsədilə İranı parçalamağa və daxili iğtişaşlar yaratmağa əl atdı. 622-ci ildə
imperator İrakli paytaxtı öz oğlu və senatın öhdəsinə buraxaraq Kappadokiyaya
yollandı və burada farsları məğlubiyyətə uğratdı. Pontda qışlayıb sonra Naxçıvanı
işğal etdi. Farslar gözləmədəyi halda Arazı keçən İraklinin qoşunu Atropatenaya so-
xuldu və bu vilayətin paytaxtı Qanzaka getdi. Şəhər hücumla alındı və orada yerləşən
atəşgah dağıdıldı. Qəfil hücum nəticəsində yaranmış təşvişdən ayılan şahənşah (şahlar
şahı – İran şahlarının titulu) qüvvələri cəmlədi və İraklinin qoşununu sıxışdırmağa
başladı. İraklinin qoşunu geri çəkilməyə məcbur oldu. Şimala hərəkət edən İrakli Al-
baniyaya soxuldu və bu ölkənin paytaxtı Partavı tutdu və qışı elə burada da keçirdi.
624-cü ildə müharibə Albaniyada davam etdi. Lakin farslar ona müqavimət göstərdi-
lər və İrakli Syuniya vasitəsilə Göycə gölü ətrafında yerləşən rayona çıxdı, oradan isə
farslar tərəfindən təqib olunaraq Kiçik Asiyaya qayıtdı və Pontda 625-626-cı ilin qışı-
nı keçirtdi (3, 144).
İrana ilk yürüşün uğursuzluğu İraklini müttəfiq axtarmaq məqsədilə Bizansın
köhnə dostları – türkütlərə (xəzərlərə) müraciət etməyə məcbur etdi. Bununla bağlı
olaraq, Bizans mənbələrində xəzərlər haqqında ilk qeydlər meydana gəlir. Feofanın
«Xronoqrafiyasında» məlumat verilir ki, imperator İrakli xəzərlər adlanan şərqi
türklərlə ittifaq bağladı. Bu tipli məlumatlara Musa Kalankatlının «Alban tarixi»
əsərində də rast gəlinir. Bu əsərə yunan-fars müharibəsinin müasiri alban arxiyepis-
kopu Viro haqqında rəvayət də daxil edilmişdir. Burada həmin müharibədə Bizans
tərəfində çıxış edən Türküt (xəzər) ordusunun əsas qüvvəsini təşkil edən xəzərlər
haqqında maraqlı məlumatlar öz əksini tapmışdır. Bu mənbənin verdiyi məlumatlara
görə, İraklinin elçisi Andrey qızılsevən xalqın tamahını oyada bildi və şimal şahı
Cebu xaqanın (yabqu-xaqan) canişinini Bizansa kömək etməyə razı saldı. Müqaviləni
təsdiq etmək üçün Andreylə birlikdə cavab göndərildi və o, 1000 seçmə süvari ilə
Dərbəndi keçib yoluna çıxan hər şeyi dağıdaraq Kürə çatdı (2, 145).
Müqavilə bağlandı və hələ həmin 626-cı ilin sonunda «şimal şahı» İrana qarşı
öz qardaşı oğlunun – Şadın başçılığı altında qoşun göndərdi. O, Albaniya və Atropa-
tenaya daxil oldu, böyük dağıntılar törətdi və çoxlu əsir tutdu. Şad Araz çayının
sahilində dayandı və oradan Xosrov Pərvizə imperator İrakli ilə türkütlərin ittifaqı
haqqında məlumat və farslar tərəfindən tutulmuş Bizans vilayətlərini boşaltmaq və
bütün əsirləri qaytarmaq tələbi ilə səfir göndərdi. Fars şahı buna cavab olaraq hər
şeydən əvvəl İranın türkütlərlə qədim dostluq münasibətləri və hakim ailələri arasında
nigah əlaqələrini xatırlatdı. Məlumdur ki, Xosrov Ənuşirəvan xaqan İstəminin qızı ilə
evlənmişdi. O, yalnız Şadı öz dövlətindən qovmaqla deyil, həm də xaqanın özünün
torpaqlarına hücum etməklə hədələdi.
