BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Sosial-siyasi elml
ər seriyası
2015
FƏLSƏFƏ
УОТ 122/129
FƏLSƏFƏ VƏ TƏBİƏTŞÜNASLIĞIN
MÜNASİBƏTİNİN POZİTİVİST ANLAMI
V.M.KƏRİMOV
Bakı Dövlət Universiteti
V.m.Karimov@yahoo.com
M
əqalədə fəlsəfə və təbiətşünaslığın münasibətinin pozitivist anlamının mahiyyəti açılıb
t
ənqidi surətdə təhlil olunur. Həmin bilik sahələrinin qarşılıqlı əlaqədə olduğu və bunun
obyektiv
əsası açılaraq göstərilir ki, bu onların tədqiqat obyektinin ümumiliyidir: həm fəlsəfə,
h
əm də təbiətşünaslıq təbiəti öyrənir. Pozitivizmin kontizm, maxizm və neopozitivizm kimi tarixi
formaları tənqidi surətdə nəzərdən keçirilərək göstərilir ki, fəlsəfə və təbiətşünaslıq ancaq
qarşılıqlı əlaqədə və təsirdə müvəffəqiyyətlə inkişaf edə bilər.
Açar sözl
ər: fəlsəfə, təbiətşünaslıq, qarşılıqlı əlaqə, pozitivizm, kontizm, maxizm,
neopozitivizm, dialektik-materialist anlam
İnsan idrakının fəlsəfə və təbiətşünaslıq kimi iki mühüm sahəsi qarşılıqlı
əlaqədə və təsirdə yaranıb inkişaf etmiş, bir-birlərini zənginləşdirmişlər. Bu-
nunla bel
ə həmin bilik sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsi və münasibəti uzun müddət
düzgün
başa düşülməmişdir. Həmin münasibət yalnız bu bilik sahələrinin uzun
sür
ən inkişafı nəticəsində yaranmaqla müasir təbiətşünaslığın həqiqi fəlsə-
fi-metodoloji
əsası kimi çıxış edən dialektik-materialist fəlsəfədə düzgün ay-
dınlaşdırılmışdır.
F
əlsəfə və təbiətşünaslığın münasibətinin düzgün anlamını verən dialektik
materializm
ə qədər ona uzun müddət naturfəlsəfi baxış hakim olmuşdur. Məlum
olduğu kimi, təbiət haqqında biliklərin son dərəcə aşağı səviyyədə olduğu qədim
dövrd
ə dünya haqqında təbii-elmi təsəvvürləri də özündə ehtiva edən ümumi bir
elm – naturf
əlsəfə mövcud olmuşdur. Naturfəlsəfə daxilində fəlsəfə və tə-
bii-elmi t
əsəvvürlər, sonralar onlar əsasında yaranıb inkişaf edən təbiət elmləri
arasında fəaliyyət sahəsi aydın şəkildə ayrılmamış, həmin bilik sahələrinin
t
ədqiqat predmetləri hələ müəyyənləşməmişdi. Buna görə də təbiət haqqında
bilikl
ərin artıq müəyyən dərəcədə inkişaf etdiyi dövrdə yaşayan ilk yunan
filosofları eyni zamanda müxtəlif təbiət elmləri ilə də məşğul olmuş, onların
dünyagörüşündə fəlsəfi baxışlar və təbii-elmi təsəvvürlər naturfəlsəfədə çulğaş-
94
mış şəkildə mövcud olmuşdur.
F
əlsəfə və təbiətşünaslığın münasibətinin naturfəlsəfi və dialektik-mate-
rialist
anlamlarını artıq əvvəllər təhlil etdiyimizdən, həmin məsələ ilə maraq-
lananl
arı oraya (9, 10) göndərməklə bu məqalədə onun pozitivist anlamını ver-
m
əyə çalışacayıq. Həmin anlam naturfəlsəfənin «xarabaları» üzərində meydana
çıxdığından qısaca olaraq bunu qeyd etməklə kifayətlənirik ki, konkret təbiət
elml
ərinin o qədər də inkişaf etmədiyi, təbiətşünaslığın başlıca olaraq faktlar
toplamağa məşğul olduğu, hadisələr arasındakı real əlaqələri açmağa qadir
olmadığı və olnları əqli quraşdırmalarla əvəz etdiyi dövrdə dünyanın ümumi
m
ənzərəsini verməyə çalışan və bu səbəbdən də bütün bilik sahələrini əhatə edən
«elml
ər elmi» olmaq iddiası ilə çıxış edən naturfəlsəfə təbiət elmlərinin yeganə
düzgün f
əlsəfəsi kimi çıxış edirdi. Dünyanın müxtəlif elmlər tərəfindən
öyr
ənilən sahələri arasındakı əlaqələrin hələ məlum olmadığı dövrdə dünyanın
bütöv elmi-f
əlsəfi mənzərəsini verməyə çalışan naturfəlsəfə bu zaman həmin
əlaqələri xəyali əlaqələrlə əvəz edir, xüsusi tədqiqat tələb edən məsələlərə əqli
quraşdırmaların köməyilə cavab verməyə çalışırdı.
İdrak tarixi göstərir ki, öz elmi fəaliyyətlərində təbiətşünaslığın nailiyyət-
l
ərinə əsaslanan materialist naturfəlsəfənin nümayəndələri Demokrit, Qassendi,
İ.Nyuton, C.Bruno, Lomonosov, Laplas, Dalton, Darvin və b., habelə Hegel
kimi dialektik müt
əfəkkirlər dünya haqqında elmin inkişafını xeyli qabaqlayan
v
ə fəlsəfi dünyagörüşünü zənginləşdirən bir sıra mütərəqqi ideyalar irəli
sürmüşlər.
Lakin konkret t
əbiət elmlərinin inkişafı dərinləşdikcə, xüsusilə fizikanın
daha da
inkişafı, kimya, geologiya, astronomiya, biologiya elmlərinin təşəkkülü
v
ə inkişafı konkret təbii-elmi tədqiqata əsaslanmayan naturfəlsəfənin məhdud-
luğunu aşkara çıxararaq onun dağılmasını və aradan qaldırılmasını zəruri edirdi.
Bu bel
ə bir haldan da irəli gəlirdi ki, artıq həmin bilik sahələri arasında təbiətin
özünd
ə mövcud olan əlaqələrin aşkara çıxarılıb öyrənilməsi XIX əsrin ortalarına
doğru təbiətşünaslığı başlıca olaraq faktları toplamaqla məşğul olan empirik
elmd
ən toplanmış faktik materialların sistemləşdirildiyi, hadisələr arasındakı
real
əlaqələrin açıldığı nəzəri elmə çevrilmişdi.
T
əbiətşünaslıqda baş verən və alimlərin əksəriyyətinin əsas tutduqları
metafizik t
əfəkkür üsulunu dağıdaraq dünyaya dialektik baxışın işlənməsinə
g
ətirib çıxaran bir sıra mühüm kəşflər sayəsində naturfəlsəfənin məhdudluğu və
g
ərəksizliyi aşkara çıxırdı. Naturfəlsəfənin nüfuzdan düşməsi və aradan qal-
dırılması ilə müşayiət olunan bu mütərəqqi proses dialektikcəsinə düşünə bil-
m
əyən təbiətşünaslara artıq konkret elmlərin ümumiyyətlə «elmlər elmi» sayılan
f
əlsəfənin hökmranlığından «xilas olması» kimi görünməyə başladı. Bu zəmin-
d
ə ümumiyyətlə fəlsəfədən yaxa qurtarmaq pərdəsi altında çıxış edən, əslində
is
ə təbiətşünaslıqla çıx bağlı olan materialist fəlsəfəni aradan qaldırmaq cəhd-
l
ərinin ifadəsi olan pozitivizm meydana çıxdı və o dövrün filosofları, xüsusilə
t
əbiətşünasları arasında geniş yayılmağa başladı. Bunun da başlıca səbəbi o idi
ki, özünü «elml
ər elmi» kimi qələmə verməklə konkret elmlərin nailiyyətlərinə
95
m
əhəl qoymayan, əsasən əqli quraşdırmalarla məşğul olan naturfəlsəfəyə qarşı
çıxan pozitivizmin nümayəndələri eyni zamanda təbiət elmlərinin konkret nai-
liyy
ətlərini inkar etmirdi.
