BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Sosial-s
iyasi elmlər seriyası
2014
UOT 340.1; 321.01
HÜQUQI AKTLAR VƏ ONLARIN NÖVLƏRİ
Ü.B.YUS
İFOVA
Bak
ı Dövlət Universiteti
k.kalb79@box.az
Məqalədə hüquqi aktların, habelə onları qəbul edən orqanların (vəzifəli şəxslərin) müx-
təlifliyi şəraitində hüquqi aktların ayrı-ayrı növlərinin tədqiqinin vacibliyi qeyd olunur və müx-
t
əlif qəbildən olan hüquqi aktların hüquqi təbiəti və təyinatının fərqliliyinə diqqət çəkilir. Eyni
zamanda məqalədə hüquqi aktların əsas əlamətləri, həmçinin normativ və fərdi hüquqi aktların
fərqləndirmə meyarları araşdırılır. Qeyd olunur ki, hüquqi aktların sistemləşdirilməsi, habelə
qeyri-
normativ hüquqi aktların səciyyəvi əlamətlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün hüquqi
aktların dəqiq elmi təsnifatının aparılması böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Açar sözlər: hüquqi, fərdi, normativ, qeyri-normativ, tənzimləmə, akt, qanunvericilik,
sərəncam
Müasir dövrdə insanlar öz hüquq və azadlıqları barədə ilkin məlumatı
əsasən müxtəlif növ hüquqi aktlar vasitəsilə əldə edirlər. Həmin hüquqi aktların
t
ədqiqi və dəqiq tərifinin verilməsi zamanı ən əvvəl onların ifadələrlə sənədləş-
dirilm
əsini və iradi xarakter daşıdığını qeyd etmək lazımdır. Belə ki, şəxslərin
daxili, psixi v
əziyyətini əks etdirən iradənin təzahürü akt-sənədlər vasitəsilə
ifad
ə olunmaqla məlum hüquqi effekt göstərir. Azərbaycan Respublikasının
“Nor
mativ hüquqi aktlar haqqında” 21 dekabr 2010-cu il tarixli Konstitusiya
Qanununun 1.0.4-cü madd
əsinə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasında
hüquqi aktlar normativ hüquqi aktlardan, normativ xarakterli aktlardan v
ə ya
qeyri-normativ hüquqi aktlardan ibar
ətdir. Müvafiq qanun normativ hüquqi
akt
ların daha yüksək hüquqi qüvvəyə malik olması səbəbindən, normativ xa-
rakterli aktlardan v
ə ya qeyri-normativ hüquqi aktlardan fərqli olaraq, normativ
hü
quqi aktlarla bağlı məsələləri dəqiq tənzimləyir. Belə ki, “Normativ hüquqi
akt
lar haqqında” Konstitusiya Qanununun 1.0.1-ci maddəsinə əsasən, “norma-
tiv hüquqi akt t
ənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə,
qanunla v
ə ya fərmanla dövlət orqanının səlahiyyətlərinə aid edilən məsələlər
üzr
ə həmin dövlət orqanı tərəfindən və ya referendum yolu ilə qəbul edilmiş,
ha
mı üçün məcburi davranış qaydalarını əks etdirən, qeyri-müəyyən subyektlər
dair
əsi üçün və dəfələrlə tətbiq olunmaq üçün nəzərdə tutulmuş müəyyən for-
ma
lı rəsmi sənəddir” (1).
38
Bel
əliklə, normativ hüquqi akt müəyyən edilmiş qaydada dərc olunmuş
akt olmaq etibaril
ə, qeyri-müəyyən şəxslər dairəsi üçün məcburi olan davranış
qay
dalarını müəyyən edir, təkrar tətbiq edilə bilir, aktla nəzərdə tutulan konkret
hüquq münasib
ətlərinin yaranmasından və ya başa çatmasından asılı olmayaraq
qüvv
ədə olur. Bununla yanaşı, normativ hüquqi akt ümumi xarakterli davranış
qay
daları şəklində səlahiyyətli dövlət orqanının hüquqi hökmran iradəsini (gös-
t
əriş, qadağa, icazə) əks etdirir. Normativ hüquqi aktın göstərişləri onun təsir
dair
əsində olan bütün ictimai münasibətlərə tətbiq edilə bilər. Normativ hüquqi
aktın qəbulu hüquq normalarının yaradılmasına, dəyişdirilməsinə və ya ləğv
edilm
əsinə yönəlir.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan
Res
publikasının 21 dekabr 2010-cu il tarixli Konstitusiya Qanununun 67.4-cü
madd
əsinə əsasən normativ hüquqi aktın qəbul edilməsi müddətlərinin müəy-
y
ənləşdirilməməsi, qəbulunun vacib sayıldığı normativ hüquqi aktın qəbul edil-
m
əsi əvəzinə məcburi davranış qaydalarının sərbəst inzibati mülahizə əsasında
f
ərdi hüquq tətbiqetmə aktları ilə əvəzlənməsi yolverilməz hesab olunur.
Hüquq subyeki yalnız elə növ hüquqi akt qəbul edə bilər ki, qüvvədə olan
qa
nunvericilik bunu təsbit etsin. Lakin çox vaxt praktikada müvafiq orqanlar
tərəfindən hüquqi aktın formasının sərbəst seçimi bu qaydanın pozulmasına gə-
ti
rib çıxarır. Deməli hüquqi aktın formasının onu qəbul edən orqanın səlahiy-
yətlərinə ciddi şəkildə uyğun gəlməsi, onun qanuni və əsaslı olmasının vacib
me
yarlarından biridir.