Şad tərəfindən Cənubi Qafqaza yürüşdən əldə etdiyi, tərkibində əsir, mal-qara,
qızıl, qab-qacaq, qiymətli libaslar olan böyük qənimət yabqu-xaqanın tamahını o qə-
dər oyatdı ki, o özü farslara qarşı hərəkət etmək qərarına gəldi. Buna görə o, tabeli-
yində olan bütün tayfa və xalqlara hazırlaşmağı və silahlanmağı əmr etdi.
Türkütlərin Cənubi Qafqaza ilk yürüşü, çox güman ki, İranın diqqətini Bizansdan
yayındırmaq və İrakliyə yeni müttəfiqi ilə birlikdə müharibəni bərpa etməyə hazır-
157
laşmaq imkanı vermək məqsədi güdürdü. Bu vəzifə, sonrakı hadisələrin gedişindən gö-
ründüyü kimi, yerinə yetirildi. İrakli qoşun topladı və yenə zərbələr endirməyə hazırlaşdı.
627-ci ildə Cebu xaqan Şadla birlikdə saysız-hesabsız qoşunun başında yürüşə
başladı. «Şimal şahı» və «Böyük xaqan», yəni o dövrdə qərbi türkütlərin xaqanı Tun-
şexu idi. 616-cı ildə öz qardaşı Şequnun ölümündən sonra o, xaqan oldu (4, 283). On-
dan sonra ikinci şəxs və ya canişin – Cebu və Yabqu – xaqan onun qardaşı idi, o da
böyük xaqanın qardaşı oğlu – Şadın atası idi. Yabqu və Şad – Türküt xaqanlığının
yüksək əyanlarının titulları idi. İraklinin köməyi ilə gedən türküt qoşununun başında
dayanan bu titullara uyğun şəxs adları məlum deyil, dolayısı məlumatlara istinadən
güman etmək olar ki, Yabqu-xaqan Tun-şexunun kiçik qardaşı – Moho-Şad idi. O,
618-626-cı illər arasında Türküt səfiri kimi Çinə getmişdi. Onun haqqında daha heç
bir məlumat yoxdur. Lakin fərz etmək olar ki, o, xaqanın ən yaxın qohumu kimi
Yabqu titulunu almış və Çin tarixşünaslığının diqqətindən kənarda qalmış Türküt
dövlətinin qərb vilayətlərini idarə edirdi. Onun üç oğlu vardı: Nişu, Tunva və Buli (2,
147) Cənubi Qafqazda döyüşən Şadın gəncliyindən məlum olur ki, bu Moxo-Şadın
kiçik oğlu Buli-Şad idi.
Türkütlərin qoşunu birinci növbədə Dərbəndə hücum etdi. Alban tarixində de-
yilir: «Yırğalanan dənizin dalğaları kimi türkütlər Çora şəhərinə (Dərbənd) hücum et-
dilər və onu yerlə-yeksan etdilər». Paytaxt Partava qaçmış Alban sakinlərini Çora
haqqında deyilənlərdən dəhşət bürümüşdü. Dəhşətli düşmənin zülmünə müqavimət
göstərməyə ümidi olmayan sakinlər öz var-dövlətini qoyub xilas olmaq üçün Artsax
(Qarabağ) dağlarına qaçdılar. Türkütlər qaçanların bir hissəsini Kalankatuyk kəndi
yaxınlığında dağ ətəyində yaxaladılar (2, 105-106). Albaniyanı dağıdandan sonra
türkütlər İberiyaya yönəldilər və Tiflis şəhərini mühasirəyə aldılar və bura öz qoşunu
ilə Bizans imperatoru gəldi. Bundan əvvəl o öz müttəfiqlərini Lazikdə gözləyirdi.
Məhz bu dövrdə Tiflis yaxınlığında İraklinin Yabqu-xaqanla görüşü oldu ki, bu
barədə Bizans yazıçıları məlumat verirlər. Yunan müəlliflərinin Ziyevil adlandırdıqla-
rı Türküt başçısı, yəni Feofanın sözlərinə görə Yabqu imperator İrakliyə yaxınlaşdı,
onun çiynindən öpərək qarşısında baş əydi, türküt qoşunu da digər xalqlar üçün onun
qeyri-adi şərəfinə ehtiram edərək imperatorun qarşısında diz çökdü, lakin bu adət
xəzərlər üçün adi idi. Yabqu imperatora öz oğlu Şadı təqdim etdi. Bu görüş haqqında
tam təfsilatı ilə Nikifor danışır. İrakli, onun sözlərinə görə, türküt başçısını qucaqladı,
onu öz oğlu adlandırdı və öz tacını onun başına qoydu. Sonra təmtəraqlı məclis
quruldu və bundan sonra türküt başçısına məclis süfrəsinin qiymətli qab-qacağını, o
cümlədən çar geyimləri və qiymətli daş-qaşlarla sırğalar bağışladı. İmperator Yabqu-
xaqana öz qızı Yevdokinin şəklini göstərdi və türkütlər farsları məğlub etməkdə
onlara kömək edəcəyi təqdirdə qızını ona ərə verəcəyinə söz verdi (5, 358).
