Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ
Yüklə 102,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bakı Dövlət Universiteti sabina.az@gmail.com
- Davranış yanaşması .
- ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ИССЛЕДОВАНИЙ СТИЛЯ РУКОВОДСТВА УЧИТЕЛЕЙ К.Р.АЛИЕВА, С.Х.АЛИЗАДЕ
- THE MAIN DIRECTIONS OF THE INVESTIGATION OF PSYCHOLOGİCAL CRİTERİA OF TEACHERS’ LEADERSHIP STYLES K.R.ALIYEVA, S.H.ALIZADE
| 132
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elmlər seriyası 2013
PSİXOLOGİYA UOT 159.9: 37.015.3 MÜƏLLİMLƏRİN RƏHBƏRLİK ÜSLUBUNUN TƏDQİQİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ
Bakı Dövlət Universiteti sabina.az@gmail.com
tuativ yanaşma; adaptiv yanaşma) müstəvisində müəllimin rəhbərlik üslubunun xüsusiyyətləri araşdırılır. Qeyd olunur ki, müxtəlif texnologiyaların tətbiqi müəllimin pedaqoji təcrübəsindən daha cox şagirdlərin fəaliyyətini idarəetmə qabiliyyətindən asılıdır. Nəticə olaraq müəy- yənləşdirilir ki, müəllimin rəhbərlik üslubu peşə səriştələri ilə birbaşa əlaqəlidir.
Açar sözlər: idarəetmə üslubu, liderlik tipi, liderlik sistemi, rəhbərliyin şərtləri, fərdi üslub, səriştəlilik, rəhbərlik üslubu
Təhsil sistemində müəllim idarəetmə sahəsinin əsas komponentidir. Bu konteksdə müəllimin rəhbərlik üslubu özünün köklü parametrləri ilə sosial pedaqoji psixologiyada diqqəti xüsusilə cəlb edir. Müəllimin “rəhbərlik üslu- bu” anlayışını ifadə edən məsələlər onun reallaşmasını nizamlayan nəzəriyyə- lərdə açıqlanır. Psixologiya və sosiologiya sahəsində mövcud olan yaradılan bu nəzəriyyələr müəllimin rəhbərlik üslubunun səmərəlilik dərəcəsinin tədqiqi probleminə xüsusi önəm verir. Həmin nəzəriyyələrin köməyi ilə hansı şəxsi keyfiy yətlərin müəllimə lider və rəhbər olmağa kömək etməsi haqqındakı sualları aydınlaşdırmaq mümkündür. Ədəbiyyatda liderlik konsepsiyalarının 4 əsas aspekti ayırd edilir (1): xassələr nəzəriyyəsi; davranış yanaşması; situativ yanaşma; adaptiv yanaşma.
(2, 228) də adlandırırlar. Xassələr nəzəriyyəsində insanın şəxsi keyfiyyətləri ön plana çəkilir. Təsadüfi deyil ki, qeyri-rəsmi şəkildə xassələr nəzəriyyəsi “gör- kəmli şəxsiyyətlər nəzəriyyəsi”, yaxud “xarizmatik nəzəriyyə” anlamınında da işlədilir. Nəzəriyyəyə görə yalnız müvafiq şəxsi keyfiyyətlərə: intellekt, iradə, tə- şəbbüskarlıq, enerjililik, əminlik, yoldaşlıq, etibarlılıq, yaxşı danışıq tərzi və s. malik olan i nsan lider ola bilər (A.Adler, Q.Ollport, C.Kelli, E.Fromm və b.). Göründüyü kimi, bu nəzəriyyədə liderlik şəxsi keyfiyyətlər üzərində qurulur, şəxsiyyətlərarası münasibətlər, yəni liderin başqa adamlara münasibəti arxa plana keçir, “keyfiyyətlər liderin başqaları üzərində hakimiyyətini öz-özünə 133
müəyyən edir” (2, 229). Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, bu nəzəriyyədə lider- liyin mahiyyəti tam açılmır. Belə ki liderlik üçün müəyyən edilən kompleks keyfiyyətlər içərisində situasiyadan asılı olaraq keyfiyyətlərdən hansısa biri daha əhəmiyyətli olub, digərləri ilə ziddiyyət təşkil edir, başqa sözlə, key- fiyyətlər heç də həmişə liderin müvəfffəqiyyətini təmin edə bilmir.