Hüquqi aktın rəsmiləşdirilməsi həmçinin onun rəsmi dərcini nəzərdə tu-
tur. Rəsmi dərcin mənası hüquqi aktın mətninin müvafiq mənbədə dərc edilmə-
si və ya digər vasitə ilə hüquq subyektlərinin nəzərinə çatdırılmasından ibarət-
dir. Hüquqi aktın dərci dəqiq şəkildə müəyyən edilmiş müddət ərzində həyata
ke
çirilir. Deyilənlər xüsusilə normativ hüquqi aktlara aiddir. Lakin cari qanun-
ve
ricilik fərdi hüquqi aktlarla bağlı məlumatlandırma tədbirlərinə də böyük
əhəmiyyət verir. Belə ki, “İnzibati icraat haqqında” Qanunun 62-ci maddəsinə
mü
vafiq olaraq, inzibati orqan inzibati aktın qəbul edilməsi haqqında maraqlı
şəxslərə və ya onların nümayəndələrinə rəsmi məlumat verməyə borcludur.
R
əsmi məlumat inzibati aktın maraqlı şəxslərə birbaşa elan edilməsi, təqdim
olun
ması və ya dərc edilməsi yolu ilə verilir. Poçt rabitəsi vasitəsilə ölkə daxi-
lind
ə göndərilmiş inzibati akt, onun poçta təqdim edildiyi gündən 5 gün keç-
dikd
ən sonra, elektron üsulla göndərilmiş inzibati akt isə, göndərildiyi gündən
3 gün keçdikd
ən sonra maraqlı şəxsə təqdim olunmuş sayılır. Lakin nəzərdə tu-
tul
muş qayda maraqlı şəxsin inzibati aktı almadığı və ya gec aldığı hallara şa-
mil olunmur. Maraqlı şəxs inzibati aktı almadığını və ya gec aldığını iddia etdi-
yi hallarda, aktın ona təqdim olunması faktını və müddətini sübut etmə vəzifəsi
inzibati orqanın üzərinə düşür. Məhkəmə aktlarının müvafiq şəxslərə təqdim
edilm
əsi bir qayda olaraq məhkəmə qərarlarının göndərilməsi, yəni işdə iştirak
ed
ən tərəflərin ünvanına poçt xidməti vasitəsilə çatdırılması yolu ilə həyata
keçirilir. Bel
ə ki, Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin
39
227.3-
cü maddəsində məhkəmə qətnaməsinin işdə iştirak edən şəxslərə tərtib
edildikdən sonra 3 gün ərzində rəsmi qaydada verilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Hüquqi aktların və onları qəbul edən orqanların (vəzifəli şəxslərin) müx-
təlifliyi şəraitində hüquqi aktların ayrı-ayrı növlərinin bir-birindən dəqiq şəkil-
də ayrılması vacib məsələdir, çünki onların hər birinin öz təbiəti vardır və öz
təyinatı üzrə fəaliyyət göstərir. Xüsusən də, normativ aktları qeyri-normativ
aktlardan düzgün şəkildə fərqləndirmədən dövlət orqanlarının akt layihələrini
hazırlamaq və tərtib etmək, hüquqi normaları sistemləşdirmək, dərc etdirmək,
qa
nunvericiliyi köhnəlmiş müddəalardan təmizləmək, mövcud qanunvericiliyin
uçotunu aparmaq mümkün deyildir.
Ən ümumi halda qeyri-normativ hüquqi aktın mahiyyəti onun “qeyri-nor-
ma
tiv” adında təzahür edir, yəni belə hüquqi aktlar yuxarıda göstərilən norma-
tiv hüquqi aktın əlamətlərinə malik deyildirlər. Buna əsaslanaraq, normativ aktı
qeyri-
normativ aktdan fərqləndirən meyarın müəyyən edilməsi mümkün olur.
Onların arasında ən mühümü odur ki, qeyri-normativ aktlar fərdi-birdəfəlik,
fərdi-müəyyən xarakter daşıyır və əsasən də təşkilati-sərəncamverici məsələlər
üzrə qəbul edilir (məsələn, vəzifəyə təyinetmə, rütbənin verilməsi və s.).
H
üquqi aktlar yalnız məzmun baxımından deyil, həmçinin onların qəbul
edilməsi, qeydiyyatı və dərc edilməsi qaydasına görə fərqlənirlər. Bu məsələ-
nin aktuallığı, həmçinin cari qanunvericiliyin buna dair fərqli müddəaları ilə də
t
əsdiqlənir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 6 iyun
ta
rixli 648 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Yerli icra hakimiyyətləri haq-
qında Əsasnamə”nin 6.2-ci bəndinə görə, “yerli icra hakimiyyəti orqanlarının
nor
mativ xarakterli aktları onların tərəfindən qəbul edilmiş, məhdud subyektlər
dairəsi üçün məcburi davranış qaydalarını əks etdirən və dəfələrlə tətbiq olun-
maq üçün nəzərdə tutulmuş müəyyən formalı rəsmi sənəddir. Yerli icra haki-
miy
yəti orqanlarının normativ xarakterli aktları qərar formasında qəbul edi-
lir”(2). Əsasnamənin 6.8-ci bəndinin mətni isə (“Yerli icra hakimiyyətinin baş-
çısı konkret (birdəfəlik) təşkilati, nəzarət və ya sərəncamverici tədbirlərin həya-
ta keçirilməsi məqsədilə və ya digər birdəfəlik tətbiq halları üçün qeyri-nor-
mativ
hüquqi aktlar qəbul edir. Qeyri-normativ hüquqi aktlar sərəncam və ya
əmrlər formasında qəbul edilir”) bir daha təsdiq edir ki, cari qanunvericilikdə
normativ xarakterli aktlar qeyri-
normativ hüquqi aktlar sırasına daxil deyildir.