Şimaldan türkütlər və qərbdən Bizansın çoxsaylı qoşunu və güclü silahlarına
baxmayaraq Tiflisin mühasirəsi uğursuzluqla nəticələndi, şəhəri almaq mümkün
olmadı, belə ki, onun müdafiəçiləri təslim olmurdular. Farslar şəhərə 1000 seçmə
döyüşçü sala bildilər və onlarla birlikdə cəsur və istedadlı sərkərdə Şarqakaq da getdi.
İki ay uğursuz mühasirədən sonra Türküt və Bizans qoşunu yoruldu və itkilərlə
zəiflədi. Digər tərəfdən, qış fəsli də gəldi. «Alban tarixi» əsərində deyilir ki, İrakli
xəzər qoşununu buraxdı və şərt kəsdi ki, o, gələn il isti aylardan sonra, yəni payızda
Persiyaya (İrana) qarşı birgə əməliyyatı davam etdirmək üçün qayıtsınlar. O özü də
şəhərin mühasirəsini dayandırmaq qərarına gəldi (2, 105-106). Yabqu imperatora öz
158
oğlunun rəhbərliyi altında olan 40 minlik qoşun verərək qalan ordu ilə öz torpaqlarına
qayıtdı. Tiflisin mühasirəsini Kaxetiya erismtavarı Adernazeyə tapşırıb və beləliklə
arxa cəbhəni təmin edən İrakli düşmən üçün gözlənilmədən Persiyanın daxilinə yol-
landı. Sürətlə Arazı keçib Assuriyaya daxil oldu. Yolda onu, Feofanın sözlərinə görə,
çətinliklərə dözə bilməyən köməkçi türküt ordusu tərk etdi (2, 106). Lakin bu da İrak-
lini dayandırmadı. Yolda qarşısına çıxan hər şeyi dağıdaraq imperiya ordusu dayan-
madan Persiyanın düz mərkəzinə gedirdi. 1 dekabr 627-ci il tarixində İrakli ordusu
Böyük Zabı keçib Ninəva yaxınlığında məskunlaşdı. Burada o vaxta qədər uğursuz-
luqla Bizans ordusunu təqib etmiş farslar ona çatdı. 12 dekabrda qəti döyüş baş verdi
və farslar məğlub edildilər. Bundan sonra İrakli Persiyanın paytaxtı Ktesifona yollan-
dı. Yolda şah iqamətgahı Dastagerdi tutaraq dağıdan İrakli Ktesifon yaxınlığında da-
yandı. Burada onun yolunu fars qoşunu kəsdi. Hərbçi bəxtini döyüşdə yenə sınamağa
cəhd etməyən İrakli geri çəkilmək qərarına gəldi və Atropatenanın Qazaka şəhərinə
yollandı. Belə görünürdü ki, sanki hər şey itirilmiş, heç bir şey əldə edilməmişdi və
624-cü il təkrar olunurdu (o ildə İrakli fars torpaqlarının dərinliklərinə getmiş və çox
çətinliklə düşmən mühasirəsindən xilas olmuşdu). Lakin bu dəfə xoşbəxtlik onun
üzünə güldü. Yolda olarkən İrakli xəbər aldı ki, Persiyada saray çevrilişi baş vermiş-
dir. Xosrov Pərviz öldürülmüşdü, onun oğlu Qubad Şiruye dərhal İrakli ilə sülh danı-
şıqlarına başladı, 3 aprel 628-ci ildə onların arasında sülh müqaviləsi bağlandı (6,
149). Lakin türkütlərin İranla müharibəsi bununla başa çatmadı. İranla Bizans ara-
sında müqavilə bağlandıqdan sonra alban mülkədarlarının üsyanında iştirak etdiyinə
görə 25 il fars sarayında saxlanılan alban katolikosu Viros Qubad tərəfindən azad
edildi və o, vətəninə qayıtdı, yabqu-xaqan şad və böyük ordu ilə birlikdə İrakliyə
verilən sözə uyğun olaraq Tiflisdən qayıdarkən yenə Cənubi Qafqazda göründü. Birinci
növbədə türkütlər Tiflisə qarşı yönəldilər. İki ay şəhər sakinləri düşmənə müqavimət
göstərdilər və nəhayət, türkütlər böyük hücum etmək qərarına gəldilər.