Pozitivizmin banisi
fransız filosofu Oqyust Kont (1798-1857) olduğundan
onun ilkin
forması kontizm adlanır. Pozitivizmin yaranması və inkişafında
ingilis filosofu Con Stüart Mill (1806-1873) v
ə Herbert Spenserin (1820-1903)
d
ə xidmətləri olmuşdur. Pozitivizm mövqeyindən biliyin anriorluğu fikrinə qarşı
çıxaraq idrak nəzəriyyəsi məsələlərində empirizm mövqeyindən çıxış edən
C.S.Mill deduktiv biliyin mümkünlüyünü q
əbul etmir. Biliklərin induksiya –
xüsusid
ən ümumiyə keçmək yolu ilə əldə edildiyini bildirirdi. Pozitivizm fəl-
s
əfəsinin metodunun işlənib hazırlanmasına böyük diqqət yetirən C.S.Mill
induksiyanı belə metod hesab edirdi.
H.Spenser
ə görə, fəlsəfənin təsiri olmadan müstəqil surətdə inkişaf edən
elmin m
əqsədi əldə olunan biliklər arasında vəhdət yaratmaqdır. Onun fikrincə,
f
əlsəfə elmin kəşf etdiyi qanunları vəhdət halında öyrənməyə çalışır.
F
əlsəfədə antifəlsəfi istiqamət kimi formalaşan pozitivizm öz inkişafında 3
m
ərhələdən keçmişdir: 1) kontizm, yaxud «birinci pozitivizm»; 2) empiriokriti-
sizm, yaxud «ikinci pozitivizm (maxizm); 3) üçüncü pozitivizm, yaxud neo-
pozitivizm.
Pozitivizmin banisi O.Kont v
ə ardıcılları (C.S.Mill, H.Spenser) özlərini
müsb
ət (pozitiv) bilik tərəfdarları kimi qələmə verərək bildirirdilər ki, həqiqi
elm ancaq müsb
ət faktları öyrənir, onun tədqiqat oybekti ancaq təcrübənin
verdiyi
faktlardır. Həm də elmin vəzifəsi faktları təhlil, izah etmək deyil, təsvir
etm
əkdir, alim filosofluq etməyərək aşkara çıxarılan faktları təsvir etməklə
kifay
ətlənməlidir. Konta görə, elm və fəlsəfənin predmeti eyni bir şeydir. Xüsusi
elml
ərdən fərqli olaraq fəlsəfənin öz xüsusi predmeti yoxdur. O, yalnız
hadis
ələri sadəcə təsvir etməklə kifayətlənməlidir. Kont və tərəfdarlarının
fikrinc
ə, «pozitiv elm» daxili mahiyyəti, daxili səbəbləri, daxili strukturu
açmağa çalışmamalıdır, onun vəzifəsi ancaq «bilavasitə müşahidə olunanları
t
əsvir etməklə», habelə müşahidə olunan hadisələri bir-birilə bağlayan qanunları
mü
əyyənləşdirməklə məhdudlaşmalıdır» (17,76).
Elmi
idrakın ali pilləsi sayan O.Konta görə, elmi bilik şeylərin mahiyyətini
aça bilmir, o, hadis
ələri ancaq təsvir edir, onların ardıcıllığında qanunauyğun-
luqları açır, lakin onların mahiyyətinə nüfuz edə bilməz. Burada Kont geriyə –
Yum v
ə Kantın aqnostisizminə qayıdır. Konta görə, elmi bilik empirik, yəni
t
əcrübi bilik olduğundan elm dünyanın insan tərəfindən dərk olunması, başlıca
olaraq
müşahidələrə əsaslanan idrak tarixidir. Biz yalnız hadisələri, yaxud
du
yğularımızda verilənləri müşahidə edə bildiyimizdən aydındır ki, elmi bilik
hadis
ələrin güman olunan əsasına nüfuz edə, nə onların mahiyyətinə, nə də ilkin,
sonuncu s
əbəblərilə iş görə bilməz. Buna görə, öz xarakteri etibarilə elmi bilik
əksərən təsviri bilikdir. Kont özu belə deyir: «həqiqi pozitivist ruh başlıca
olaraq, hadis
ələrin ilkin və son səbəblərinin öytrənilməsinin onların sarsılmaz
qanunlarının öyrənilməsi ilə əvəz olunmasından, başqa sözlə, niyə sözünün necə
96
sözü il
ə əvəz olunmasından ibarətdir» (25, 38). Əslində qanun hadisələrin daxili,
mühüm, z
əruri, mahiyyət xarakterli əlaqələrini ifadə etdiyi halda Konta görə,
qanun ancaq hadis
ələrin xarici səthi, bilavasitə müşahidə olunan, yəni hissi
olaraq
qavranılan əlaqələrini ifadə edir.
F
əlsəfə və xüsusi elmləri bir-birindən ayıran pozitivistlər bildirirdilər ki,
elmin, o cüml
ədən təbiət elmlərinin ayrı-ayrı sahələrinin fəlsəfəyə ehtiyacı
yoxdur v
ə sonuncusunun konkret elmlərin işlərinə müdaxiləsi guya onların
inkişafına mənfi təsir göstərir.
Xüsusi elmi probleml
əri ancaq fəlsəfənin həll edə biləcəyini iddia edən
naturf
əlsəfənin əksinə olaraq, pozitivizm əslində elmi və fəlsəfi biliyin bütün
probleml
ərini xüsusi elmi metod və vasitələrlə həll etməyin mümkünlüyünü
söyl
əyir və bildirirdi ki, fəlsəfənin dövrü artıq həmişəlik ötüb keçmişdir və öz
probleml
ərini müstəqil surətdə həll etməyə qadir olan konkret elmlərin ona heç
bir
ehtiyacı yoxdur. Buna görə də təbiət elmləri heç bir fəlsəfəyə etina etmədən
ancaq
faktları toplamaq, qeydə almaq və təsvir etməklə kifayətlənməlidir. Bu
s
əbəbdən də XIX əsrin ortalarında fəaliyyət göstərən bir çox təbiətşünaslar
pozitivizmin banisi O.Kontun bel
ə bir iddiasına şərik çıxırdılar ki, təbiət elmləri
onların fövqündə duran «metafizikaya» (fəlsəfəyə) ehtiyac duymur və qarşısına
çıxan bütün problemləri özünün vasitələri ilə həll edə bilər. Bu o dövrdə təbiət
elml
əri içərisində daha çox inkişaf etmiş olan fizika üçün xüsusilə səciyyəvi idi.