lərinin deyil, həm də onun davranışında tabe olanlarla qarşılıqlı münasibətlərini ön plana çəkir. F.Fidler liderliyin səmərəliliyi istiqamətində apardığı tədqi- qatlarda həm şəxsiyyətin keyfiyyətləri, həm də onun işçiləri ilə qarşılıqlı münasibətləri tədqiq edir, liderin qrupa “hansı səviyyədə nəzarət etməsi və öz təsirlərini qrupda necə reallaşdırması” ilə şərtləndiyi isbat edir (2, 230). Bu tədqiqatlar nəticəsində “rəhbərlik üslubu” və “idarəetmə üslubu” anlayışları yaranmış, bütövlükdə götürdükdə, davranış yanaşması rəhbərin səlahiyyətində olan hakimiyyətin idarəetmə üslubu istiqamətinə yönəlir. Bu zaman rəhbərliyin iki əksqütblü üslubu yaranır: avtoritar və liberal. Bu iki üslubun sintezindən üçüncü – demokratik üslubun müxtəlif variantları əmələ gəlir. Üslubların bu qaydada ayırd edilməsi əsasında rəhbərlik üslubu haqqında təsəvvürlər yaranır. Bu üslublar bir- birindən nə ilə fərqlənirlər? Respublikamızda aparılan tədqi- qatlara istinadən qeyd edə bilərik ki, avtoritar üslub üçün “məcburi motivasiya, pedaqoji identik liyin orta səviyyəsi, aşağı özünüqiymətləndirmə, refleksiyanın orta səviyyəsi, aşağı səviyyəli kreativlik”, liberal üslubda “məcburi motivasiya, fəaliyyətin özünə yönəlməsi, pedaqoji identikliyin orta göstəricisi, aşağı səviyyəli meyllilik, aşağı səviyyəli özünüqiymətləndirmə, empatiyanın olma- ması, orta səviyyəli kreativlik”, demokratik üslubda “pozitiv motivasiya, digər insanlara yönəlmiş fəaliyyət, pedaqoji identikliyin yüksək səviyyəsi, özünü- qiymətləndirmənin orta səviyyəsi, yüksək səviyyəli refleksiya və empatiya, eləcə də orta səviyyəli kreativlik” (3, 147) xasdır.
naşma göstərdi ki, şəxsi keyfiyyətlər və üslublar özü-özlüyündə hələ idarəetmə fəaliyyətinin səmərəliliyini müəyyənləşdirmir. Onun başlıca şərti üslubun və şəraitin (situasiyanın) uyğunluğudur. Bir çox hallarda, bundan əlavə, situativ amil lər rəhbərliyin səmərəli olmasında aparıcı rol oynayır. Bu, idarəetmə fəaliyyətinin xarakteri tapşırıqların yerinə yetirilməsi tipidir. Nəticədə situativ davranışın xüsusi üslubuna və müəyyən idarəetmə situasiyasına daha çox uyğun gələn xüsusi yanaşma əmələ gəlir (4). Adaptiv yanaşma. Situativ yanaşma idarəetmə nəzəriyyəsinə böyük töhvə verdi. Sübut edildi ki, idarəetmə üslubu müxtəlif idarəetmə fəaliyyətində müxtəlif şəraitdə müxtəlif səmərə verməklə müxtəlif adekvatlığa malikdir. Rəhbər daha səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün özündə olduqca mürəkkəb situasiya tiplərini birləşdirir: özünü fərqli aparmalıdır, idarəetmə dəyişkən olmalıdır, rəhbərlik üslubu konkret idarəetmə şəraitinə, situasiyasına uyğunlaş- dırılmalıdır. İdarəetmə üslubu adaptiv olmalıdır. Rəhbər nə qədər üslub reper- tuarına malik olarsa, daha səmərəli fəaliyyət göstərə bilər (1). Müasir sosial psixologiyada rəhbərlik üslubu ilə bağlı olaraq qeyri- ənənəvi yanaşmalar da meydana gəlmişdir. Bu – partisipativ rəhbərlik və ida-
134
rəetmə üslubunun müəyyən edilməsidir. Partisipativ rəhbərlik və idarəetmə üslubu
