BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Sosial-siyasi
elmlər seriyası
2010
MƏHKƏMƏ NİTQİ AÇIQ NİTQİN NÖVÜ KİMİ
«Xeyir işdə, bədbəxtlik üz verdikdə,
düşmənlə mübarizədə,
dost və qohuma köməkdə
dünya malına xəsislik etmə».
Hacı Ərəstun Əliyar oğlu
Ə.Ə.QASIMOV
Bakı Dövlət Universiteti
haci-arastun@rambler.ru
Məqalədə natiqlik məharəti əsaslarının mənimsənilməsində məhkəmə natiqinin ümumi
və peşəkar mədəniyyətinin əhəmiyyəti haqqında danışılır.
Mədəni nitq – lüğətin məna doğruluğu, zənginliyi və genişliyinə aid olan, hal-hazırda
mövcud olan düzgün tələffüz və vurğu normalarına cavab verən qrammatik düzgünlük,
məntiqi düzgünlük sayılır.
1995-ci il 12 Noyabr Azərbaycan Konstitusiyası qəbul edildikdən sonra Azər-
baycan dili dövlət dili elan olundu.
Maddə 21. Dövlət dili.
1. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Res-
publikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir.
2. Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini
və inkişafını təmin edir [1, 10].
Maddə 45. Ana dilindən istifadə hüququ.
1. Hər kəsin ana dilindən istifadə etmək hüququ vardır. Hər kəsin istədiyi dildə
tərbiyə və təhsil almaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq hüququ vardır.
2. Heç kəs ana dilindən istifadə hüququndan məhrum edilə bilməz [1, 22].
İnandırıcı nitq söyləmək üçün nəinki öz fikrinin doğruluğunda əmin olmaq,
hətta sərbəst danışma qabiliyyətinə, ana dilinin zənginliyinə də malik olmaq lazımdır.
Məhkəmə qarşısında çıxış etməyə hazırlaşan natiqin məqsədi müəyyən halda öz
fikirlərini ən zəruri, dəqiq və ifadəli sözlərin ifadə eeməsindən ibarətdir. Hər nitqin
əsası sözə diqqətlə yanaşmaqdır, xüsusən məhkəmədə. Dil və üslub üzərində iş nitqə
hazırlığın vacib mərhələsi sayılır.
Öz mülahizəsini qorumaq üçün natiq, onu yüksək nitq mədəniyyətinə məcbur
edən fikir və hisləri söyləmək üçün ən münasib dil formasını tapır. Mədəni nitq –
lüğətin məna doğruluğu, zənginliyi və genişliyinə aid olan, hal-hazırda mövcud olan
düzgün tələffüz və vurğu normalarına cavab verən qrammatik düzgünlük, məntiqi
düzgünlük sayılır.
Dil sosial hal kimi insanın fəaliyyətinin bu və ya digər forması ilə bağlı olan
40
müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Dilin zəruri ictimai funksiyalarına aşağıdakılar
aiddir: ünsiyyət, xəbər və təsir. Bu funksiyaların həyata keçirilməsi üçün funksional
üslub adlanan dilin müvafiq növləri var. Aşağıda göstərilmiş dil üslublarını ayırmaq
olar: danışıq, elmi və rəsmi-iş, publisistik və ədəbi-bədii. Bütün bu üslublar çox vaxt
dolaşıq olur, bu da nitqin hansı üslubda tələffüz olunduğunun təyin edilməsini
çətinləşdirir.
Məhkəmə nitqinin dili bütün funksiyaları yerinə yetirir: ünsiyyət, xəbər və tə-
sir, buna görə ona bütün dil üslubları xarakterikdir. İnsanların yaşayış qeyri-rəsmi
tərəflərinə xidmət edən danışıq üslubu məhkəmə nitqini asan və aydın edir. Elmi və
rəsmi – iş üslubları, xüsusi elmi terminlər, hüquqi kateqoriya, hazır, standart formu-
lalar toplusundan, yəni qanun normalarından istifadə etməyə kömək edir. Bu üslub-
dan istifadə etmək zəruridir, çünki məhkəmə nitqinə hüquqi təhsilli və müəyyən hü-
quqi savada malik insanlar qulaq asır: hakimlər, prokurorlar, vəkillər, xalq iclasçıları.