XIX
əsr fiziklərinin fəlsəfəyə mənfi münasibətinin səbəbi xeyli dərəcədə
elmin
qarşısına çıxan konkret problemləri təbii-elmi vasitələrlə həll etmək
əvəzinə çox zaman səmərəsiz olan əqli quraşdırmalarla məşğul olan naturfəl-
s
əfəyə bəslədikləri ədavət idi. Bunu nəzərdə tutan A.Zommerfeld yazırdı: «XIX
əsrdə fizika və fəlsəfə arasında kifayət qədər gərgin münasibət vardı. Əvvəlcə
fizikaya onun
inkişaf yolunu qabaqcadan müəyyənləşdirməkdə kömək etməkdə
özünü
haqlı sayan fəlsəfə üstünlük təşkil edirdi. Bu münasibətlə Şellinqi, Hegeli
…
xatırlamaq olar. sonra fiziklər daha inamsız oldular və hər cür fəlsəfəni rədd
etm
əyə başladılar. Bu, məsələn, ona gətirib çıxartdı ki, R.Mayerin enerjinin
saxlanması prinsipi haqqında zahirən fəlsəfi görkəmə» malik olan ilk əsər
«Reddendorf Annalen»in redaktoru t
ərəfindən rədd edilmişdir (24, 117). Burada
A.Zommerfeld «Annalen der Fhüsik»
jurnalının redaktoru İ.Reddendorf
t
ərəfindən R.Mayerin «Qüvvənin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən təyini» adlı
m
əqaləsini çap üçün qəbul etməməsi faktını nəzərdə tutur.
Bu fakt pozitivizmin elmin
inkişafına mənfi təsirini aydın göstərir. əgər
t
əbiətşünaslıq pozitivistlərin göstərdiyi yolla gedərək yalnız faktları toplamaq və
t
əsvir etməklə məşdudlaşsaydı, onda murəkkəb hadisələri və prosesləri dərindən
t
əhlil və şərh etmək, şeylərin mahiyyətinə nüfuz etmək onun vəzifəsinə daxil
olm
amalı idi. Çünki pozitivizmə görə, elmin vəzifəsi ancaq müşahidə və təc-
rüb
ənin verdiyi empirik materialları toplamaq, qənaətbəxş və səmərəli şəkildə
qaydaya salmaq, sisteml
əşdirməklə kifayətlənməkdir. Məsələn, həmin mövqe-
d
ən çıxış edən fransız fiziki, filosofu və elm tarixçisi P.Dühem (1861-1916)
yazırdı ki, «nəzəri fizika şeylərin reallığını dərk etmir, o, ancaq qavrayışa
97
müy
əssər olan hadisələri işarə və simvolların köməyilə təsvir etməklə məh-
dudlaşır, o, bizim qavrayışlarımıza müyəssər olan hadisələr arasındakı cisim-
l
ərin həqiqi xassələrini görməyə qabil deyildir» (5, 137).
T
əbiətşünaslığın vəzifəsinin belə müəyyənləşdirilməsi və nəzəri təfəkkürə
etina
olunmaması aydın göstərir ki, pozitivizm məhdud empirizmin formala-
rından biridir. Əgər təbiətşünaslığın inkişafı pozitivistlərin göstərdikləri yolla
gets
əydi, onda öz inkişafında bir neçə əsr geriyə – elmlərin faktlar toplamaq və
qeyd
ə alıb təsvir etməklə məşğul olduğu empirizm dövrünə qayıtmalı olardı.
H
əm də təbiətşünaslığın inkişafının ilk pillələrində faktların toplanması ilə bağlı
olan empirizm o zaman t
əbiətşünaslığın və elmi idrakın xüsusiyyətindən və
ümumi s
əviyyəsindən irəli gəlməklə zəruri idisə, təbiətşünaslığın artıq yeni,
mühüm ümumil
əşdirmələr etmək dövrünə qədəm qoyduğu və tədricən nəzəri
t
əbiətşünaslığa çevrildiyi XIX əsrin ikinci yarısında bu elmi idrakı geriyə
ç
əkmək olub, mürtəce xarakter daşıyırdı. Çünki empirik təbiətşünaslığın özü də
n
əzəri-fəlsəfi təfəkkürsüz müvəffəqiyyətlə inkişaf edə bilməz. Bu münasibətlə
F.Engelsin
aşağıdakı sözlərini misal gətirmək yerinə düşər: «Hər cür nəzəri
t
əfəkkürə qarşı nə qədər etinasızlıq göstərilsə də hər halda nəzəri təfəkkür ol-
madan t
əbiətin heç ikicə faktını da bir-birilə əlaqələndirmək və ya onların
arasında olan əlaqəni başa düşmək mümkün deyildir… Nəzəriyyəyə qarşı eti-
nasızlıq göstərilməsi isə özlüyündə aydın olduğu kimi, bir naturalist kimi dü-
şünməyə və deməli, yanlış düşünməyə doğru aparan ən müstəqil yoldur» (6, 41).
M
əlumdur ki, faktlar elmin əsasıdır və onlar böyük rus fizioloqu İ.P.Pav-
lovun qeyd etdiyi kimi (19,50-51) alim üçün hava v
ə su qədər zəruridir. Bununla
bel
ə özlüyündə faktlar hələ elm deyildir. Buna görə faktik materialların top-
lanması hələ kifayət deyildir və idrak üçün onlardan bacarıqla istifadə etmək
lazımdır. A.Puankare yazmışdır: «Alim faktları təşkil etməlidir; ev kərpiclərdən
tikildiyi kimi, elm d
ə faktlardan düzəldilir. Həm də kərpic topası evi təşkil
etm
ədiyi kimi təkcə faktların quruca toplanması da hələ elmi təşkil etmir….»
(21, 141), h
əm də Tuankarenin fikrincə, alimi hər cür faktlar deyil, ancaq gec-tez
qanunauyğunluqların aşkara çıxarılmasına gətirib çıxaran faktlar maraqlandırır.
Buna gör
ə də artıq XIX əsrin ortalarından etibarən elmdə yaranmış şəraitdə
aliml
ərin ən mühüm vəzifəsi toplanmış olan çoxlu faktları təsvir etməklə yanaşı
sisteml
əşdirmək, izah etmək, qanunauyğunluqları açmaqdan ibarətdir. Odur ki,
elmi
idrakın faktlar toplamaq və onları təsvir etməklə məşğul olan empirik
s
əviyyəsi ilə məhdudlaşmayaraq idrakın daha yüksək olan sonrakı pilləsinə –
faktlar
ın izah olunması, mənalarının açılması, qanunauyğunluqlarının aşkara
çıxarılması ilə məşğul olan nəzəri təfəkkürə keçilməsini tələb edir. Nəzəri
t
əfəkkür isə yalnız qabiliyyət şəklində anadangəlmə bir xassədir və həmin
qabiliyy
ət inkişaf etdirilməli, təkmilləşdirilməlidir. Lakin özlüyündə aydındır ki,
insanın nəzəri təfəkkürünün, fəlsəfi baxışlarının inkişafı dövrün, ictimai mühitin
t
əsiri altında gedir. Bu prosesdə fəlsəfi dünyagörüşünə, daha dəqiqi gerçəkliyi
doğru-düzgün əks etdirən dialektik-materialist fəlsəfəyə yiyələnmək zərurəti
doğur.
98
Konkret t
əbiət elmləri ilə fəlsəfənin həqiqi münasibətini anlamayan
kontizmin
əsas postulatı fəlsəfəni elmə müncər etmək olduğundan onun nüma-
y
əndələrinin bu cəhdi fəlsəfənin predmetsizləşdirilməsi ilə nəticələnmişdi.
H
əmin baxışa görə, özlüyündə fəlsəfə olan elm özünün spesifik elmi prob-
leml
ərilə yanaşı əslində yalnız fəlsəfənin həll etməli olduğu ümumnəzəri-fəlsəfi
probleml
əri həll edə bilər və həll etməlidir. Buna görə də elmlə yanaşı fəlsəfəyə
ehtiyac yoxdur. Kontun t
əlimində «pozitiv» və «elmi» anlayışları sinonim kimi
işlədilirdi.