aşağıdakı xüsusiyyətlərlə konkretləşir: rəhbərin tabe olanlarla müntə- zəm məsləhətləşməsi; onlarla münasibətlərdə açıqlıq; təşkilatda qərarların qə- buluna icraçıları cəlb etmək; icraçıların təşkilatdakı dəyişmələrin planlaşdırıl- masında və həyata keçirilməsində iştirakı; müstəqil qərarlar qəbul etmək üçün qrup strukturları yaratmaq (1). Liderlik istiqam ətində aparılan tədqiqatlar nəticəsində yaranmış konsep- siyaların 4 əsas aspekti ilə tanış olduq. Hər bir yeni yanaşma liderlik proble- mini özünd ən əvvəlki yanaşma ilə müqayisədə daha da təkmilləşdirmiş, döv- rün, zamanın tələblərini, nəfəsini bu nəzəriyyələrə gətirmiş, onu müasirləşdir- mişdir. Rəhbərlik mövqeyi zamanın hökmü ilə bağlı olur. Müasir dövr özünün demokratikliyi, s ərbəstliyi, söz azadlıgı, yaradıcılığa meylliliyi, peşə keyfiy- y ətləri və s. ilə fərqlənir. Sonuncu yanaşmalar da öz məzmununda bu keyfiy- y ətləri ehtiva edir. Yuxarıda qeyd olunan yanaşmalar pedaqoji rəhbərlik problemi üçün də faydalıdır. Məlumdur ki, pedaqoji rəhbərlik üslubunun səmərəlilik dərəcələ- rinin öyr ənilməsi sahəsində silsilə tədqiqatlar aparılmışdır. Həmin tədqiqatlar yuxarıda qeyd etdiyimiz yanaşmalara əsaslanır. Onları bir neçə istiqamətdə t əsnif etmək olar. Məsələn, А.М.Umarov öz tədqiqatlarında rəhbərliyin və ida- r əetmə üslubunun inkişafı məsələlərinə aydınlıq gətirir (5). V.D.Parıgin təhsil qruplarında rəhbərlik və liderlik problemini tədqiq etmiş (6), E.E.Vejeviç pedaqoji mühitd ə liderlik keyfiyyətlərinin inkişaf etdirilməsi xüsusiyyətlərini mü əyyənləşdirmiş (7), A.İ.Davıdova təhsil qrupları rəhbərlərinin idarəetmə fəa- liyy ətinin modelləşdirilməsini aparmışdır (8). E.İ.Roqov müəllimi psixoloji təd- qiqatın obyekti kimi götürərək onun rəhbərlik fəaliyyətini şəxsi keyfiyyətlərlə əlaqədə təhlil edir (9). N.A.Mislavski bu məsələləri şəxsiyyətin özününizam- laması və yaradıcı fəallığı fonunda nəzərdən keçirir (10). L.M.Mitinanın araş- dırmalarında müəllimin peşə özünüdərketməsində onun rəhbərlik fəaliyyətinin əhəmiyyəti ön plana çəkilir (11). Rəhbərlik və liderlik idarəetmə nəzəriyyəsində daha çox inkişaf etmiş istiqamətdir. Müəllimin rəhbərlik üslubunun öyrənilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatların əksəriyyətində “liderlik” və “rəhbərlik” anlayışlarına vəhdətdə baxılsa da, struktur baxımdan onlar fərqli mənalara malikdirlər. Bu fərqlilikdə iki əsas məqam maraqlıdır: - liderliyin və rəhbərliyin tipologiyası; - rəhbərliklə liderlik rolları arasındakı münasibətlər. Liderliyin və rəhbərliyin tipologiyasının müəyyən edilməsi istiqamətində psixologiyada bir çox tədqiqatlar aparılmışdır. Həmin tədqiqatlardan bəzilərinə diqqət yetirək: B.D.Parıgin liderin rolunu üç kriteriyaya görə ayırd edir: 1. Fəaliyyətin məzmununa görə: lider-ilhamverici və lider-icraçı. 2. Fəallıq üslubuna görə: avtoritar və demokratik lider. 3. Fəaliyyətin xarakterinə görə: unuversal və situativ lider (12) . 135
L.İ.Umanski isə öz tədqiqatlarında liderliyin 3 kriteriya əsasında kombi- nasiya edilən 6 tipini ayırd edir: təşkilatçı, təşəbüskar, erudit, emosional əhval- ruhiyyənin generatoru, bacarıqlı və emosional cəlbedici lider (13).