Adı çəkilən Əsasnamədən fərqli olaraq, Azərbaycan Respublikasının İn-
zi
batı Prosessual Məcəlləsinin 2.2.6-ci maddəsində yalnız “normativ xarakterli
aktlar” ifad
əsindən istifadə olunur. Həmin maddəyə əsasən, “Azərbaycan Res-
pub
likasının Konstitusiya Məhkəməsinin səlahiyyətlərinə aid olan məsələlər is-
tisna olmaqla,
normativ xarakterli aktların (qeyd bizimdir – Ü.Y.) qanunauy-
ğunluğunun yoxlanılmasına dair iddialara (qanunauyğunluq haqqında iddia) in-
zibati m
əhkəmə icraatı qaydasında inzibati-iqtisadi məhkəmələr və inzibati-iq-
tisadi kollegiyalar t
ərəfindən baxılır”(3). Bununla yanaşı, məhkəmə şikayətinin
obyekti qismində təkcə normativ xarakterli hüquq aktları deyil, həm də vətən-
da
şın hüquq və azadlığını pozan qeyri-normativ hüquqi aktlar ola bilər. Hüquqi
40
aktların qəbul edilməsi nəticəsində:
- v
ətəndaşın hüquq və azadlığı pozulduqda;
- v
ətəndaşın hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üçün maneələr
yarandıqda;
-
vətəndaşın üzərinə qeyri-qanuni olaraq hər hansı bir vəzifə qoyulduqda
və ya o, hər hansı növ məsuliyyətə qeyri-qanuni cəlb olunduqda vətəndaş bila-
va
sitə məhkəməyə və ya tabeçilik üzrə yuxarı orqana (vəzifəli şəxsə) şikayətlə
müraciət edə bilər.
Aidiyyəti orqan şikayətin əsaslı olub-olmamasını müəyyənləşdirərək
vətəndaşın tələblərinin yerinə yetirməsini təmin edir, onun barəsində tətbiq
edilmiş məsuliyyət tədbirlərini ləğv edir və ya hər hansı başqa yolla onun
hüquq və azadlıqlarını bərpa edir, həmçinin, vətəndaşın hüquq və azadlıqları-
nın pozulmasına səbəb olmuş fərdi hüquqi aktı qəbul edən orqanın məsuliyyəti-
ni müəyyən edir.
Əgər məhkəmə şikayət olunan hüquqi aktı vətəndaşın hüquq və azadlığı-
nı pozmayan, yəni qanuni hesab edirsə, onda şikayətin təmin edilməsindən im-
tina edir.
Müasir dövrdə cari qanunvericilikdə hüquqi aktların növlərinə və forma-
la
rına dair dəqiq ifadələrin istifadə olunması olduqca önəmlidir. Məsələn,
Az
ərbaycan Respublikası Daxili İşlər naziri 19 yanvar 2012-ci il tarixli Qərarı
il
ə təsdiq edilmiş “Yol-patrul xidməti haqqında Təlimat”ın 1.3-cü bəndinə görə
“Yol-patrul xidm
əti öz fəaliyyətində “Polis haqqında” və “Yol hərəkəti haq-
qında” Azərbaycan Respublikası Qanunlarını, Azərbaycan Respublikasının
dig
ər qanunlarını, ölkə Prezidentinin aktlarını, Nazirlər Kabinetinin qərar və
s
ərəncamlarını, DİN-in qərar, əmr və göstərişlərini, digər normativ aktların
(qeyd bizimdir – Ü.Y.) t
ələblərini, eləcə də bu Təlimatı rəhbər tutur”. Görün-
düyü kimi, müvafiq T
əlimatda səhvən “normativ aklar” sırasına mahiyyətcə
f
ərdi hüquqi akt olan hüquqi aktlar da daxil edilmişdir. Bununla əlaqədar, hə-
min T
əlimatda “normativ aktlar” sözünün “hüquqi aktlar” sözü ilə əvəz edilmə-
si m
əqsədəmüvafiqdir.
S
əciyyəvi haldır ki, Azərbaycan Respublikasının “Normativ hüquqi akt-
lar haqqında” Konstitusiya Qanununda qeyri-normativ hüquqi aktların bütün
növl
əri qeyd olunmur. “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Qanunun 3.3-cü
madd
əsinə görə qeyri-normativ hüquqi aktlara aşağıdakılar aiddir:
- Az
ərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarları;
- Az
ərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamları;
- Az
ərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin sərəncamları;
- v
ətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatını həyata keçirən
orqanların aktları;
- konkret (bird
əfəlik) təşkilati, nəzarət və ya sərəncamverici tədbirlərin
h
əyata keçirilməsi məqsədi ilə qəbul edilən və ya digər birdəfəlik tətbiq halları
üçün n
əzərdə tutulan digər hüquqi aktlar” (qeyd bizimdir – Ü.Y.).