İctimai-siyasi məlumat, təşviqat və təbliğat, biz müəyyən etdiyimiz kimi məhkəmə
nitqinə məxsus olan publisistik üslubun məqsədləridir. Bu üslub yüksək emosio-
nallıqla xüsusiyyətlənir və bu natiqdən ifadəli, ədəbi düzgün nitq tələb edir [10, 56].
Bədii dildən düzgün istifadə etmək – müəyyən normativ məsləhətlərə riayət et-
mək deməkdir. Bu məsləhətlərə ona görə riayət etmək lazımdır ki, onların pozulması
auditoriyanı işə baxılmasından ayırır, nitqin məzmununun qabağını alır, onun təsirini
azaldır. Normativ məsləhətlər natiqin stolüstü kitabı olmalı lüğətdə, qrammatikada,
kitablarda, xüsusi soraq kitabçalarında verilir.
Dilin hiss edilməsi anadangəlmə qabiliyyət ola bilər, lakin onu həm də inkişaf
etdirmək lazımdır.
Öz üzərində aparılan daimi iş, auditoriya qarşısında tez-tez çıxışlar nəticəsində
hər natiqin öz üslubu düzəlir. Natiqlik üslubu natiqlik sənəti üslubu vasitəsilə həyata
keçən konkret və fərdiləşdirilmiş formadan ibarətdir.
Natiqlik üslubu – nitqin forma və xüsusiyyəti, onun tonu və intonasiyası, sözün
ifadəliyidir; o, nitqin mahiyyətini ən uğurlu ifadə edən bütün ifadəli vasitələri bir yerə
toplamağa imkan verir.
Natiqlik üslubunda natiqin şəxsiyyəti, onun fərdi xüsusiyyətləri, ümumi mədə-
niyyəti, xüsusi bilikləri, həyat boyu toplanan təcrübəsi, natiqlik sənəti, qabiliyyəti və
müəyyən istedadı, natiqlik məharətinin daxili ritmikası: nitqin tempi, təmkinliyi,
ehtiraslığı ifadə olunur. Layiqli natiq olmaq üçün iti həssaslığa, müşahidəçiliyə, yük-
sək emosionallığa, insanlarla bilavasitə açıq ünsiyyət cəhdinə malik olmaq və öz
natiqlik məharətini daim təkmilləşdirmək lazımdır.
Beləliklə, səmimi məhkəmə nitqini söyləmək üçün ona əsaslı hazırlaşmaq, öz
üzərində daimi işləmək, hüquqi və digər bilikləri təkmilləşdirmək; çox mədəni
(yüksək mədəniyyət) və təhsilli insan olmaq; iş materiallarını, qanunu, məhkəmə
təcrübəsini, elmi ədəbiyyatı yaxşı bilmək lazımdır, nitq planı olmalıdır, onu məşq et-
mək, özünü çıxışa emosional cəhətdən hazırlamaq lazımdır.
Hər natiqin fəaliyyətində ən məsuliyyətli an – məhkəmə auditoriyasında böyük
hazırlıq işinin nəticələri çıxarılan zaman nitqin söylənməsidir. Məhz bu nitqin
söylənməsi zamanı natiqin qarşısında duran məqsədlər reallaşır, buna görə də tam
haqla kommunikativ mərhələsinə natiqlik məharətinin kulminasiyası deyilir. Bütün
böyük, qabaqda gedən yaradıcı iş natiqin əsas fəaliyyətinin həyata keçməsinə
yönəldilir – dinləyici qarşısında nitqlə çıxış.
Hər natiqlik çıxışının tərkibi və onun mövzusu natiqin ustalığı ilə təyin edilir.
41
Natiqlik çıxışının forması isə dinləyicinin tərkibindən, konkret vəziyyətdən, natiqlik
üslubundan asılıdır. O, elə olmalıdır ki, nəinki məhkəmə tərkibi, hətta məhkəmə
iclasında bütün iştirak edənlər üçün nitqin məzmunu sadə, aydın və inandırıcı olsun.
Məhkəmədə nitqin forması ətraflı düşünülür və əvvəlcədən hazırlanır, lakin bütün-
lükdə o, natiqin xarici şəraitini nəzərə almaqla nitqi düzəltmə imkanı olan zamanı
onun söylənilməsi vaxtı tərtib edilir. Nitqin məzmunu və forması üzərində işləmək
üçün ona yaradıcılıqla yanaşmaq lazımdır, lakin bu heç də həmişə təcrübədə istifadə
olunmur.