F
əlsəfə və təbiətşünaslığın münasibətinə pozitivist baxış, yəni hər bir
t
əbiət elminin öz-özlüyündə fəlsəfə olduğu, onun heç bir xüsusi fəlsəfəyə möh-
tac
olmamasına dair elmi dairələrdə geniş yayılmış və özünə çoxlu tərəfdarlar
toplamış baxış o dövrdə fəlsəfənin tədrisinə, onun təhsili məsələsinə mahiyyətcə
z
ərərli olan münasibətə səbəb olmuşdu. Bunu XIX əsrin ortalarında Rusiyada
Moskva Universitetinin tarixind
ə fəlsəfənin tədrisinə münasibətin nümunəsində
aydın görmək olar. MDU-nun Fəlsəfə fakültəsinin «Rus fəlsəfəsi tarixi» kafed-
rasının professoru Aleksey Teretyeviç Pavlovun «Moskva Universitetində fəl-
s
əfi təhsilin tarixinə dair» adlı məqaləsində (18, 113) düzgün olaraq fəlsəfə təh-
silinin universitet t
əhsilinin ayrılmaz hissəsi olduğunu qeyd etməklə göstərir ki,
Moskva Universiteti
yaradılarkən oradakı 3 fakültədən biri fəlsəfə fakültəsi
olmuş və fəlsəfənin təhsili mürəkkəb yol keçmişdir. 1835-ci ildə pozitivizmin
t
əsiri altında qəbul olunan nizamnaməyə görə, bütün təbiət fakültələrində
f
əlsəfənin tədrisi ləğv olunur və təbiətşünaslıq ixtisasları üzrə hazırlanan mə-
zunlar f
əlsəfi problemlərin öyrənilməsindən məhrum edilir. Həmin fakültələrdə
t
ədris olunan təbiət elmləri ilə bağlı olan və onların inkişafı üçün mühüm
əhəmiyyəti olan fəlsəfə ilə tanışlıq bir kənara qoyulur. Rusiyada fəlsfi təhsilə
bel
ə yaramaz münasibət görkəmli rus təbiətşünas alim akademik Vladimir
İvanoviç Vernadskini hiddətləndirmiş və o, bu münasibətlə yazmışdır: «Elm və
t
əbiətşünaslıq fəlsəfəsiz və metafizika (oxu: fəlsəfə-K.V.) sistemlərinin təsirin-
d
ən kənarda, ona hər cür münasibətdən kənarda ancaq insan fantaziyasında
mövcud
olmuşdur və mövcuddur. İnsan şüurunun tarixi faktıdır ki, onlar həmişə
– öz
əsaslarında – fəlsəfə ilə sıx ünsiyyətdədirlər» (3, 199).
T
əəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızın ali məktəblərində,
xüsusil
ə təbiət elmləri üzrə fakültələrdə fəlsəfənin tədrisinə belə yaramaz və
z
ərərli münasibətə respublikamızda da rast gəlinir. Belə ki, son illərdə görünür
«
yuxarılarda» kimlərəsə xoş gəlmək xatirinə universitetlərdə, xüsusilə də
respublikamızın ali məktəblərinin flaqmanı olan Bakı Dövlət Universitetinin
t
əbiət (fizika, riyaziyyat, kimya, biologiya və b.) fakültələrində «fəlsəfə» seçmə
f
ənnlər sırasına daxil edilərək çox halda «siyasətşünaslıq» («Politologiya»)
f
ənni ilə əvəz olunmuşdur.
F
əlsəfəni digər bilik sahələrini o cümlədən təbii-elmi bilikləri öz içərisində
əridən «elmlər elmi» kimi qələmə verən naturfəlsəfənin gərəksizliyinin aşkara
çıxdığı dövrdə təbiətşünaslar arasında geniş yayılaraq rəğbətlə qarşılanan pozi-
tivizmin t
əsiri altına düşən alimlər belə düşünür və pozitivistlər onları
99
inandırmağa çalışırdılar ki, elm fəlsəfədən asılı deyildir. Onların fikrincə, alimin
f
əlsəfi baxışları elmin inkişafına və məzmununa təsir göstərmir. Əksinə, fəl-
s
əfənin xüsusi elmlərin işinə müdaxilə etməsi sonuncuların müvəffəqiyyətli
inkişafına mane olur. Buna görə də pozitivizmin təsiri altında olan təbiətşünaslar
sözd
ə hər cür fəlsəfəyə etinasızlıq göstərirdilər. Halbuki əslində fəlsəfə və
t
əbiətşünaslıq sıx əlaqədə və qarşılıqlı təsirdə mövcud olub inkişaf etdiyindən
mü
əyyən, yəni elmin obyektiv məzmununa və inkişaf məntiqinə uyğun olan
elmi f
əlsəfəyə, əsaslanmadan konkret elmlər, o cümlədən təbiət elmləri müvəf-
f
əqiyyətlə inkişaf edə bilməz. Bunu anlamayan və pozitivizmin təsiri altında
sözd
ə hər cür fəlsəfəyə etinasızlıq göstərən təbiətşünaslar əslində son nətcədə
çox zaman
düşünülmədən təhsil prosesində aldıqları və mövcud kitablardan əxz
etdikl
əri ən mürtəce fəlsəfi baxışların təsiri altına düşürdülər. Bu halı hələ
F.Engels çox s
ərrast ifadə edərək yazmışdı: «Təbiətşünaslar xəyal edirlər ki,
f
əlsəfəyə etinasızlıq göstərdikləri və ya onu söydükdə fəlsəfədən azad olurlar.
Lakin bir halda ki, t
əfəkkürsüz onlar bir addım da ata bilmirlər, təfəkkür üçün isə
m
əntiqi kateqoriyalar zəruridir, bu kateqoriyaları isə onlar ya elmi deyilən və
üz
ərlərində çoxdan ölüb getmiş fəlsəfi sistemlərin qalıqlarının hökm sürdüyü
adamların adi ümumi şüurundan, ya universitetlərdə məcburi dinlənilmiş fəlsəfə
kurslarının…. qırıntılarından, ya cürbəcür fəlsəfi əsərləri qeyri-tənqidi və
qeyri-münt
əzəm surətdə oxumaqdan tənqidsiz olaraq əxz edirlər… deməli, onlar
n
əticədə hər halda fəlsəfəyə, lakin təəssüf ki, əksəriyyətlə ən pis fəlsəfəyə tabe
v
əziyyətə düşürlər və fəlsəfəni hamıdan çox söyənlər məhz ən pis fəlsəfi
t
əlimlərin ən pis bayağılaşdırılmış qalıqlarının qulu olurlar. Buna görə də hər bir
elm
adamı F.Engelsin bu sözlərini möhkəm yadda saxlamalıdır ki, «təbiət-
şünaslar özlərini necə tuturlarsa tutsunlar, fəlsəfə onlara hakimdir. Məsələ yalnız
bundadır ki, onlar dəbdə olan pis bir fəlsəfənin özlərinə hakim olmasını istə-
yirl
ər, yoxsa nəzəri təfəkkürün elə bir formasını rəhbər tutmaq istəyirlər ki, o,
t
əfəkkür tarixinə və onun nailiyyətlərinə bələd olmağa əsaslanır» (6, 182).