Qeyri-
normativ hüquqi aktları normativ hüquqi aktlardan fərqləndirən
41
əlamətlər, həmçinin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 1 iyul
tarixli 463 nömr
əli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Hüquqi aktların Azərbaycan
Respub
likasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsi qaydaları
haq
qında Əsasnamə”də də qeyd olunur. Belə ki, həmin Əsasnamənin 1.10-cu
b
əndinə əsasən “Dövlət Reyestrinə konkret (birdəfəlik) təşkilati, nəzarət və ya
s
ərəncamverici tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədi ilə qəbul edilən və ya di-
g
ər birdəfəlik tətbiq halları üçün nəzərdə tutulan (qeyd bizimdir – Ü.Y.) nor-
mativ xarakterli aktlar deyil, m
əhdud subyektlər dairəsi üçün məcburi davranış
qay
dalarını əks etdirən və dəfələrlə tətbiq olunmaq üçün nəzərdə tutulmuş nor-
mativ xarakterli aktlar daxil edilir”(4). Lakin
əfsuslar olsun ki, həmin aktlar bu
Əsasnamədə “qeyri-normativ hüquqi aktlar” kimi deyil, “normativ xarakterli
aktlar” kimi qeyd olunub.
Normativ texniki sənədlər, tövsiyə xarakterli çoxsaylı aktlar (metodik
gös
tərişlər, təlimatlar və s.) məcburi hüquqi qüvvəyə malik deyildirlər. Lakin
onlar bu halda avtomatik olaraq qeyri-normativ aktl
ara çevrilmirlər, çünki qey-
ri-
normativ akt müəyyən səbəbə görə konkret subyektə mütləq göstərişlər verir
və qətnamə, qərar, əmr, göstəriş və s. şəkildə tərtib olunur.
Bel
ə bir qüsur özünü Azərbaycan Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti
M
əcəlləsinin 4-cü fəsilində (Şəhərsalma və tikintiyə dair normativ sənədlər sis-
te
mi. Şəhərsalma və tikinti fəaliyyətinin informasiya təminatı sistemi) ifadə
edil
ən normalarda büruzə verir. Məcəllənin həmin fəslində istifadəsi nəzəri cə-
h
ətdən əsaslı olmayan “normativ sənədlər” və “texniki normativ hüquqi aktlar”
ki
mi anlayışlara təsadüf edilir. Belə ki, həmin Məcəllənin 9.2-ci maddəsinin
dis
pozisiyasına əsasən “Bu Məcəllədə və digər normativ hüquqi aktlarda
mü
əyyən edilmiş tələblər əsasında şəhərsalma və tikintiyə dair normativ sənəd-
l
ərdə (qeyd bizimdir – Ü.Y.) tikinti ərazilərinin və obyektlərinin yanğından, tə-
bii v
ə ya texnogen xarakterli təhlükəli təsirlərdən mühafizəsi ilə bağlı təhlükə-
sizlik t
ədbirləri nəzərdə tutulmalıdır”(5). Göründüyü kimi, burada konkret ola-
raq “texniki normativ hüquqi s
ənədlərə” dair tələblər nəzərdə tutulur və onlar
madd
ədə qeyd olunduğu kimi “normativ hüquqi aktlarda müəyyən edilmiş tə-
l
əblər əsasında” qəbul olunurlar. Fikrimizcə, həmin maddədə “normativ sə-
n
ədlərdə” ifadəsi əvəzinə “texniki normativ hüquqi aktlarda” və ya “texniki
normativ hüquqi s
ənədlərdə” ifadəsi istifadə olunmalı idi.
Qeyri-d
əqiq terminologiyadan, həmçinin Azərbaycan Respublikası Mülki
M
əcəlləsinin 19-cü maddəsində (“Dövlət hakimiyyəti orqanının və ya yerli
özünüidar
ə orqanının aktının etibarsız sayılması”) istifadə olunur. Həmin mad-
d
əyə əsasən, “Dövlət hakimiyyəti orqanının və ya yerli özünüidarə orqanının
mülki qanunvericiliy
ə uyğun gəlməyən, fiziki və ya hüquqi şəxsin mülki hü-
quq
larını və qanunla qorunan mənafelərini pozan qeyri-normativ xarakterli aktı
m
əhkəmə tərəfindən etibarsız sayıla bilər”(6). Burada, şübhəsiz, “qeyri-norma-
tiv xarakterli akt” ın əvəzinə “qeyri-normativ hüquqi akt” ifadəsinin istifadəsi
düzgün olardı.
Lakin h
ər bir halda belə bir müddəanın nəzərdə tutulması böyük əhəmiy-
42
y
ət kəsb edir və mülki qanunvericilik sahəsində “Vətəndaşların hüquq və azad-
lıqlarını pozan qərar və hərəkətlərdən (hərəkətsizlikdən) məhkəməyə şikayət
edilm
əsi haqqında” 11 iyun 1999-cu il tarixli Qanunun realizəsi üçün əsaslar
ya
radır. Belə ki, həmin Qanunun 2-ci maddəsinə əsasən “Vətəndaş onun hüquq
v
ə azadlıqlarını pozan qərarlar və hərəkətlər (hərəkətsizlik) barəsində birbaşa
m
əhkəməyə və ya tabelik qaydasında yuxarı dövlət orqanlarına və yerli özünü-
idar
ə orqanlarına, müəssisələrə, idarələrə və təşkilatlara, ictimai birliklərə, və-
zif
əli şəxslərə şikayətlə müraciət edə bilər.