F.P.Tonkix liderliyin aşağıdakı tiplərini müəyyən etmişdir: Diaqnost, fanatik, pioner, erudit, texnik, müstəqil (14, 4-7). Bu yanaşmalar ayrı-ayrılıqda təhlil etdikdə, məlum olar ki, onlar liderin iki əsas qabiliyyətlərini özündə birləşdirir: instrumental və emosional. Bi- rincisi, şəxsi qabiliyyətlər əsasında qrup işində ayırd edilir. İkincisi, qrup üçün münasib olan, onlar arasında yaxşı qarşılıqlı münasibətlərin yaranmasına kömək edən şəxsi qabiyyətlərə görə. R.L.Kriçevsk i və E.M.Dubrovskaya təhsil sistemində rəhbərliyin səmərə- lilik dərəcəsini bir sıra dünya tədqiqatçılarının əldə etdikləri nəticələr əsasında müəyyənləşdirərək liderliyin 4 tipini şərh edirlər: təşkilatçı, motivator, dispeçer, generator (15). Burada bir sıra sahələr xüsusilə müəllimin rəhbərlik fəaliyyətinin motivləşməsi, xüsusi olaraq, vurğulanır. Rəhbərlik fəaliyyətinin motivasiyası, işin yerinə yetirilməsinə maraq bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə götürülərək, daxili və xarici təsirlərdən yaranan motivlər fərqləndirilir, Ə.Ə.Əlizadə və H.Ə.Əlizadə müəllimin rəhbərlik üslubunun şərhini ve- rərək onu 3 aspektdə nəzərdən keçirirlər: avtokratik, liberal və demokratik müəllimlər. “Avtokratik rəhbərlik üslubu üçün xas olan başlıca xüsusiyyətlər avto
ritar rəhbərlik üslubu üçün səciyyəvidir. Lakin avtokratik müəllimdən fərq- li olaraq avtoritar müəllim şagirdlərlə nisbətən həlim rəftar edir, nəticə etibarilə qərarı özü qəbul etsə də, şagirdlərin rəyini öyrənir, hər hansı bir məsələni on- larla birli kdə müzakirə edir. Liberal müəllim öz vəzifələrini formal surətdə ye- ri nə yetirir, lakin sinif kollektivinin həyatı ilə maraqlanmır, sinifdə özünü qo- naq kimi aparır. Demokratik müəllim isə sinifdə şagirdlərin “böyük yol- daşıdır”. O yoldaş kimi özünə də, şagirdlərə də “uşaqların gözüylə” baxır. On- larla məhz yoldaş kimi dialoqa girir, mübahisə etməyi xoşlayır” (16, 104-105). Liderliyin və rəhbərliyin tipologiyasını təsnif etmək bizim məqsədimiz deyil. Lakin idarəetmə fəaliyyətinin müxtəlif situasiyaları rəhbərlərdən müxtəlif iş üslubunun tətbiqini tələb edir. Ona görə də, hesab edirik ki, rəhbərliyin tipologi- yasına diqqət etməklə yanaşı onlar üçün səciyyəvi olan iş üslubunu da nəzərdən keçirməliyik. Bunu yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz rəhbərlik nəzəriyyələri müstəvisində təhlil edək. Sinifləri xassələr yanaşması baxımından idarə edən müəllimlər şagirdlərin şəxsi keyfiyyətlərini öyrənməyə üstünlük verirlər. Mahiyyətinə görə bu yanaşma humanist yanaşma hesab olunmur, çünki, xassələr yanaşmasına üstünlük verənlər yalnız üstün keyfiyyətləri ilə fərqlənən sinifləri idarə edə bilirlər. Belə hallarda müəllimin rəhbərlik imkanları məhdud xarakter daşıyır. İdarəetmədə yalnız məktəb direktorları və onların müavinləri xassələr yanaşmasına üstünlük verdikdə müvəffəqiyyət qazana bilirlər. Davranış yanaşmasında rəhbər şəxsi keyfiyyətlərlə yanaşı, həm də davra- nışında tabe olanlara münasibətləri ilə fərqlənir. Elə buna görə də idarəetmə fəaliyyətinin üslubuna xas olaraq rəhbərliyin avtoritar və liberal və demokratik 136