Məhkəmədə natiqlik məharəti formasının rolu haqqında A.P.Çexov çox doğru
yazmışdır: "...şübhəsiz faktdır ki, onu vicdanlı, təcrübəli insan izah edir və bu daha da
aydın olur – bu birincisi; ikincisi, istedad – təbii gücdür, bu daşları da qəmə çevirə
bilən tufandır...", "... tələffüz edilən sözdən, formasına görə deyilən cümlədən asılı
olaraq eyni sözün min mənası və incəlikləri var" [11, 37].
Hər bir ictimai nitq kimi məhkəmə nitqinin söylənilməsi zamanı biz müəyyən
etdiyimiz kimi başlanğıcın böyük rolu var və o, orijinal, aydın və fərdi olmalıdır.
Nitqi söyləməyə tələsmək lazım deyil! Söz verilən zaman ayağa qalxmaq və bir az
susmaq lazımdır. Başlanğıc fasiləsinin böyük rolu var, çünki həmin saniyədə
auditoriya natiqlə tanış olur və onun haqqında öz birinci təəssüratını qurur. Bundan
əlavə, başlanğıc fasilə zamanı dinləyici ilə müşahidə əlaqəsi təyin edilir. Nəhayət,
başlanğıc fasiləsi natiqə tribunaya öyrəşməyə və həyəcana qalib gəlməyə kömək edir.
Hər natiq özündə qərarsızlığı, əsəbliliyi boğmalıdır. Özündə "natiqlik həyəcanına"
qalib gəlməyi və əminlik hissini əldə etmək üçün iş materiallarının əla bilməsi, öz
mövqeyinin düzgün olmasında əminlik, nitqə gözəl hazırlıq, hər çıxışın gedişində
yetişdirilən natiqin cəsarətli və qətiyyətli olması kimi xüsusiyyətləri də məhkəmə
natiqinə kömək edir. A.F.Koni yazırdı; "həyəcanlılığın ölçüsü sərf olunmuş əmək
hazırlığına və ya daha doğrusu, hazırlıq nəticəsinə tərs proporsionaldır" [12, 5].
Lakin "natiqlik həyəcanını" yaradıcılıq həyəcanlılığı ilə səhv salmaq lazım
deyil, çünki o, camaatla görüşü gözləyən natiq üçün təbiidir. Belə həyəcanlılıq
lazımdır. O, natiqi stimullaşdırır (həvəsləndirir) və auditoriya ilə birinci əlaqə
dəqiqələrində öz arxasınca dinləyiciləri çəkməyə imkan verən ruhlandırmaya keçir,
ən yüksən yaradıcılıq isə – natiqin fəaliyyətini ən yaxşı stimullaşdıran və onun
məhsuldarlığını artıran ilhamdır. Lakin ilhamı idarə etmək lazımdır və burada böyük
rolu iradə başlanğıcı oynayır. Öz biliklərində, görünüşlərində, öz natiqlik qabiliyyə-
tində əmin olmaq lazımdır, lakin əminlik heç vaxt özünə inamla və özünə vurğunluğa
keçməməlidir. Öz hislərini yaxşı idarə edən natiq özündə şübhə qorxusunu tez boğur.
Başlanğıc fasilə zamanı təcrübəli natiq auditoriyanın əhval-ruhiyyəsini, onun
münasibətini özünə qarşı, nitqin məzmununa qarşı başa düşür, düzgün tonu müəyyən
edir və dinləyicilər ilə əməkdaşlıq şəraitini yaradır. Təbii ton əldə etmək üçün nitqi
susaraq, sakit, az sözlər istifadə edərək başlayırlar. Məhkəmə nitqi həmişə "Möhtərəm
hakimlər!" sözündən başlanır. Ən yaxşısı onu sadə, yavaş templə və nisbətən asta
başlamaqdır.
Natiq nitq söylədikdə dinləyicilərə baxır, məhkəmə ilə daimi müşahidə
əlaqəsini saxlayaraq ona müraciət edir. Bədənin vəziyyəti yalnız nitq zamanı dəyişir
və heç vaxt fasilə zamanı dəyişmir. Natiqin vəziyyəti, onun fərdi görünüşü ilə təyin
edilir, lakin hər natiq asanlıq hisləri, hərəkətlilik, öz vəziyyətinin təbii olmasına nail
olmalıdır.