Dövl
ət orqanlarının və yerli özünüidarə orqanlarının, müəssisələrin, ida-
r
ələrin və təşkilatların, ictimai birliklərin, vəzifəli şəxslərin qərarlarından və
h
ərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən) vətəndaşların şikayətlərinə məhkəmə tərə-
find
ən Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq baxılır.
Qanunvericilikd
ə başqa müddət nəzərdə tutulmayıbsa, qanunvericilikdə
n
əzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, tabelik qaydasında yuxarı orqan şikayətə
1 aydan gec olmayan müdd
ətdə baxmalı, şikayətə baxılmasının nəticəsi barədə
h
əmin orqanın rəhbərliyi vətəndaşa cavab verməlidir”(7).
Lakin müvafiq q
ərar və hərəkət (hərəkətsizlik) bilavasitə vətəndaşın hü-
quq v
ə azadlıqlarını pozmursa, həmin müraciətin mülki icraat qaydasında ba-
xılması düzgün hesab edilmir, çünki mübahisələndirilən aktlar müraciət edən
şəxsin hüquq və azadlıqlarına toxunmur.
Əgər vətəndaşın iddia etdiyi qərar sırf sərancamverici xarakterə malik,
ic
ra hakimiyyəti orqanının funksiyaların bölünməsinə aid olan qeyri-normativ
hü
quqi aktdırsa, yəni vətəndaşın qanuni hüquq və maraqları ilə bilavasitə əla-
qəsi yoxdursa, onun iddia etdiyi tələblərin məhkəmə icraatına qəbul edilməsi
üçün əsas ortaya çıxmır.
Beləliklə, məhkəmə normativ hüquqi aktı olduğu kimi qəbul etməsi üçün
bu
rada hüquq normalarının mövcudluğu ilə yanaşı onun qəbul edilməsi, qeyd
edil
məsi, daxil edilməsi və dərc olunması qaydalarına da riayət edilməlidir,
nor
mativ texniki aktı normativ hüquqi aktla eyniləşdirmək olmaz.
Az
ərbaycan Respublikasının İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 122.1-ci mad-
d
əsinə əsasən “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinə
uyğun olaraq yoxlanılması Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
müst
əsna səlahiyyətinə aid edilmiş normativ xarakterli aktlar (qeyd bizimdir –
Ü.Y.) istisna olmaqla, dövl
ət və bələdiyyə orqanları tərəfindən qəbul edilmiş
normativ xarakterli aktların qanunauyğunluğunun yoxlanılmasına və onların
etibarsız (qüvvədən düşmüş) hesab edilməsinə dair iddia qaldırıla bilər”(8).
Hesab edirik ki, h
əmin Məcəllədə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
M
əhkəməsinin müstəsna səlahiyyətinə aid edilmiş aktların “normativ xarakter-
li aktlar”
kimi adlandırılması “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya
Qanunun 1-ci madd
əsinə ziddir. Qeyd olunan maddədə həm normativ hüquqi
akt
ların, həm də normativ xarakterli aktların uyğunluğundan bəhs olunduğu
üçün onların maddədə “müvafiq hüquqi aktlar” kimi qeyd olunması məqsədə-
müvafiqdir. Ümumiyy
ətlə, normativ xarakterli aktlarla inzibati aktlar arasında
43
olan daha bir f
ərqli cəhət ondan ibarətdir ki, birincilər ümumi davranış qayda-
la
rı (normativlər) müəyyən edir, ikincilər isə hüquqi faktın bir növü kimi kon-
kret subyektl
ər üçün hüquq və vəzifələr yaradır, onları dəyişdirir və ya onlara
xitam verir.
Hüquqi aktın hazırlanması zamanı onun formasının düzgün seçilməsi va-
cibdir, çünki o, t
ənzimləmə obyektini və onun həcmini adekvat şəkildə əks et-
dirm
əlidir. “Hüquqi aktın forması” termini ən azı iki məna daşıyır. Birinci hal-
da hüquqi aktın forması dedikdə onun xarici ifadə forması, ikinci halda isə
onun adı başa düşülür. Baxdığımız halda “hüquqi aktın” forması termini “hü-
qu
qi aktın (növ müxtəlifliyinə) növünə” bərabərdir.
Hüquq ədəbiyyatında “fərdi akt” və “qeyri-normativ akt” anlayışları bir
qay
da olaraq sinonim kimi ifadə olunur (9, 14). Hesab edirik ki, həmin aktların
paralel istifad
ə edilməsi yanlışlığa yol açır. Onların hər biri konkret təşkilati,
n
əzarət və ya sərəncamverici tədbirlərin həyata keçiriləsi məqsədilə ilə qəbul
edil
ən hüquqi aktları xarakterizə edir və ya digər birdəfəlik tətbiq üçün hesab-
lan
mış normativ qismində çıxış etmir.