üslu bu ayırd edilir. Burada daha çox avtoritar üslubla demokratik üslub müqa- yisə olunur. Davranış yanaşmasının yaradıcısı K.Levin sübut etmişdir ki, avtoritar rəhbərlik demokratik üslubdan həcmcə daha çox iş yerinə yetirməyə imkan verir. Ancaq bu za man icraetmənin motivasiyası, keyfiyyət və orijinallığı enir, davranışın aqressiv forması yaranır, gərginlik əmələ gəlir. İdarəetmənin liberal üslubunda, eləcə də işin keyfiyyəti demokratik üslubla müqayisədə zəifləyir. İcraçıların özləri də belə rəhbərlik üslubunu xoşlamırlar (17, 446). P.Laylert davranış yanaşmasının əsasında dixotomiya duran alternativ vasitələr təklif edir: “işə istiqamətlənən rəhbər”, “insana istiqamətlənən rəhbər” (1). Bu, iki rəhbəri bir-birindən fərqləndirən cəhət nədir? Suala müəllim-şagird münasibətləri müstəvisində cavab verək. İşə yönələn müəllimi, ilk növbədə, şagirdin fəaliyyətinin məzmunu və onunla bağlı olan məsələlər, insana yönələn rəhbərlik üslubunda isə müəllimi şagirdin fəaliyyətini yüksəltmək üçün başlıca olaraq onunla insani münasibətlərin mükəmməlləşdirilməsi maraqlandırır. Burada ikinci halda müəllim, daha böyük nailiyyət əldə edir. R əhbərlik probleminin inkişafı ilə bağlı olan qeyd etdiyimiz iki sonuncu ya- naşma isə göstərir ki, şəxsi keyfiyyətlər və üslublar idarəetmə fəaliyyətinin səmərəli- liyini mü əyyənləşdirmir. Burada fəaliyyətin səmərəliliyini üslubun və şəraitin (situasiyanın) uyğunluğu müəyyənləşdirir. Məktəb təcrübəsindən də aydındır ki, pedaqoji ugursu zluğun səbəbi üslubun keyfiyyət göstəricisi deyil, müəllimin həmin anda t ətbiq etdiyi üslubun şəraitə (situasiyaya) uyğun olmamasıdır. N əticədə situativ-davranışın xüsusi üslubuna və müəyyən idarəetmə situasiya sına daha çox uyğun gələn xüsusi yanaşma əmələ gəlir. Bu yanaşmalar iç ərisində F.Fidlerin konsepsiyası daha məşhurdur. Onun konsepsiyasında r əhbərin davranışına daha güclü təsir göstərən, eyni zamanda situasiyanın özünü xarakteriz ə edən 3 əsas faktor var: -
əhbər və tabe olanlar arasındakı münasibətlər; -
tapşırıqların strukturu, parametri, dəqiqliyi və müəyyənliyi, uyğun- luğu, aydınlığı və s.; -
əhbərə aid olan hüquqi hakimiyyət imtiyazlarının olması, tabe olanların real tərəfdaşlığının səviyyəsi. F.Fidler əlverişli situasiyanın ümumi göstəricisi olan “situativ nəzarət” anlayışını təklif edir (4). Bu yanaşma idarəetmə nəzəriyyəsinə böyük töhvə verərək, sübut etdi ki, idarəetmə üslubu müxtəlif idarəetmə fəaliyyətində müx- təlif şəraitdə müxtəlif səmərə verməklə müxtəlif adekvatlığa malikdir. Rəhbər daha səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün özündə olduqca mürəkkəb situasiya tiplərini birləşdirir: özünü fərqli aparmalıdır; idarəetmə dəyişkən olmalıdır; rəh- bərlik üslubu konkret idarəetmə şəraitinə, situasiyasına uyğunlaşdırılmalıdır. Bütövlükdə bu sadalanan yanaşmaların xüsusiyyətlərinin birölçülü olması, rəhbərlik üslubunun hansısa bir parametrinə uyğunluğu ilə səciyyələndirilir. İdarəetmə fəaliyyətində daha mükəmməl yanaşma rəhbərlik fəaliyyəti haqqındakı ikiölçülü təsəvvürlərdir. Burada, eləcə də R.Laykertin tezisinin yanlışlığı da göstərilir. O, rəhbərləri yalnız işə və insanlara yönəlişliyinə görə bölür. Əslində, rəhbər eyni vaxtda həm insana, həm də işə yönələ bilər. Digər yanaşmaya görə,