Nitqin sonu onu başlanğıcla əlaqələndirməlidir, bütün nitqə kompozisiya
42
tamamlanma əhəmiyyətini verməlidir. O, elə olmalıdır ki, dinləyicilər ona qulaq asa-
raq hiss etsinlər ki, daha hər şey aydındır. Beləliklə, dinləyicilər nitqin məzmununa və
natiqin səsinə görə bunu hiss etməlidirlər. Məhkəmədə nitqi təmtəraqlı cümlələr,
sözlər ilə qurtarmaq tamamilə artıq və hətta yersizdir. Ən yaxşısı məhkəmə nitqini
məhkəməyə müraciətin dürüst ifadə edilməsi ilə sona çatdırmaqdır. Belə ki, bu
müraciət dəqiq, aydın, qısaca deyilməlidir.
Əgər natiq bu vəziyyətdə deyilsə, nitqi məhkəməyə xahişlə bitirmək lazımdır.
Həm prokuror, həm də vəkil məhkəməyə tələblə deyil, yalnız xahişlə müraciət edirlər.
V.V.Leonenko belə hesab edir ki, müəyyən şərtlər daxilində, xüsusilə də ictimaiy-
yətdə böyük təsir buraxan ağır cinayətdən söhbət gedirsə dövlət ittihamçısı məhkə-
məyə müraciət edərək, öz nitqində “tələb edirəm” sözünü işlədə bilər. Belə ki, bu
məhkəməyə qəti göstəriş, əmr xarakteri daşımamalıdır və “nəzakətlə etika qayda-
larına nəzarət edərək, cəmiyyətin fikrini əks etdirərək” ifadə edilir. Belə hesab edirik
ki, məhkəmə istintaqı dövründə onun iştirakçıları (ittihamçı, təqsirləndirilən şəxs,
müdafiəçi, zərərçəkmiş, mülki iddiaçı, mülki cavabdeh və onların nümayəndələri)
müvafiq olaraq bərabər hüquqlardan istifadə edirlər və onlardan heç birinin digəri
qarşısında heç bir üstünlüyü yoxdursa, o zaman prokuror tərəfindən tələbin xahiş
yerinə formalaşması onu xüsusi vəziyyətə qoyur, bununla da qanunla nəzərdə tu-
tulmuş birlik pozulur. Prokuror təqsirləndirilən şəxslə bağlı cinayət qanununun və
ölçülərinin qəbul edilməsinə dair öz fikirlərini (tələblərini deyil) məhkəməyə bildirir
[15, 47]. Tələb etmək – öz tələbinin yerinə yetirilməsində təkid edərək qəti formada
istəmək mənası kəsb edir. Bu şəkildə, prokurorun tələbi yalnız onun tələb etdiyinin
tam yerinə yetirilməsi ola bilər. Bu halda məhkəmə iclasının digər iştirakçilarlnın çı-
xışı lazım gəlmir. Buradan belə aydın olur ki, məhkəmə istintaqının digər iştirakçıları
kimi, prokuror da məhkəmədə hakimə tələb ilə deyil, xahiş ilə müraciət etməlidir.
Məhkəmə nitqinin vacib şərait effektivliyi kimi məzmun və kompozisiya ilə
yanaşı, mədəniyyət sayılır, o, konkret şəraitdə və məhkəmə nitqinin məqsədlərinə
müvafiq məhkəmə auditoriyasına ən yaxşı təsir təmin edən dil materiallarının istifadə
olunması düzgün, normalara müvafiq olmalıdır. Məhkəmə müzakirələrinin nitq
mədəniyyətinə yüksək tələblər irəli sürülür. Bununla yanaşı olaraq, unutmamaq
lazımdır ki, öz növbəsində “məna tutumu və maraqlandırma qabiliyyəti, dinləyicilərin
diqqətini cəlb etmək, onlarda müəyyən təsir yaratmaq” nəzərdə tutan nitq mədəniy-
yəti onun ifadəliliyini təmin etmir. A.Ç.Kozarjevskinin doğru olaraq göstərdiyi kimi,
ifadəlilik heç olmazsa, mülahizənin tərkibi, məqsəd və vəziyyətinə uyğun gələn dilin
fonetik, qrammatik və leksik vasitələrinə uyğun olaraq istifadə olunur [10, 62].
Mədəniyyətli, ifadəli nitq yalnız zəngin lüğət ehtiyatı olan natiqdə ola bilər.