Gürcü salnamələri də xəzərlərin Tiflisə yürüşü haqqında məlumat verir. Tiflisdən ge-
dərkən İrakli Kaxetiyanın eristavı Adernazeni Gürcüstanın mtavarı təyin etdi və ona Tiflisi
verdi. Yabqu Tiflis qalasını tutub, onun başçısını əsir aldıqda dərisini soydular və onu İrak-
liyə Qardabana göndərdi. Mtavar Stefan bu şəkildə öldürüldü. Salnaməçi yazır ki, allah
Stefanı xristianların düşməni kafirlərin dostu olduğuna görə cəzalandırdı (2, 107).
Tiflisdə böyük qənimət ələ keçirən Yabqu-xaqan öz ölkəsinə qayıtdı, oğlu şada
isə qoşunla Albaniyanı fəth etməyi tapşırdı və əmr etdi ki, bu ölkənin hakimi və rəh-
bərləri könüllü tabe olmadıqda şəhərləri, qalaları və ticarəti təslim etmədikdə yalnız
qadınları və 15 yaşa qədər uşaqları sağ qoysunlar və onları da qula çevirsinlər. Tür-
küt-Bizans müqaviləsinə əsasən Gürcüstan Bizansın hakimiyyəti altına keçməli və
şərqi Cənubi Qafqaz isə xana verilməli idi. Yabqu-xaqan bu müqaviləyə uyğun olaraq
hərəkət edirdi. O, Gürcüstanı təmizlədi və Şada Albaniyanı tabe etməyi həvalə etdi.
Albaniyaya daxil olarkən Şad fars canişini (mərzban) və katolikos Viroya tabe olmaq
tələbi ilə elçilər göndərdi. Fars canişini qaçdı, katolikos isə cavabı ləngitdi. Xəyanət-
də ittiham edilməkdən ehtiyat edən katolikos məktubla fars şahına müraciət etdi və
məktubda dost olmayan şəxslə danışıqlar aparmaq üçün icazə istədi. Şad tabeliyə
silah yolu ilə nail olmaq qərarına gəldi. Onun qoşunları əvvəlcədən hazırlanmış plana
uyğun olaraq ölkəni sistemli şəkildə dağıtmağa başladılar. Onun dəstələri eyni za-
manda müxtəlif yerlərdə göründü. Əvvəlcədən satın alınmış türküt elçiləri tərəfindən
xəbərdar edilən katolikos Viro (Kaqdarak kəndində idi) yanında olan bütün kilsə
159
əşyalarını qoyub Artsax (Qarabağ) dağlarına qaçdı və Çaraberd qalasında gizləndi.
Burada da Şad tərəfindən zorla onu özləri ilə aparmaq niyyəti ilə elçilər gəldi. Bu
zaman katolikos həmin qalada olan bütün məsul şəxsləri toplayıb onların qarşısında
məsələ qoydu. Türkütlərə müqavimət göstərmək və ya onlara tabe olmaq məsələsini
uzatmamaq qərarına gələn Viro hədiyyələr topladı və Şadın qərargahına yollandı.