137
əslində, rəhbərlik üslubu adaptiv olmalıdır. Rəhbər nə qədər çox üslub repertuarına malik olarsa, daha səmərəli fəaliyyət göstərə bilər. Başqa sözlə desək, müəllimin sinifdəki müfəffəqiyyəti onun coxlu üslub repertuarına malik olmasindan asılidır. Rəhbərlik üslubu ilə bağlı ənənəvi olanlardan fərqli yeni yanaşmalar da meydana gəlməkdədir. Onlardan biri də qeyd etdiyimiz kimi, partisipativ rəh- bərlik üslubudur. Partisipativ (bərabərlik) yanaşması özünüidarəeətməyə he- sablanmaqla əsas qərarların qəbulunda işçilərin iştirakını tələb edir. R.Laykert bu sistemi ən düzgün sistem hesab edir. Tabe olanlar və rəhbərlər arasında münasibətlər qarşılıqlı etimada əsaslanır. Onlar arasında dostluq münasibətləri var. Qərarların qəbulu mərkəzləşmiş qaydada həyata keçirilir. Ünsiyyət ikitə- rəfli və qeyri formaldır. Bu sistemin liderləri rəhbərliyə layiqdirlər. Onlar icra- çılıq və idarəetmə bacarıqlarına malik olurlar. Ə.Ə.Əlizadə və H.Ə.Əlizadənin demokratik müəllimin yüksək sosial keyfiyyətləri içərisində şagirdlərlə dialoq qurmaq, diskussiya təşkil etmək mədəniyyətini önə çəkmələri (16, 104-105) bu istiqamətdə maraq dogurur. İdarəetmə təcrübəsindən məlumdur ki, rəhbərliyin və liderliyin eyni şəxsdə birləşməsi məqsədəuygun hesab olunur. Lakin bu zaman müəllim öz fəaliyyətində liderlik və rəhbərlik tiplərini uyğunlaşdıra bildikdə böyük səmərə əldə edə bilir. Müəllimin liderlik və rəhbərlik tiplərinin bir-birinə uyğunluğu müəllimin fərdi üslubunu formalaşdırır. Müəllimin fərdi üslubu onun pedaqoji səriştəliliyi ilə də qarşılıqlı əlaqə- dədir. Bu fenomenlərin hər ikisi bir-birinə inkişafetdirici təsir göstərir. Səriş- təlilik - (latınca “competo” - əldə edirəm, uyğunlaşdırıram, yaxınlaşıram) hər hansı bir sahə üzrə əldə olunmuş sosial təcrübədir. Bu anlayışı pedaqoji prosesə şamil etsək, bura müəllimin peşəkarlığının, peşə üzrə ümumi mədəniyyətinin, təcrübəsinin, pedaqoji fəaliyyət stajının və pedaqoji yaradıcılığının təzahürünü aid edə bilərik. Müəllimin peşə ustalığının mühüm elementlər toplusu hesab olu nan səriştəlilik onun rəhbərlik üslubunun da keyfiyyət göstəricisidir. Səriş- təlilik bir tərəfdən pedaqoji hazırlıq və fəaliyyəti, digər tərəfdən pedaqoqun fəaliyyətinin keyfiyyətini müəyyən edərək, özünü əməyin davamlı və səmərəli xarakterində ifadə olunmaqla müxtəlif çətinlik şəraitində yaranan pedaqoji problemlərin rasional həlli yolunu tapmaqda təzahür edir. Müəllimlərdə belə yüksək peşə səriştəliliyinin təmin olunması bir çox amillərdən asılıdır. Bu amillər sisteminə müəllimin fərdi psixoloji xüsusiy- yətləri, sosial təcrübəsi, idarəetmə və rəhbərlik, öyrətmə və başqa peşə baca- rıqları, ünsiyyət mədəniyyəti, yüksək peşə təhsili və s. məsələlər daxildir. Təhsildə rəhbərlik problemlərini əlverişli qaydada həll etmək üçün F.A.Cəbrayılova hələ müəllim kadrlarının hazırlığı prosesində bu məsələyə diqqət yeturilməsini zəruri sayaraq, peşə səriştəliliyinin formalaşmasının yaxşı işlənmiş proqramlardan xeyli dərəcədə asılı olduğunu qeyd edir. Bu proq- ramlarda müəllimin peşə səriştəliliyinin inkişafına təsir göstərən bütün məsə- lələr nəzərə alınmalıdır. Onun təbirincə desək, “Təcrübə göstərir ki, ilk növbə- də, müəllim müasir metodikalara, yeni texnologiyalara yiyələnməli, nəzəri və praktik