Natiq lazımi sözü axtaran zaman parazit sözlərin olduğu fasilə yaranır. Parazit sözlərin
dinləyicilərin diqqətini cəlb etməsınə, hətta bəzən onları şənləndirməsınə baxmayaraq,
onlar nitqin mənimsənilməsini çətinləşdirir. Belə vəziyyətdə nitqin məzmunu çətinlikdə
mənimsənilir. Nitqin söylənilməsinə yaxşı hazırlaşmaqla, asta danışmaq və öz nitqini
izləməklə belə sözlərdən tamamilə xilas olmaq lazımdır.
Yalnız dinləyicilər üçün deyil, eləcə də xalq iclasçıları üçün aydın olmayan
hüquqi terminlərdən sui-istifadə etmək lazım deyil. Az istifadə olunan terminlər nitq-
də aydınlaşır, lakin xarici dildə olan sözlər isə o an Azərbaycan dilinə tərcümə olunur.
Məhkəmə nitqində zalda iştirak edənlərin əksəriyyəti üçün aydın olmayan ixtisar
olunmuş sözlərdən istifadə etməyin (məsələn, “maddi sübut”). Natiqlərin dil səhv-
lərinin tam sırası kontaminasiyalarla – tələffüz, quruluş və mənada oxşar olan iki söz
43
və ya ifadənin hissələrinin ixtisar olunma ilə yaranan yeni söz və ya sabit söz
birləşməsinin yaranması ilə bağlıdır. Natiqə yaxşı üslub tələbi irəli sürülür.
Öz formasına görə, məhkəmə nitqi düzgün, aydın, bədii, ifadəli olmalıdır və
bunun üçün natiq sözün çoxmənalılığını anlamalı və hiss etməlidir, eyni zamanda da
dilin bütün imkanlarından istifadə etməyi bacarmalıdır. "Nitq mədəniyyəti natiq üçün,
birinci növbədə, həmin janrın spesifikasına əsaslanan nitq ustalığıdır, bütün imkan-
lardan bacarıqla istifadə etməkdir, bu öz müasir inkişaf mərhələsində dil danışanın
sərəncamına verilir" [10, 58].
Yaxşı üslubun ən vacib tələbi aydınlıqdır. Nitqin aydınlıq meyarı onun
dinləyicilər tərəfindən anlaması, onun sadəliyi, asanlığıdır. Sadə ifadə məhkəmə
nitqinin vacib xüsusiyyətidir. Dinləyicilər natiqin hər bir sözünü, natiq başa düşdüyü
kimi anlamalıdırlar. Məhkəmədə nitq son dərəcədə aydın, sadə olmalıdır və cəhd
göstərmədən dinləyici onu başa düşməlidir. Kvintilian öyrədirdi: "Elə danışmayın ki,
anlasın, elə danışın ki, hakim sizi başa düşsün". Müasir ictimai nitqin aydınlığı
ifadənin konkret auditoriyaya yönəldilmiş danışıq vasitələri ilə yaxşı uyğunlaşması
deməkdir. Aydınlıq şəraiti sözlərin düzgün tələffüz edilməsi, yəni, aydın və təmiz
tələffüzetmə, düzgün qeyd etmə və ayrı-ayrı sözlərə, hecalara, cümlələrə fikir ver-
məkdir [13, 175]. Nitqin aydın olmaması öz tələffüzünə bacarıqsız diqqət
yetirməkdən yaranır. Beləliklə, qulaq səslərə, tələffüz edilən sözlərə, dilə öyrəşərsə, o
zaman tələb olunan aydınlığa çatmaq asan olar.
Məhkəmə nitqi sadə söylənilir, onu mürəkkəbləşdirməyə, qeyri-elmi etməyə,
aidiyyəti olmayan problemlərə görə boşboğazlığa ehtiyac yoxdur.
Dinləyiciyə yol tapmaq üçün nitqdə əsas rolu onun ritmikliliyi oynayır və bu da
onları əmin etməyə kömək edir.