A.Q.Tikoven
ko fərdi hüquqi aktın aşağıdakı səciyyəvi əlamətlərini göstərir:
1)f
ərdi hüquqi akt qanunda dəqiq müəyyən edilmiş unifikasiya formasına
(adına) malikdir, hal-hazırda o, hüquqtətbiqi praktikasının bütün subyektləri
üçün t
əfərrüatı ilə təsbit edilmişdir ki, bu da hüquqi mübahisələrin yaranmasına
s
əbəb olur;
2)f
ərdi hüquqi akt hüquq normaların tətbiqinin rəsmi aktıdır, ayrı-ayrı
m
əsələlər üzrə və ya hüquqtətbiqinin xüsusi səlahiyyətli subyekti tərəfindən
(orqan, v
əzifəli şəxs) konkret tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədilə qəbul
edilir, bird
əfəlik icra ilə öz təsirini başa çatdırır;
3)f
ərdi hüquqi akt iradi hökmran xarakterə malikdir, müəyyən hüquqi nə-
tic
ələrin əldə edilməsi üçün onu qəbul edən subyektin iradəsini, səlahiyyətinin
xüsusiyy
ətlərini əks etdirir;
4)f
ərdi hüquqi akt konkret subyektə və ya yalnız müəyyən şəxslər dairə-
sin
ə ünvanlanır və konkret hüquqi münasibətlərin qəbul edilməsinə, dəyişdiril-
m
əsinə və ya dayandırılmasına səbəb olur (10, 58).
A.A.Travkin f
ərdi hüquqi aktın çoxsaylı əlamətlərini şərti olaraq dörd
qrupa bölür. O, birinci qrupa f
ərdi hüquqi aktı hüquqi sənədin növ müxtəlifliyi
kimi xarakteriz
ə edən əlamətləri aid edir, yəni xüsusi növ sənəddir, spesifik ifa-
d
ə formasına malikdir, hüquqi aktlar sistemində xüsusi yer tutur və hüququn
real
laşdırılmasının növlərindən biridir. İkinci qrupa dərc olunmanın xüsusiy-
y
ətlərini və fərdi hüquqi aktın hökmran təbiətini göstərən əlamətlər daxildir,
y
əni hüquq normaları əsasında qəbul olunmuş prosessual qaydada səlahiyyətli
subyektl
ər tərəfindən hazırlanması və qəbul edilməsinin məcburiliyi aiddir.
Üçüncü qrupu f
ərdi hüquqi aktın hüquqi keyfiyyətlərini xarakterizə edən
aşağıdakı əlamətlər təşkil edir:
- o, r
əsmi olaraq iş üzrə qərarı tərtib və təsbit edir;
- onun t
ərkibinə fərdi göstərişlər daxildir, onlarda adresatların subyektiv
44
hü
quqları və vəzifələri konkretləşdirilir (ictimai münasibətlərin şəxsən müəy-
y
ən edilən iştirakçıları);
- o, d
əqiq şəkildə ifadə olunmuş təsir hüdudlarına (sahələrinə) malikdir;
-
onun reallaşdırılması təşkilati, maddi və digər xarakterli həvəsləndirici
v
ə məcburedici tədbirlərin tətbiq edilməsi imkanı ilə təmin edilir;
o, spesifik hüquqi faktdır, ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimləmə me-
xanizmind
ə xüsusi yer tutur.
N
əhayət, A.A.Travkinin mülahizələrinə görə dördüncü qrupa aid edilən
f
ərdi hüquqi aktın sosial-psixoloji keyfiyyətləri, məhz aşağıda göstərilənlərdir:
hüququn t
ətbiqi subyektlərin və iştirakçıların hüquqi davranışının sosial-psixo-
loji mexanizminin f
əaliyyətinin nəticəsidir və insanların, onların kollektivləri-
nin v
ə təşkilatlarının şüurlu-iradi fəaliyyəti prosesində ictimai həyatın müxtəlif
sah
ələrinin dəyişdirilməsinə yönəlmişdir (11, 11-12).
S.S.Alekseyev düzgün olaraq qeyd edir ki, “hüquq nəzəriyyəsi dərsliklə-
rin
də və kurslarda normativ aktlar və fərdi aktlar ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçiri-
lir: birincilər hüquq mənbəyinin xarakteristikasında, ikincilər isə hüquq müna-
si
bətlərində; belə bölgü hardasa özünü doğruldur, xüsusilə də ona görə ki, bir
hal
da akt dedikdə hüququn xarici forması, digərində isə qanuni davranış forma-
sı başa düşülür”(12, 193).
Fərdi hüquqi aktlar konkret ictimai münasibətlərin tənzimləmə funksiya-
sını yerinə yetirir. İctimai münasibətlər ümumilikdə və tam olaraq hüquqla tən-
zim
lənir, lakin real həyatda belə münasibət subyektlərinin və ya obyektlərinin
kon
kretləşdirilməsi tələb olunur. Fərdi hüquqi aktın ümumi tənzimləmə prosesi
ilə əlaqəsi yoxdur. O, konkret hadisəyə, vəziyyətə aiddir, yəni konkret hüquqi
mü
nasibətin realizəsi ilə əlaqədardır.