Şadın qərargahı Albaniyanın paytaxtı Partav şəhərinin yaxınlığında idi (2,151). Kür
çayının sağ sahili boyunca uzanan Uti vilayətində Urdi düzənliyində dağlı vadilərdən
çıxarkən yolçular «Alban tarixi»ndə deyilənlərə görə, onlara tanış olan yeri tanımadı-
lar, çünki şadın çoxlu sayda ordusu bu ərazini tanınmaz hala salmışdı. Vironu burada
İran mədəniyyəti üçün ənənəvi olan sağər və digər xidmətçilərlə süfrə mərasiminin
olmaması xüsusilə təəccübləndirdi: hətta Şadın da xidmətçisi yox idi. Görünür,
türkütlər ev məişətində əsir-qulların əməyindən istifadə etmirdilər, onları başqa cür
işlədirdilər – qonşularına satır və ya da əsir çinlilərdə olduğu kimi torpağa basdırır və
onları qalaya çevirirdilər. Vironu onun müşayiətçiləri ilə birlikdə birinci keşikçidən
ikinciyə qədər apardılar və burada Şadın çadırına girişdə onları üç dəfə yerə qədər
əyilməyə məcbur etdilər, sonra isə yoldaşlarını qapıda saxlayaraq yalnız katolikosu
şahzadənin oturduğu çadırın içərisinə apardılar. Onların qarşısına gələn kateolikom
yerə qədər təzim etdikdən sonra ona və bütün əyanlara hədiyyələri təqdim etdi. Şad
mərhəmətlə tabe olması haqqında müraciətini və Sasanilərə qulluq etdiyi kimi qulluq
edəcəyi haqqında vədini qəbul etdi. Vironu ləngimədə məzəmmət etdi: “əgər ləngi-
məsəydin sənin ölkənə mənim qoşunum tərəfindən fəlakət gəlməzdi” və tələb etdi ki,
albanlar öz evlərinə, işlərinə qayıtsınlar. O, söz verdi ki, ölkəni qarət etməyi da-
yandıracaq və hücumlarını qonşu ölkələrə edəcək və onlardan gələn gəlirlə Albaniya-
nın insan və mal itkisini bərpa edəcək. Çünki Şad öz nitqini başa çatdırdı, atam bu üç
ölkəni – Albaniya, Çora və Lbiniyanı – əbədi olaraq aldı (Çora – Dərbənd, Lbiniya –
dağlıq Qafqazın cənub-şərq hissəsi).
Katolikosu və onun yoldaşlarını qonaq edərkən türkütləri çöməlmiş vəziyyətdə
oturtdular və onların qarşısına içərisində ət olan qablar qoydular, lakin onlar oruc
tutduqlarını bəhanə edərək yeməkdən imtina etdilər. Bu zaman onlara tavada qızardıl-
mış nazik çörəklər təqdim etdilər. Partav şəhərində öz evində olarkən və tez-tez köç
və ya oturaq zamanı türkütlərə baş çəkərkən katolikos şaddan əsir tutulmuş albanları
buraxmağı xahiş etdi. Şad öz döyüşçülərinə əsirləri azad etmək haqda əmr verdi və
onlardan kimisə ciddi cəza qorxusu altında saxlamağı və ya gizlətməyi qadağan etdi.
Bununla yanaşı, tidiyün (tiun) adlanan əsilzadələri katolikosun xidmətçiləri ilə
birlikdə göndərdi və onlar düşərgələrə daxil olaraq çadır və şatralarda axtarış aparır
və burada mal-qara arasında və ya başqa yerdə gizlədilən gənc insanları çıxardırdılar
və heç kim onlara müqavimət göstərməyə cəhd etmirdi (7, 153).
Ölkənin türkütlər tərəfindən dağılmasının ardınca Albaniyanı dəhşətli aclıq
bürüdü və bununla bağlı olaraq «Alban tarixi» əsəri aclığı düşmən hücumları ilə de-
yil, siçanların hücumu ilə əlaqələndirir. «Siçanlar bütün otları yeyib, bütün tarlamızın
məhsulunu məhv etdilər». Çox güman ki, bunlar siçan deyil, çəyirtkələr idi. Aclıq
qurtaranda tam qüvvə ilə türkütlərin ağalığı başlandı. Şimal knyazı getdikcə daha çox
güclənirdi və bütün əraziyə dəhşətli qorxu yaymışdı. O, qızıl, gümüş, dəmir və mis
məmulatları əldə etməkdə bacarığı olan bütün sənətkarlara nəzarət etmək üçün adam-
lar göndərirdi. Daşınan mallardan, Kür və Araz çaylarında balıqçılıqdan vergi yığır və
bununla yanaşı, hətta fars şahlığının adi yazışması üzrə didrahma da tələb edirdi.
160
Bununla da «Alban tarixi»nin türkütlərin Cənubi Qafqazda olmaları haqqında müfəs-
səl rəvayəti sona çatır və sonradan bu məsələlərə yalnız müəyyən işarələr edilir. Şi-
malın knyazı (bu mənbədə deyilir) öz oğullarına qarşı yönəldi. Çin mənbələrində de-
yilir ki, 630-cu ildə Qərbi türküt xaqanlığında daxili müharibə yenidən baş qaldırdı.