Nitqdəki vəzn vurğulu və vurğusuz hecaların müəyyən əvəzlənməsi ilə yaranır,
vurğulu hecalar tonun yüksəlməsi, səslənmənin güclənməsi ilə seçilir, vurğuların bö-
lüşdürülməsi və sözlərin yerləşdirilməsi nəticəsində isə cümlədə müəyyən vəzn
yaranır. Nitqin vəzni onun sürəti və intonasiyası ilə bağlıdır. Nitqin sürəti həddindən
artıq ləng (yatızdırır) və ya hədsiz dərəcədə sürətli (nitqin qavranmasını və
anlaşılmasını çətinləşdirir) olmamalıdır. Məhkəmə nitqinin düzgün sürəti ona əlavə
təsirlilik gücü verir.
İntonasiya səslənən nitqin birgə işləyən elementlərinin (komponentlərinin)
mürəkkəb kompleksidir və bunlar nitqin səs formasını, onun səslənməsini, nitqin
məzmun və mənasının maddi təcəssümünü yaradırlar. İntonasiya nitqin məzmununu
daha dolğun ifadə etməyə, dinləyicilərə natiqin əsas fikrini çatdırmasına kömək edir.
Məhkəmə natiqinə, xüsusən yeni başlayana nitqin mətninə intonasiya vermək, burada
durğu və hecaları qeyd etmək faydalıdır.
Şifahi nitqdə cümlənin mənasını dəyişə biləcək durğunun böyük əhəmiyyəti
var. O, biz artıq bildiyimiz kimi, nitqin əvvəlində lazımdır, bir məsələdən digər məsə-
ləyə keçməni ayırır. Sonra edilən durğu son sözdə nə deyiləcəyində dinləyicilərin
diqqətlərini saxlayır. Durğularla vacib yerləri, əsas sübutları, ən ciddi etirazları ifadə
etmək lazımdır. Bunlar hüquqşünasın nitqinə səlislik verir, onun mənalılığını və
təsirliliyini artırır.
Məntiqi və psixoloji durğular seçilir. S.Volkonskinin obrazlı ifadəsinə görə,
“məntiqi durğu – səssiz nitqdir”. O, məhkəmə nitqinə mükəmməllik, tamamlıq bəxş edir,
məhkəmə nitqinin bir hissəsindən digərinə, bir cümlədən digər cümləyə keçməyə imkan
verir. Psixoloji durğu cümləarası məna ilə müəyyən olunur və bədii nitqin təsirli vasitəsi
44
kimi işləyir. Məsələn, nitqdə söyləyirlər: “Təqsirləndirilən şəxs zərərçəkənə yaxınlaşdı
və....” dedikdə natiq fasilə edib öz fikrini davam edir. Bü cür durğu dinləyicilərin
diqqətini, xüsusən bilavasitə bundan sonra nə deyiləcəyinə cəlb edir.
Məhkəmə nitqinin təsirliliyi onu bədiiləşdirir və bu zaman o estetik zövq verə bilər.
Məhkəmə nitqində hər zaman estetik məziyyətlərin olmasını tələb etmək olarmı?
Zənn edirəm ki, yox, çünki bədii istedad hər insana verilmir və ona görə hər
məhkəmə nitqinə mədəniyyət, sonra isə ifadəlilik tələbi irəli sürülür. İfadəlilik nitqi
məhkəmə natiqində yaxşı inkişaf etmiş bədii təfəkkür ilə olur, lakin məhkəmə
qarşısında hər çıxış edən peşəkar hüquqşünas çalışmalıdır ki, onun nitqi ifadəli olsun,
çünki bu, onun anlaması, emosionallığı və məhkəmə auditoriyasına təsiri artırmaq
üçün və birinci növbədə, məhkəmə natiqinin mövqeyinin düzgün olmasında hakimləri
inandırmaq üçün lazımdır. Çoxplanlı təsirlər birliyi (səmərəli, emosional, estetik)
natiqin nitqinə inandırıcı güc verir. İfadəli nitq təsəvvürün fəaliyyətini, daxili görünüş
və təsvir olunan şəklin, hadisənin, iştirak edən şəxsin emosional qiymətini yaradan
bədii sözlərdən ibarətdir. Məhkəmə nitqində cinayətin səbəbi xüsusiyyətində psixoloji
suallar, prosesin iştirakçılarının şəxsiyyəti, cinayəti törətməyə yol verən səbəb və
şərtlər tədqiq edildikdə bədii sözlərdən bacarıqla istifadə etmə zərurəti artır. Bu
psixoloji təhlil öz əksini "mücərrəd fikirlərdə yox, şəklin yada salınması, ədəbi-bədii
nümunələrə görə hadisənin təfsilatı ilə təsvir edilməsində" tapır. Məşhur sovet vəkili
Y.S.Kiselyovun bütün nitqləri məhz bu cür olubdur. Levçinski, Putilovlar və
digərlərinin işləri üzrə nitqdə ustalıqla, yüksək bədii səviyyədə cinayətin mahiyyəti,
əsasları, səbəbləri təsvir olunur:
Məhkəmə natiqləri çox vaxt öz nitqinin təsirini artırmaq üçün bədii sözlərdən
istifadə edirlər, bu və ya başqa hadisələri bədii formada söyləməyə çalışırlar.