Deyil
ənlər aydın göstərir ki, fəlsəfə və təbiətşünaslığın münasibəti məsə-
l
əsində pozitivist mövqedən çıxış edərək həmin idrak sahələrinin qarşılıqlı
əlaqəsi və bir-biri üçün əhəmiyyətinin qiymətlənldirilib nəzərə alınmaması el-
min
inkişafına ləngidici təsir edərdi. Elmin sonrakı inkişafı göstərir ki, xoş-
b
əxtlikdən o, pozitivistlərin arzularına rəğmən başqa yolla getmişdir. Bunu XIX
əsrin sonlarına doğru sürətlə inkişaf edərək təbiət elmlərinin liderinə çevrilən
fizikanın nümunəsində aydın görmək olar. Bu halı o dövrün tanınmış fizik-
l
ərindən O.D.Xvolson görərək çox aydın ifadə etmişdir. O, pozitivizmin banisi
O.Kontun anadan
olmasının 100 illiyi münasibətilə fəlsəfə cəmiyyətinin 1898-ci
il
martın 7-də keçirilən iclasındakı nitqində demişdir ki, fizika «Kontun gös-
t
ərdiyi yolla getməmişdir, getməməlidir və getməyəcəkdir». O, sözünə davam
ed
ərək demişdir ki, fiziklərin yaratdıqları «bütün böyük şeylər… gedilməsi po-
zitiv f
əlsəfənin məsləhət gördüyünə əks olan yolla əldə edilmişdir». O.D.Xvol-
son sonra pozitivizmin
əslində fəlsəfə sistemi olmadığını bildirərək deyirdi ki,
f
əlsəfəni inkar etmək fəlsəfə deyildir» (11, 137-138). O.D.Xvolsonun sözlərinin
100
mahiyy
ətcə düzgün olduğunu qeyd etməklə bunu da demək lazımdır ki, pozi-
tivizm ümumiyy
ətlə hər cür fəlsəfəni deyil, materialist fəlsəfəni rədd edir, təbiət
elml
ərini öz təsiri altına almağa, onların nəticələrini öz mənafelərinə uyğun
olaraq
saxtalaşdırmağa çalışır.
Bunu pozitivizmin ikinci m
ərhələsi kimi XIX əsrin 70-ci illərində mey-
dana
çıxan və öz yaradıcılarından Maxın adı ilə maxizm adlandırılan empirio-
kritisizm
aydın göstərir. XIX-XX əsrlərin qovşağında fizikada materiyanın
quruluşu və xassələri haqqında təlimdə baş verən və təbiətşünaslıqda əsil inqilab
yaradan bir
sıra fundamental kəşflər (rentgen şüalarının, radioaktivliyin, elek-
tronun,
işıq təzyiqinin, kvantların, hərəkət sürətindən asılı olaraq kütlənin də-
yişilməsinin kəşfi, nisbilik nəzəriyyəsinin yaradılması və s.) sayəsində təbiət-
şünaslığın liderinə çevrilmiş fizikanın fəlsəfi məsələlərinə diqqəti artırmışdı.
Ümumi
dünyagörüşü xarakteri daşıyan həmin məsələləri fəlsəfəyə müraciət
etm
ədən, onun köməyi olmadan həll etmək olmazdı. Fizikanın həmin nailiy-
y
ətləri həlli yalnız fəlsəfənin köməyilə mümkün olan bir sıra qnoseologiya
m
əsələlərini irəli sürmüşdü. Elmin tərəqqisi ilə irəli sürülən və onun sonrakı
inkişafı üçün həlli zəruri olan dünyagörüşü xarakterli həmin məsələləri yalnız o
halda h
əll etmək olardı ki, tədqiqatçı müəyyən – fəlsəfədə mövcud olan mate-
rialist yaxud idealist mövqed
ə dursun və məsələni həmin nöqteyi-nəzərlərdən
birinin mövqeyind
ən həll etməyə çalışsın.
O zaman t
əbiətşünasların böyük əksəriyyətinin əsas tutduqları metafizik
materializm mövqeyind
ən həmin kəşflərin həqiqi mahiyyətini açmaq və düzgün
f
əlsəfi şərhini vermək mümkün deyildi. Həmin mövqedən fizikanın qeyd
etdiyimiz k
əşflərinin mahiyyətinin açıla bilməməsi təbiətşünaslığın inkişafı
yolunda aradan
qaldırıla bilinməməsi ciddi metodoloji çətinliklərə səbəb oldu.
Qeyd olunan k
əşflərin mahiyyətini açmağın və irəli sürdüyü nəzəri-idrak məsə-
l
ələrinin əsas tutduqları metafizik mövqedən həll etməyin mümkün olmaması
elmin
inkişafında metodoloji çətinliklərə gətirib çıxartdı. Həmin çətinliklərin
aradan
qaldırılmaması fizikada metodoloji böhrana səbəb olmuşdu.
Elm v
ə fəlsəfənin inkişafı yolunda yaranmış bu şəraitdə pozitivizmin
ikinci tarixi
forması olan empiriokritisizm istifadə etdi. Öz banilərindən Ernst
Maxın (1838-1916) adı ilə adlanan maxizm öz fəlsəfəsini həm materializm, həm
d
ə idealizmdən yüksəkdə duran bitərəf, üçüncü xətt kimi qələmə verməyə
çalışırdı. Halbuki o, əslində ingilis subyektiv idealisti C.Berklinin baxışlarının
davamı idi. Məlum olduğu kimi, C.Berkli «mövcud olmaq – qavranılmaq de-
m
əkdir» kimi iddianı irəli sürməklə şeyləri duyğu kompleksləri saymışdır. Öz
s
ələfi C.Berklinin ardınca gedərək «duyğu» sözünü «element» sözü ilə əvəz
ed
ərək şeyləri dünya elementlərinin kompleksi, kombinasiyaları adlandırmaqla
öz f
əlsəfəsini orijinal fəlsəfə kimi qələmə verən Maxın baxışları xalis subyektiv
idealizmdir.
F
əlsəfə və təbiətşünaslığın qarşılıqlı əlaqəsini rədd edən Kontçu sələf-
l
ərindən fərqli olaraq maxistlər həmin bilik sahələrinin əlaqəsini qəbul edərək
özl
ərinin elmlə bağlılığını bildirir, fizikadakı ən yeni kəşflərin fəlsəfi mənasını
101
açmağa girişərək həmin kəşflərin onların obyektiv məzmununa zidd olan
idealizm ruhunda
şərh edirdilər.
M
əlumdur ki, XIX əsrin sonlarınadək materiyaya metafizik-mexaniki
baxışlar hökm sürmüşdür. Həmin baxışa görə, materiyanın bünövrəsində hələ
q
ədim atomistlərin (Levkipp və Demokritin) irəli sürdüyü ən kiçicik , dəyişməz
v
ə bölünməz atomlar durur. Radioaktivliyin (1896-cı il) və elektronun kəşfi
(1897-ci il) göst
ərdi ki, atomlar mürəkkəb və dəyitşkən olub bir-birinə çevri-
lirl
ər. Atomlar haqqında mövcud olan əvvəlki metafizik təsəvvürlər mövqe-
yind
ən çıxış edən magistlər materiyanın quruluşu və xassələri haqqında uzun
ill
ərdən bəri mövcud olan təsəvvürlərin aradan qalxmasını fəlsəfi kateqoriya
olan
materiyanın «yox olaraq» aradan qalxması kimi şərh edərək yeni kəşflərin
m
ərkəzi anlayışı materiya olan materializmi təkzib etməsi kimi şərh etdilər. Bu
bar
ədə maraqlananları əvvəllər dərc olunmuş işlərimizə (8) yönəldərək qısaca
olaraq
aşağıdakıları qeyd etməklə kifayətlənirik.