Bu il türkütlər üçün həyati bir il idi. Şərqi türküt xaqanlığı Tan imperiyası
tərəfindən dağıdıldı, şimal knyazı isə, qərbi türküt xaqanı öz tabeliyində olanların
narazılığına səbəb olduğu üçün, Tun-şahu qəddar və zülmkar olduğuna görə əmisi
Mohadu tərəfindən öldürüldü və sonra o özü taxta çıxdı, lakin tezliklə 631-ci ildə
hakimiyyətə yeni iddiaçı ilə döyüşdə öldürüldü (3, 220). Türkütlər yaranmış belə bir
vəziyyətdə Albaniyada qala bilməzdilər. Sonuncu sasani şahı III Yezdəgirdin (632-
652) dövrünə qədər Albaniya yenə İranın tabeliyində idi, bununla yanaşı, onun
uğrunda türkütlərlə mübarizə haqqında heç bir məlumat yoxdur. Görünür, türkütlər öz
ölkələrində daxili müharibənin başlanması haqqında eşidib tələsik Cənubi Qafqazı
tərk etmişdilər. Yabqu-xaqan Moho-Şad öz qardaşına kömək etmək üçün tələsəndə
öldürüldü. Bu barədə Alban tarixi və Nikiforun məlumatı xəbər verir. Sonuncunun
verdiyi məlumata görə, 631-ci ildə xaqana ərə getmək üçün yollanmış İraklnin qızı
Yevdokiya yoldan qayıtdı, sonradan məlum oldu ki, onun nişanlısı ölmüşdü. Moho-
Şadın oğulları daxili mübarizədə fəal iştirak edirdilər və iki böyük oğlu hətta qısa
müddətə bir-birinin ardınca xaqan da ola bildi. İraklinin İranla müharibədə Qərbi
türküt xaqanlığı ilə ittifaq bağladığına heç bir şübhə ola bilməz. Onun müttəfiqlərini
Bizans mənbələri xəzərlər adlandırırlar (8).
ƏDƏBİYYAT
1.
Кулаковский Ю. История Византии. В 3-х т. Т.1, Киев: 1913, 552 с.
2.
Артамонов М.И. История хазар, Л.: Эрмитаж, 1962, 523 с.
3.
Гумилев Л. Открытие Хазарии. М.: Айрис, 2007, 412 с.
4.
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние
времена. В 3-х т. Т.1. Л.: 1950, 471 с.
5.
Никифора патриарха Константинопольского. Краткая история со времени после
царствования Маврикия. Перевод Е.Э. Липшиц. 1950, 387 с.
6.
Ковалевская В.Б. Кавказ и аланы. М.: Наука, 1984, 290.
7.
Brok, Kevin Alan. Bir Türk İmperatorluğu: Hazar Yahudileri, Nokta Kitab, İstanbul:
2005, 480 c.
8.
Плетнева С.А. Хазары, евреи и славяне. В 16-ти т. Т. XVI, ”Хазары и Хазарский
каганат” Иерусалим: Гешарим. Мосты кулътуры 2005, 568 с.
ХАЗАРЫ НА ЮЖНОМ КАВКАЗЕ
Х.И.ИЛЬЯСОВА
РЕЗЮМЕ
В истории хазарских племен одним из важных этапов является их набеги на Юж-
ный Кавказ. Это имеет исключительное значение как для изучения истории хазарских
племен, так и для изучения истории Южного Кавказа, в том числе Азербайджана
соответствующего периода. В статъе нашло отражение причины походов хазар на Юж-
ный Кавказ, дано описание использованных во время набегов путей, а также дана харак-
теристика общественно-политического положения того времени и тому подобные вопросы.
Ключевые слова: каган, уабку, туркут, шад, летописъ.
161
KHAZARS IN THE SOUTH CAUCASUS
Kh.I.ILYASOVA
SUMMARY
One of the most important stages in the history of the Khazars is their marches to the
South Caucasus. This is important to learn the history of the Khazars and the South Caucasus,
including the history of Azerbaijan of that time. The article deals with the study of the reasons
for Khazars marches to the South Caucasus, the ways that they used during their marches and
the social-political situation in the South Caucasus at that time.
Key words: Khakan, yabku, turkut, shad, chronicle.
Dostları ilə paylaş: |