Fərdi hüquqi akt səlahiyyətli orqan tərəfindən qoyulmuş qaydada qanun-
ve
ricilik əsasında qəbul edilən rəsmi hüquqi sənəddir. Qeyd etmək lazımdır ki,
cari qanunvericilikd
ə “hüquqi aktlar” ifadəsi “hüquqi sənədlər” ifadəsindən
f
ərqləndirilir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Daxili Ni-
zamnam
əsində “Milli Məclisin sənədləri” ilə “Milli Məclisin aktları” fərqlən-
dirilir. Bel
ə ki, Daxili Nizamnamənin 30-cu maddəsi “Milli Məclisin aktlarının
q
əbul edilməsi üçün tələb olunan səs çoxluğu” adlanır və həmin maddəyə əsa-
s
ən “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və bu Daxili Nizamnamə-
d
ə başqa qayda nəzərdə tutulmayıbsa, Milli Məclisin aktları 63 deputatın səs
çox
luğu ilə qəbul edilir”. Bundan fərqli olaraq, Daxili Nizamnamənin “Milli
M
əclisin sənədlərinin dərc edilməsi” adlanan 53-cü maddəsinin mətnindən par-
lamentin s
ənədləri qismində Milli Məclisin qərarları ilə yanaşı, Milli Məclisin
ic
laslarının protokolları və stenoqramları da qeyd olunur (13).
Sənədin fərdi hüquqi akt kimi nəzərdən keçirilməsi üçün o, aşağıdakı iki
əlamətə malik olmalıdır:
1)fərdi hüquqi akt səlahiyyətli orqan tərəfindən ümumi qayda əsasında
qəbul edilir;
2)fərdi hüquqi aktlar müəyyən prosedur qaydasında qəbul edilir.
45
Fərdi hüquqi aktın qəbul edilməsi prosesi bir neçə mərhələdən keçir və
onların arasında aşağıdakıları seçib göstərmək olar:
-
təşəbbüs mərhələsi – müvafiq aktın dərc olunması ideyasının yaranma-
sı. Həmin mərhələdə ilk növbədə səlahiyyətli orqanın aktı qəbul edilir, aktın
qəbul edilməsinin zəruriliyi əsaslandırılır (dəyişdirilmə, ləğv etmə), baxılan
məsələ üzrə mövcud olan bütün informasiya toplanılır və analiz edilir (qanun-
ve
ricilik, təlim-metodik materiallar, informasiya məktubları və s. öyrənilir);
-
fərdi hüquqi aktın mətninin hazırlanması.
Əksər hallarda müvafiq orqanın (vəzifəli şəxsin) fərdi hüquqi aktlarının ta-
be
çilikdə olan strukturlar və ya vəzifəli şəxslər üçün məcburiliyi əvvəlcədən
müəyyən edilir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2001-ci il 30
iyun tarixli 518 nömr
əli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının
Daxili İşlər Nazirliyi haqqında Əsasnamənin 5.3.6-ci bəndinə əsasən “Azərbaycan
Respublikasının Daxili İşlər naziri Nazirlik sistemində icrası məcburi olan əmrlər
verir,
əsasnamələri, nizamnamələri, təlimatları, qaydaları, standartları, normaları
v
ə digər normativ hüquqi aktları təsdiq edir, habelə dövlət hakimiyyəti orqan-
larının rəhbərləri ilə birlikdə və ya onlarla razılaşdırılmaqla əmrlər, sərəncamlar,
göst
ərişlər verir, onların icrasına nəzarəti təşkil edir”(14).
Qeyd etm
ək lazımdır ki, hüquq normasının və fərdi hüquqi aktların adre-
sat
ları müxtəlifdir. Hüquq normasının özünün xarakterindən qeyri-müəyyən
şəxslər dairəsinə münasibətdə ümumi davranış qaydaları yaranır. Fərdi hüquqi
ak
tın məcburiliyi hüquq normasının konkret şəxslərə şamil olunmasına gətirib
çıxardır, zəruri hallarda normada göstərilən məcburi subyektlərin dar dairəsi ilə
m
əhdudlaşır.
Onların arasında, ilk növbədə, baxılan aktın müvafiq hüquq normasının
kim
ə və ya kimlərə münasibətdə tətbiq edilməsini qeyd etmək lazımdır.
Birincisi,
ənənəvi olaraq aktın özündə onun adresatları bilavasitə göstərilir.
Bu, orada f
ərdi hüquqi aktın adresatı göstərilmədiyi halda və onu qəbul etmiş
orqanın müəyyən edilməsi mümkün olmadıqda, belə akt effektli və işlək olmur.
İkincisi, əgər adresat tərəfindən müvafiq vəzifələr yerinə yetirilmirsə,
onda f
ərdi hüquqi aktın icrası müvafiq orqanlar və vəzifəli şəxslər tərəfindən
t
əmin olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, fərdi hüquqi aktın icrasının bu növ
t
əminatçıları bir qayda olaraq orada göstərilmir, çünki onlar qanunvericilik
sisteminin dig
ər hüquqi aktlarında əvvəlcədən müəyyənləşdirilmişdir (polis,
m
əhkəmə icraçıları və s.).
Üçüncüsü, h
əmin aktda həll edilən məsələyə orqan və konkret şəxslər
aid ola bil
ərlər. Fərdi hüquqi aktın “üçüncü şəxslərə” münasibətdə ümumi fəa-
liyy
ət proqramı qismində çıxış etməsi hüquq nəzəriyyəsində az işlənilmişdir.
Bu, xüsus
ən də aktla hər hansı bir müəyyən hüquq səlahiyyətlərin icrası həvalə
edilmiş subyektə (müəyyən qaydada hərəkət etmək səlahiyyətinə malik olan,
əmlakın sahibi sayılan və s.) münaisibətdə geniş şəxslar dairəsi üçün nəzərdə
tutulan f
ərdi hüquqi aktlara aiddir.