Max v
ə ardıcılları adını çəkdiyimiz kəşflərin mahiyyətini təhrif edərək
özl
ərinin maxist (empiriokritik) fəlsəfələrini müasiri olduqları təbiətşünaslığın
yegan
ə, həqiqi fəlsəfəsi kimi qələmə verirdilər.
T
əbiətşünaslığın inkişafı yolunda yaranmış belə bir şəraitdə ən yeni
k
əşfləri yalnız onların obyektiv məzmununa uyğun gələn materialist fəlsəfə
mövqeyind
ən düzgün təhlil etmək, ümumiləşdirmək olardı. O dövrdə təbiət-
şünasların böyük əksəriyyətinin dünyagörüşünə hakim olan metafizik-mexaniki
materializm mövqeyind
ən bunu etmək mımkün deyildi. Çünki hələ F.Engelsin
qeyd etdiyi kimi, t
əbiətşünaslıq sahəsində baş verən hər bir mühüm kəşflə
materiailmzin
almalı olduğu belə forma isə artıq XIX əsrin ortalarında K.Marks
v
ə F.Engels tərəfindən yaradılan, lakin XIX-XX əsrlərin qovşağında fəaliyyət
göst
ərən təbiətşünasların tanış olmadıqları dialektik materializm fəlsəfəsi idi.
M
əhz bu fəlsəfə mövqeyindən çıxış edərək V.İ.Lenin maxizmin tənqidinə həsr
olunmuş «Materializm və empiriokritisizm» əsərində təbiətşünaslığın qeyd
etdiyimiz mühüm nailiyy
ətlərini dialektik-materialistcəsinə təhlil edərək gös-
t
ərdi ki, materiyanın fəlsəfi anlayışı və onun haqqındakı təbii-elmi təsəvvürlər
müxt
əlif məsələlərdir və buna görə də onları eyniləşdirmək olmaz. Materiyanın
f
əlsəfi anlayışı qnoseoloji kateqoriya olub onun obyektiv reallıq olmaq xassəsini
ifad
ə edir: «Materiya insana onun öz duyğusu ilə verilən, duyğularımızdan asılı
olmayaraqmövcud olan v
ə duyğularımızla surəti alınan, şəkli alınan, əks olunan
obyektiv
reallığı göstərmək üçün fəlsəfi bir kateqoriyadır» (13, 137). Maxizmin
t
əbiətşünaslıq ilə fəlsəfənin münasibətinə dair baxışlarının təhlili göstərir ki, öz
s
ələfləri kimi o da ümumiyyətlə fəlsəfəni deyil, ancaq materialist fəlsəfəni rədd
edir, subyektiv idealizm olan öz f
əlsəfələrini müasir olduqları təbiətşünaslığın
f
əlsəfəsi kimi qələmə verirdi. Bu da bir daha göstərir ki, pozitivizmin ilk forması
olan kontizm kimi, empiriokritizsizm d
ə ümumiyyətlə fəlsəfəni deyil, materia-
list f
əlsəfəni, onun elm üçün əhəmiyyətini rədd edir, təbiət elmlərini öz idealist
f
əlsəfələrinin təsiri altına almağa, onların nəticələrini öz mənafelərinə uyğun
olaraq
saxtalaşdırmağa çalışırdı. Bunu pozitivizmin inkişafında empiriokri-
102
tisizmd
ən (maxizmdən) sonra gələn «üçüncü pozitivisizm» - neopozitivizm
daha
aydın göstərir.
XX
əsrin 20-ci illərində meydana gələn bu təlimin nümayəndələrinin onun
analitik f
əlsəfə, məntiqi pozitivizm, semantik fəlsəfə, linqvistik təhlil və s. kimi
qollarını yaradaraq onları inkişaf etdirməsi göstərir ki, elmin fəlsəfəyə ehtiyacı
vardır və ona pozitivistcəsinə bəslənən nihilist münasibət əsassızdır. Öz
s
ələflərindən fərqli olaraq onun nümayəndələri xüsusi elmlərin, o cümlədən
t
əbiətşünaslığın fəlsəfəyə ehtiyacı olduğunu, müasir elmlə fəlsəfə arasında sıx
əlaqə olduğunu etiraf edir və xüsusi «elm fəlsəfəsini» yaratmağa çalışırdılar.
H
əm də bu zaman onlar maxist ənənələrini davam etdirərək öz fəlsəfələrini
materializm v
ə idealizmin «birtərəfliliyindən» yüksək duran üçüncü xətt kimi
q
ələmə verməyə çalışdılar. Bunun neopozitivizmin nümayəndələrindən F.Fran-
kın nümunəsində aydın görmək olar. o, elm ilə fəlsəfə arasındakı əlaqəyə həsr
etdiyi «Elm f
əlsəfəsi» adlı kitabında mahiyyətcə düzgün olan belə fikri söyləyir
ki, «biz h
əqiqi elmə dərindən nüfuz etdikcə onun fəlsəfə ilə əlaqəsi bir o qədər
aydın olur» (15, 38). Lakin fəlsəfənin təbiət elmləri üçün əhəmiyyətini qeyd
ed
ən F.Frank bütün səylərini elmi idealist fəlsəfənin müttəfiqinə çevirməyə, onu
elmi f
əlsəfə ilə bağlayan telləri qırmağa yönəldirdi.
Çox zaman pozitivizmin müasir
ardıcılları kimi çıxış edən və materia-
lizm
ə nifrət bəsləyən filosoflar hamıya məlum faktları saxtalaşdıraraq sübut
etm
əyə çalışırlar ki, materializm və onun nümayəndələri elmə heç nə ver-
m
əmişdir. Məsələn, neopozitivizmin meydana gəlməsində böyük rolu olan
analitik f
əlsəfənin banilərindən Bertran Rassel (1872-1970) «Elmin cəmiyyətə
t
əsiri» kitabında inandırmağa çalışırdı ki, bəşəriyyətin əqli və əxlaqi tərəqqisinin
əsasını təşkil edən qiymətli nə varsa, onların hamısı idealistlərin əsərlərində
verilmişdir. Əslində isə elmin çoxəsrlik inkişaf tarixi göstərir ki, materializm
elmi
idrakın tərəqqisinə çox böyük kömək etmişdir və etməkdədir.
H
ətta, idealist mövqedə duran görkəmli təbiətşünaslar elmi zənginləşdirən
mühüm k
əşflər etdikdə bunu idealist, metafizik fəlsəfəyə rəğmən edirlər; bu
zaman onlar özl
ərinin konkret ixtisasları sahəsində şüurlu olmasa da kortəbii
materializm v
ə dialektika mövqeyindən çıxış etmişlər və edirlər. Əslində başqa
cür ola da bilm
əz. Ona görə ki, təbiətin hər hansı sahəsini öyrənməyə girişən
ist
ənilən təbiətşünas alim bu zaman materialist və dialektik kimi çıxış etməli
olur, y
əni o, əvvəlcədən öyrəndiyi obyektin obyektiv-real mövcudluğuna inan-
malıdır. İkincisi, tədqiqatçı öyrəndiyi obyekt haqqında həqiqi, tam biliyi onu
olduğu kimi, yəni əbədi dəyişmə, hərəkət və inkişafda, başqaları ilə qarşılıqlı
əlaqədə və təsirdə götürməklə, başqa sözlə, ona dialektikcəsinə yanaşmaqla əldə
ed
ə bilər. Bütün bunlar təbii-elmi idrakın ilkin şərtidir və bütün görkəmli
t
əbiətşünaslar tərəfindən qəbul və etiraf olunmuşdur. Məsələn, görkəmli alman
fiziki, kvant
mexanikasının yaradıcılarından M.Plank xarici aləmin reallığının
q
əbul olunmasına «hər cür elmi tədqiqatın əsas ilkin şərti» kimi baxmışdır. (20,
108) T
ədqiqat obyektlərinin obyektiv reallığının qəbul olunmasına özlüyündə
aydın olan bir hal kimi baxan görkəmli təbiətşünasmların nöqteyi-nəzərini ifadə
103
ed
ərək böyük rus təbiətşünas alimi V.İ.Bernadski yazmışdır: «Hər cür elmi işin
əsasında elmin öyrəndiyi predmetin reallığı haqqında – dünyanın və onun qa-
nunauyğunluqlarının reallığı haqqında aksiomatik müddəa durur… yalnız bu
müdd
əa qəbul edildikdə insan üçün elmi iş mümkün və əlverişli olur. Bu
aksiomatik müdd
əaya şübhə edildikdə elmi iş ondan ötrü öz əhəmiyyətini itirir
v
ə o, elmi işi atır» (4, 107). XX əsrin A.Eynşteyn, M.Plank, M.Born kimi gör-
k
əmli fizikləri də xarici aləmin obyektiv reallığını özlüyündə aydın olan bir şey
saymışlar. Onların bu nöqteyi-nəzərini sərrast və yığcam ifadə edərək fransız
fiziki A.Tonnela
yazmışdır: «Xarici aləmin şüurumuzdan asılı olmayan
obyektivliyi h
ər bir fizikin qəbul etdiyi postulatdır» (16, 135).