Məhkəmə nitqinin ifadəliliyi effektlik üçün yox, məhkəmə natiqinin çıxışının
məzmunun auditoriya tərəfindən dərin anlama, sübutların təhlili və qiymətləndiril-
məsi, iş üzrə onun tərəfindən təqdim olunan nəticələrin mahiyyəti üçün lazımdır.
İfadəlilik nitqinə böyük əhəmiyyəti səs verir – güclü, qüvvətli və iti. İti, gözəl səs,
yaxşı diksiya hisslərin, duyğuların və əhval-ruhiyyənin incəliklərini çatdırmağa imkan
verir, nitqə qətilik, yüngüllük, sərbəstlik verir. Səs elastikliyinin təkmilləşdirilməsinə
anadangəlmə qüsurları gizlətməyə yardım edən xüsusi məşqlər kömək edir. Natiqə
nitq üsullarını inkişaf etdirmək, səsinə və tələffüsünə fikir vermək lazımdır.
Nitqin ifadəliliyini və emosionallığını artıran danışıqdan kənar vasitələrə tam
doğru hislər dili adlanan jest və mimika aiddir. Nitqin tərkibi təbii olaraq və çox vaxt
düşünülmədən möhkəmlənir, həmçinin nitqi canlandıran, onu gözlə görünən edən jest
və mimika ilə güclənir. Jest – emosional məna hərəkətidir. Həm jest, həm də mimika
öz funksiyalarında genişdirlər; onlar dolğun və emosionaldırlar, xüsusidirlər və
həmişə müəyyən ediliblər [14, 460]. Nitqdə natiqin dediklərinə zidd olan ikitərəfli jest
və mimikaya yol vermək olmaz. Natiqin eyni jesti çox şey deyə bilər: nitqdə vacib
olanları qeyd edə bilər, natiqin bu və ya digər fikrini aydın ifadə edə bilər, onun real
məzmununu dərin açıqlamağa çalışa bilər, hal-hazırda söylənilən fikrin gizli mənasını
güman edə bilər və s. Həm jest, həm də mimika dinləyicilər üçün aydın olmalıdır.
Onlar səs nitqinin qabağını almırlar, onun mənalı tutumunu və ifadəliliyini güclən-
dirirlər. Məhkəmə natiqində jestlər daha təmkinli, tez olmayan, bədii oxucu və
dramatik aktyordan daha şərti olurlar. Jest, ümumiyyətlə natiq üslubu kimi, olduqca
şəxsidir, lakin buna baxmayaraq müəyyən qaydalar var ki, onlara riayət etmək
lazımdır. Jestdən sui-istifadə etmək olmaz, çünki həddən artıq əl-qol hərəkəti natiqə
45
kömək etmir, daha da mane olur, dinləyiciləri güldürür, onların fikrini nitqin əsas
məzmunundan yayındırır.
Çətin ki, jest və mimikanı əvvəlcədən güzgü qabağında məşq etmək mümkün
olsun. Məsələ ondadır ki, onlar nəinki ifadə olunan fikir ilə, hətta konkret şərait,
dinləyicilərin əhval-ruhiyyəsi və natiqlik əhvalı ilə təyin olunurlar. Müxtəlif
insanlarda hislər ayrı-ayrı jest və mimika ilə ifadə olunur. Bilmək lazımdır ki, jest və
mimika – fikirlərin aydın, çox vaxt intuitiv ifadə olunmasıdır. Bunların hamısı
jestlərin və mimikanın məntiqi əsaslandırılmasını hazırlayır və təyin edir. Lakin buna
baxmayaraq, jest və mimika çox vaxt bir dəqiqəlik haldır və bu da onların təbiiliyi və
cazibəliyidir. Məhkəmə natiqinin duruşunda, onun jesti və mimikasında, onun
işgüzarlığı, sadəliyi, hazırlığı, səmimiliyi əks olunmalıdırlar. Beləliklə, jest və mi-
mika, kinetik ünsiyyət sistemin elementləri olaraq, nitqin emosionallığını və ifadəli-
liyini gücləndirirlər və bununla da onun daha da yaxşı mənimsənilməsinə kömək edir.