Aidiyy
ətli dövlət orqanlarının və ya məsul vəzifəli şəxslərin öz səlahiyyət-
46
l
əri çərçivəsində qəbul etdiyi hüquqi aktları həmin orqanların müvafiq tapşırıq-
larından fərqləndirmək lazımdır. Çünki hüquqi aktlardan fərqli olaraq, aidiyyəti
dövl
ət orqanın və ya məsul vəzifəli şəxsin hər hansı tapşırığı yalnız müvafiq
hakimiyy
ət orqanları sistemində mövcud ola bilər. Lakin cari qanunvericilikdə
b
əzən kobud terminoloji səhvlərə də təsadüf olunur. Belə ki, Azərbaycan Res-
publikası Nazirlər Kabinetinin 2014-cü il 16 dekabr tarixli 393 nömrəli qərarı
il
ə təsdiq edilmiş “Ölçmələrin vəhdətinin təmin edilməsi sahəsində akkreditasiya
olunmuş orqanlar tərəfindən yoxlanılan ölçmə vasitələrinin Siyahısı”nın 17-ci
b
əndinin adının (“Dövlət orqanlarının ölçmələrin məcburi aparılması barədə
q
ərarlarının icrası üzrə”) düzgün göstərildiyi halda, onun 1-ci yarımbəndində
istifad
ə olunan ifadənin (“məhkəmə ekspertizasının həyata keçirilməsində,
h
əmçinin məhkəmə və prokurorluq orqanlarının və digər dövlət orqanlarının
tapşırıqlarının (qeyd bizimdir – Ü.Y.) yerinə yetirilməsində tətbiq edilən ölçmə
vasit
ələri”) (15) qeyri-dəqiqliyini qeyd etmək lazımdır. Fikrimizcə, ölkəmizdə
Konstitusiya s
əviyyəsində hakimiyyət bölgüsü prinsipinin bəyan edildiyi və
reallaşdırıldığı bir şəraitdə belə “ikimənalı” ifadələrin işlədilməsi yolverilməzdir.
ƏDƏBİYYAT
1.
“Azərbaycan” qəz. 2011, 17 fevral, № 37.
2.
“Azərbaycan” qəz. 2012, 8 iyun, № 125.
3.
Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2009, № 10, maddə 762.
4.
Az
ərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2011, № 7, maddə 626.
5.
“Azərbaycan” qəz. 2012, 9 sentyabr, № 201.
6.
Azərbaycan Respublikası Qanunvericilik Toplusu, 2000, № 4, maddə 250.
7.
Azərbaycan Respublikası Qanunvericilik Toplusu, 1999, № 7, maddə 398.
8.
Azərbaycan Respublikası Qanunvericilik Toplusu, 2009, № 10, maddə 762
9.
Дементьев И.В. Индивидуальные налогово-правовые акты: Дис... канд. юрид.
наук. Воронеж, 2005, 235с.
10.
Тиковенко А.Г. Индивидуальные (ненормативные) правовые акты: характерные
признаки / Правовое обеспечение инновационного развития экономики Респуб-
лики Беларусь: Материалы международной научно-практической конференции
(21-
22 октября 2010 г.). Минск: Позитив-центр, 2010, с. 56-58.
11.
Травкин А.А. Сущность и пределы (сферы) действия правоприменительных актов:
проблемы теории и практики: Автореф. дис... канд. юрид. наук. Ярославль, 22с.
12.
Алексеев С.С.Общая теория права: В 2 х т. Т.2. М.: Юрид. лит., 1982, 360с.
13.
Az
ərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 1997, № 2, maddə 107.
14.
Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2001, № 6, maddə 416.
15.
“Azərbaycan” qəz., 2014, 26 dekabr, № 284.
47
ПРАВОВЫЕ АКТЫ И ИХ ВИДЫ
У.Б.ЮСИФОВА
РЕЗЮМЕ
В статье, в первую очередь, отмечается, что в условиях разнообразия правовых
актов, а также принимающих их компетентных органов (должностных лиц), важно их
четкое отграничение друг от друга, так как каждый из них имеет свою собственную при-
роду и назначение. В этой связи в статье рассматриваются основные признаки правовых
актов, а также критерии разграничения нормативных и индивидуальных правовых актов.
Отмечается необходимость проведения четкой научной дифференциации правовых ак-
тов в целях систематизации правовых актов, а также определения характерных призна-
ков ненормативных (индивидуальных) правовых актов.
Ключевые слова: правовой, индивидуальный, нормативный, ненормативный,
регулирование, акт, законодательство.
LEGAL ACTS AND THEIR TYPES
U.B.YUSIFOVA
SUMMARY
It is noted in the article that there are more variety of legal acts, as well as host of their
competent authorities (officials). In this sense, it is important to define distinct difference of
legal acts, because each of them has its own nature and purpose. The article discusses main
features of legal acts, as well as criteria for distinguishing the normative and individual legal
acts. It is noted that a clear scientific differentiation of the legal acts is very important for
systematization of legal acts and definition of the characteristic features of non-normative
(individual) legal acts.
Key words: legal, individual, normative, non-normative, regulation, act, legislation.
48
Dostları ilə paylaş: |