Pozitivizm uzun müdd
ət bir çox görkəmli təbiətşünasların dünyagörüşünə
t
əsir etmiş və onlar çox vaxt öz konkret elmi nailiyyətlərinin obyektiv məz-
mununa r
əğmən həmin fəlsəfənin təsiri altında olmuşdur. Lakin uzun müddət
h
əmin təsir altında olan bəzi görkəmli təbiətşünaslar onun səhv olduğunu başa
düşərək öz elmlərinin obyektiv məzmununa uyğun olan materializm mövqeyinə
keçmişlər. Bu cəhətdən maddə hissəciklərinin (elektronun) korpuskulyarlıqla
yanaşı dalğa təbiətinə də malik olduğunu kəşf edən görkəmli fransız fiziki Lui
de Broylun mövqeyi s
əciyyəvidir. 25 il ərzində kvant mexanikasının mik-
roal
əmdə indeterminizmin hökm sürməsi haqqında pozitivist konsepsiyasını
q
əbul etsə də o, sonradan bunun səhv olduğunu başa düşüb ondan əl çəkərək bil-
dirirdi ki, Kopenhagen m
əktəbinin pozitivist interpretasiyası «məntiqi cəhətdən,
f
əlsəfi mənada subyektivizmə gətirib çıxarır və müşahidəçidən asılı olmayan
fiziki
reallığın inkar edilməsinə can atır… subyektivist şərh həmişə onda
(fizikada – K.V.)
ağır təəssürat yaradacaq və mən düşünürəm ki, son nəticədə o,
ondan xilas olmaqla
xoşbəxt olacaqdır» (14, 31). Eynilə kvant mexanikasının
pozitivizm mövqeyind
ən çıxış edən baniləri N.Bor, V.Heyzenberq elementar
hiss
əciklərin kopuskulyar-dalğa xassələrinin, ümumiyyətlə mikroobyektlərin
obyektiv
olmayıb onların öyrənilməsi məqsədi ilə tətbiq olunan cihazlar
t
ərəfindən yaradıldığını söyləyirdilər. Lakin sonralar bu mövqedən çıxış edən
N.Bor h
əmin pozitivist baxışlarından əl çəkərək mikrohissəciklərin obyektiv
mövcudluğunu qəbul etmişdir.
Deyil
ənlər göstərir ki , həm naturfəlsəfə, həm də pozitivizm fəlsəfə və
xüsusi elml
ərin həqiqi münasibətini anlamayaraq onu təhrif edir. Əgər natur-
f
əlsəfə xüsusi elmlərə nəzərən fəlsəfənin üstünlüyünü iddia edir və bununla da
idrak prosesind
ə elmin rolunu azaldırdısa, pozitivizm bunun əksinə olaraq,
f
əlsəfənin rolunu yalnız inkar etmək deyil, faktiki olaraq onu müstəqil elm kimi
inkar etm
əyə cəlib çıxartdı. Gürcü filosofu prof. S.M.Avalianinin qeyd etdiyi
kimi, f
əlsəfə və xüsusi elmlərin münasibətinə həm filosof, həm də təbiətşünaslar
arasında yayılmış pozitivist baxış yalnız səhv və zərərli deyil, habelə sadəlövh
v
ə əsassız saymaq lazımdır. Əslində fəlsəfəni inkar etmək heç olmazsa, ona görə
mümkün deyildir ki, f
əlsəfəni inkar etməyin özü fəlsəfədir; fəlsəfəni inkar
ed
ənin özü filosofluq edir, bununla da fəlsəfənin zəruriliyini, onu inkar etməyin
mümkünsüzlüyünü t
əsdiq edir. Beləliklə, fəlsəfəni hər cür inkar etmək cəhdi
104
iflasa m
əhkumdur» (1, 16).
F
əlsəfə və təbiətşünaslığın inkişaf tarixi göstərir ki, bu bilik sahələri
pozitivistl
ərin iddialırının əksinə olaraq, qarşılıqlı əlaqədə və təsirdə olmuşlar.
Dövrün t
əbii-elmi biliklərinin nailiyyətlərinə uyğun inkişaf edən fəlsəfə öz
növb
əsində təbiətşünaslığın tinkişafına əks təsir göstərmişdir. İnsan idrakının
n
əticələrini şərh edib ümumiləşdirməyə çalışan fəlsəfə təbiətin tədqiqi üçün
əhəmiyyətli olan bir sıra rəhbər ideyalar irəli sürmüşdür. Belə ideyalara misal
olaraq
materiyanın atom quruluşu haqqında təlimi, heç nəyin heçdən yaran-
maması və heçə çevrilərək yox olmaması, materiya və hərəkətin ayrılmazlığı və
saxlanması, hər şeyin əbədi hərəkətdə və dəyişmədə olması haqqında Heraklitin
fikrini,
dünyanın hüdudsuzluğu və dünyaların saysız-hesabsız olması haqqında
C.Brunonun t
əlimini, hərəkətin kəmiyyətcə məhvedilməzliyi və saxlanması
haqqında R.Dekartın baxışlarını, Nyutonun mütləq məkan və zaman haqqındakı
baxışlarını, leybnisin bunun əksinə olan məkan və zamanın nisbiliyi, materiyasız
ağlasığmaz olması fikrini, dialektik materializm fəlsəfəsində irəli sürülən mate-
riya, h
ərəkət, məkan və zamanın vəhdəti, materiyanın tükənməzliyi ideyalarını
v
ə s. göstərmək olar.
F
əlsəfə və təbiət elmlərinin qarşılıqlı münasibətini belə bir faktdan aydın
görm
ək olar ki, təbiət elmlərinin, onlar içərisində mühüm yer tutan fizikanın
klassik dövrünün görk
əmli nümayəndələrinin yaradıcılığında təbiətşünaslıq
probleml
əri fəlsəfi problemlərlə çulğaşmışdır. Məhz bu cəhəti nəzərdə tutaraq
XX
əsrin görkəmli alimlərindən akad. S.İ.Vavilov yazmışdır: «Fizikanın
m
əzmununun, faktları və qanunlarının xeyli hissəsinin çox böyük ümumiliyi
onu lap q
ədimdən fəlsəfə ilə, xüsusilə idrak nəzəriyyəsi sahəsində yaxınlaş-
dırmışdır. Qədimdə demək olar ki, istinasız olaraq hər bir fizik eyni zamanda
filosof
olmuşdur. Bu zaman təsir qarşılıqlı və çox qüvvətli idi. Fizika və
f
əlsəfənin əlaqəsi min illərlə davam etmiş və o, müasir şəraitdə də qalır. Fəlsəfə
v
ə fizika Qaliley, Qassendi, Dekart, Kepler, Nyuton, Lomonosov, Mendeleyev,
Umov, Plank,
Eynşteyn və ümumiyyətlə, geniş dünyagörüşlü bütün fiziklərin
elmi f
əaliyyətlərində ayrılmaz surətdə çulğaşmışdır» (2, 83).