Təcrübə göstərir ki, məhkəmə natiqləri həmişə səs, intonasiya, jest ilə nitqin
ifadəliliyinin əlavə vasitələri kimi istifadə edə bilmirlər. Çox vaxt məhkəmə nitq-
lərinin söylənilməsində statiklik və adilik müşahidə olunur. Nitqdə əsas səs intonasiya
ilə seçilmir, jest, mimika ilə möhkəmlənmir. Bəzi natiqlər heç məhkəməyə və din-
ləyicilərə baxmırlar, hansısa bir tərəfə və ya stolun üstündə olan öz kağızlarına
baxırlar. Bunların hamısı xoşagəlməz təəssürat yaradır və qətiyyən auditoriyanın
düşüncəsinə və hislərinə təsir etməyə kömək etmir.
Məhkəmə nitqinin mədəniyyəti – natiqlik ustalığının dinamik təkmilləşdirilmə
prosesi, onun məzmununun və formalarının zənginləşdirilməsidir. Ona ümumi və hü-
quqi savadlılıq, nitqin düzgünlüyü, dilin zənginliyi (orijinallıq), qısalıq, sadəlik,
asanlıq, aydınlıq və dəqiqlik, bədiilik, emosionallıq xasdır.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995-ci il) Bakı: Qanun, 2010, 94 s.
2.
Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsi (2000-ci il), Bakı: Qanun, 2010, 640 s.
3.
«Məhkəmələr və hakimlər haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1999-cu il), Bakı:
Hüquq ədəbiyyatı, 2009, 68 s.
4.
Abbasova F.M. Çəkişmə prinsipi: inkşaf tarixi, müasir problemləri və onların həlli
yolları. Bakı: Qanun, 2008, s.246.
5.
Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı: 2001, 185 s.
6.
İsmayılov İ. Məhkəmə etikasının bəzi məsələləri. B.: ADPU, 2007, 310 s.
7.
Qurani-Kərim və açıqlamalı məalı (Azərbaycan dilinə tərcümə edən prof. Fazil
Qaraoğlu). Bakı: Nurlar, 2007, 604 s.
8.
Mövsumov C.H. Azərbaycan SSR cinayət prosesi. Ümumi hissə. Bakı: 1980, 312 s.
9.
Yusifov M. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı: Digesta, 1998, 240 s.
10.
Qasımov Ə. Məhkəmə nitq mədəniyyətinin əsas istiqamətləri. Bakı: Digesta, 2010, 212 s.
11.
Гетманова А.Д. Логика для юристов. Учебное пособие, М.: Омега –Л, 2009, 425 с.
12.
Кони А.Ф. Избранные произведения. М.: Наука, 1956, 239 с.
13.
Сергеич П. Искусство речи на суде. М.: Юрайт, 2009, 510 с.
14.
Судебные речи известных русских юристов, Часть 1, М.: Юрид. лит-ра, 2009, 580 с.
15.
Леоненко В.В. Профессиональная этика участников уголовного судопроизводства.
Киев: УГУ, 1981, 250 с.
46
СУДЕБНОЕ ОРАТОРСТВО
КАК РАЗНОВИДНОСТЬ ОТКРЫТОЙ РЕЧИ
А.А.ГАСЫМОВ
РЕЗЮМЕ
В статье говорится об основах освоения ораторской способности, общей и про-
фессиональной культуре судебного оратора.
Культурой речи считается – правильность смысла словаря, богатый и широкий,
существующий на сегодняшний день, правильное произношение и отвечающий
правильности грамматических норм ударения.
LAW-COURT SPEECH AS A KIND OF THE OPEN SPEECH
A.A.GASIMOV
SUMMARY
The article deals with the significance of a court orator’s common and professional
qualifications at mastering the bases of oratory mastery.
Cultural speech referring to the richness and meaning accuracy of vocabulary is valued
as grammatical correctness, logical accuracy observing presently existing pronunciation rules
and emphatic norms.
47
Dostları ilə paylaş: |