Bunu eynil
ə S.İ.Vavilovun özü barəsində, habelə XX əsrin N.Bor,
P.Lanjeven, M.Born, V.Heyzenberq, Lui de Broyl, V.A.Fok, M.A,Markov v
ə
bir çox
başqalarının fizikləri haqqında, həm də daha artıq əsasla demək olar.
M
əsələn, N.Bor fəlsəfə ilə o qədər bağlı olmuşdur ki, V.Heyzenberq onu «fizik
deyil, h
ər şeydən əvvəl, filosof» adlandırmışdır (12,6).
F
əlsəfə və təbiətşünaslığın əlaqəsini və bunun həmin idrak sahələrinin hər
ikisi üçün
əhəmiyyətini dərindən başa düşən XX əsr fizikasının baniləri öz
elml
ərinin zirvəsindən onun qnoseoloji və metodoloji əsaslarının işlənməsinə
ciddi
əhəmiyyət vermiş və bu işdə fəlsəfənin rolunu yüksək qiymətləndirmişlər.
M
əsələn, fəlsəfə ilə təbiətşünaslığın münasibətinin tarixini izləyən Maks Plank
bu n
əticəyə gəlmişdir ki, «təbiət elmləri fəlsəfə olmadan keçinə bilməz» (23,
199). Öz növb
əsində təbiətşünaslıq da fəlsəfə qarşısında borclu qalmayaraq
onun t
əbii-elmi əsası kimi çıxış edir, sonuncusunun ayrı-ayrı müddəalarını
105
əsaslandırır və ona öz inkişafının zəruri şərtlərindən olmaqla nəzəri ümumiləş-
dirm
ələr etməsi, materiyanın hərəkəti və inkişafının ümumi qanunauyğunluq-
larını açması, öz nəzəri müddəalarını əsaslandırması və konkretləşdiriməsi,
habel
ə öz kateqoriyaları və qanunlarının, idrak nəzəriyyəsinin məzmununu in-
kişaf etdirib zənginləşdirməsi üçün canlı qida rolunu oynayan yeni-yeni faktlar
verir.
ƏDƏBİYYAT
1.Авалиани С.Ш. Предмет марксистской онтологии. Сб., О предмете философии.
Тбилиси: Мецниереба, 1973, 163 с.
2. Вавилов С.И. Ленин и физика. М.: АН СССР, 1960, 95 с.
3. Вернадский В.И. Труды по философии естествознания. М.: 2000, 334 с.
4. «Вопросы философии», №5, 1963.
5. Дюгем П. Физическая теория. Ее цель и строение. СПб., 1910, 326 с.
6. Engels F. T
əbiətin dialektikası. Bakı: Azərnəşr, 1966, 359 s.
7. K
ərimov V.M. V.İ.Lenin və müasir fizikanın bəzi filsəfi məsələləri. Bakı: Elm, 1983, 253 s.
8. K
ərimov V.M. Fəlsəfədə və təbiətşünaslıqda varlıq və materiya problemi. Bakı: Təhsil, HTM
n
əşriyyatı, 2003, 486 s.
9.K
ərimov V.M. Fəlsəfə və təbiətşünaslığın münasibətinin naturfəlsəfi anlamı. BDU-nun
x
əbərləri. Sosial-siyasi elmlər seriyası. №3, 2010, s.97-117.
10. K
ərimov V.M. Fəlsəfə və təbiətşünaslığın qarşılıqlı əlaqəsinin dialektik-materialist anlamı.
Orada
, №1, 2012, s.120-127.
11. Конт О. Курс положительной философии. Т.II. Философия физики. С.Петербург: 1900,
302 с.
12. Гейзенберг В. Квантовая теория и ее интерпретация. «Нильс Бор. Жизнь и
творчество». Сборник статей. М.: Наука, 1967, 344 с.
13. Lenin V.
İ. Materializm və empiriokritisizm. ƏTK, c.18, Bakı: 1979, 547 s.
14. Луи де Бройль. Останется ли квантовая физика индетерминистской? Сб.: «Вопросы
причинности в квантовой механике. М.: ИЛ, 1959, 234 с.
15. Франк Ф. Философия науки. М.: ИЛ, 1960, 542 с.
16. Эйнштейнский сборник. М.: 1966, 335 с.
17. Пахомов Б.Я. Становление современной физической картины мира. М.: Мысль, 1985,
262 с.
18. Павлов А.М. К истории философского образования в Московском университете.
Вестник Московского Университета. Серия 7. Философия. №1, 2013, с.100-113.
19. Павлов П. Избранные произведения. Госполитиздат, 1949, 568 с.
20. Планк М. Смысл и границы точной науки. «Вопросы философии», №5, 1958.
21. Пуанкаре А. Наука и гипотеза. СПб.: 1904, 263 с.
22. Позитивизм и наука. М.: Наука, 1975, 245 с.
23. «Успехи физических наук», М.: 1926, т. III, вып.3.
24. Зоммерфельд А.Р. Пути познания в физике. М.: 1973, 318 с.
25. Зотов А.Ф. Мельвилл Ю.К. Буржуазная философия середины XIX – начала ХХ веков.
М.: Высшая школа, 1988, 520 с.
106
ПОЗИТИВИСТСКОЕ ПОНИМАНИЕ ВЗАИМООТНОШЕНИЯ
ФИЛОСОФИИ И ЕСТЕСТВОЗНАНИЯ
В.М.КЕРИМОВ
РЕЗЮМЕ
В статье раскрывается сущность и критически анализируется позитивистское
понимания взаимоотношения философии и естествознания. Показывается, что эти об-
ласти знания находятся и развивается во взаимодействии друг с другом. Оно имеет объек-
тивное основание, которое является общностью их объекта исследования: и философия, и
естествознание исследует природу.
В работе также критически рассматриваются исторические формы позитивизма:
когнитизм, махизм и неопозитивизм. Автор приходит к выводу о том, что и философия, и
естествознания могут успешно развиваться в условиях их взаимосвязи и взимодействия
друг с другом.
Ключевые слова: философия, естествознание, взаимосвязь позивитизм, конгизм,
махизм, неопозитивизм, диалектико-материалистическое понимание
POSITIVIST UNDERSTANDING OF INTERRELATION OF PHILOSOPHY
AND NATURE SCIENCE
V.M.KARIMOV
SUMMARY
The article reveals the essence and critically analyzes positivist understanding of
interrelation of Philosophy and Natural Scinence et is shown, that these areas of science develop
in interaction with each other. They have an objective basic that is their common object of study
both, Philosophy and Nature Science in investigate nature.
The work critically studies the historical forms of positivism as contism, makhism and
neopositivism. The author comes to the conclusion that Philosophy and Nature Science can
successfully develop only in the conditions of interaction with each other.
Key words: philosophy, nature science, intercommunication, positivism, kontism,
makhism, neopositivism, dialectical-materialistical understanding
107
Dostları ilə paylaş: |