məzmunlu bilik və bacarıqlara malik olmalıdır. Məhz bundan sonra 138
təhsilalanların həyatın tələblərinə uyğun olaraq məsuliyyətli, səriştəli kadrlar kimi hazırlanması imkanları məqsədəuyğun qaydada reallaşa bilər” (18, 274). Səriştəlilik müəllimin müvafiq pedaqoji bacarıqlara yiyələnməsidir. Pedaqoji səriştəlilik həm də müəllimin məktəbdəki fəаliyyətinə şəхsi münаsi- b əti, оnu düzgün qura bilməsi və həyаtа kеçirilməsini təmin еtmək bаcаrığıdır. Təhsil prosesində şagirdlərlə yanaşı müəlimlərdə də bir çox dəyərlər, sosial- peşə keyfiyyətləri formalaşdığından məhz bu keyfiyyətlərin köməyi ilə o qar- şılıqlı münasibətlərini inkişaf etdirə, dəyişə bilir. Əlverişli rəhbərlik üslubuna malik olan müəllim qarşılaşdığı məsələlərin müvəffəqiyyətli həllinə nail olur. Nəzərdən keçirdiyimiz mənbələrə istinad edərək, müəllimlərin rəhbərlik üslubu
nun öyrənilməsinin aşağıdakı istiqamətlərini müəyyən edə bilərik. 1.
Pedaqoji prosesdə müəllimlərin rəhbərlik fəaliyyətinin yenidən qurulması. M əlumdur ki, XX əsrin sonlarına qədər təhsil sistemi sovet dövründən miras qalmış üsullarla, ənənəvi yollarla idarə olunub. Bu səbəbdən təhsil sistemində fəaliyyət göstərən mütəxəssislərdə, o cümlədən müəllimlərin pedaqoji fəaliy- yətində yeni ənənələrinin yaranmasına böyük tələbat əmələ gəlmişdir. Müstəqiliyin əldə edilməsinin ilk illərindən başlayaraq təhsil sistemində mü- əllimlərin rəhbərlik üslubunun təkmilləşdirilməsi sahəsində sistemli işlər görül- məkdədir. Həmin işlər bir sıra istiqamətlərdə aparılmalıdır: perspektiv fəaliyyətin yeni dəyərlər əsasında qurulması; intellektual, əxlaqi, estetik, emosional mə- dəniyyətin inkişafı; cəmiyyət üçün xeyirli olan ənənələrə sadiqlik; optimizm, əməkdaşlıq, humanizm; təfəkkür müstəqilliyi, problemin mahiyyətini görə bilmək bacarığı; özünütəhsil, iş tempi, iradə, dünyagörüşü, mənəvi sağlamlıq və s. 3.
əhbərlik qaydaları ilə bağlı olaraq yaradılan yеni kоnsеpsiyаlаrdа şəхsiyyətin еtnоpsiхоlоji yеniləşməsi üçün vаcib оlаn şərtlər, mехаnizmlər, yоllаr və vаsitələrin nəzərə аlınmаsı. 4.
T əhsilin səmərəli üsullarla idаrə оlunmаsı üçün əlverişli mаddi-tехniki bаzа, infоrmаsiyа və tədris-mеtоdik təminаtın yaradılması. 4. Pedaqoji prosesin t əşkilində və tənzimlənməsində innоvаsiyаlаrа mа- rаq göstərmələrini təmin etmək üçün rəhbərlik edənlərdə ictimai maraqlara uyğun idarəetmə mоtivаsiyаsının yаrаdılmаsı. Bu prоsеsin gеdişinə nəzаrət еtmək məqsədilə münаsib mоnitоrinqlər аpаrılmаlı, müəllimlərin rəhbərlik üslubunun n əticələri qiymətləndirilməli, münаsib qərаrlаr qəbul еdilməlidir. Müəllimin rəhbərlik üslubunun səmərəliliyinin başlıca göstəricisi kimi onun fərdi iş üslubunun şagirdlərin dərketmə tələbatları, bu tələbatların ödənil- məsi tərzi, tempi, dinamikliyi və çevikliyi ilə uzlaşmasıdır. Əgər müəllim qrup işini, yeni biliklərin mənimsədilməsini və onlarda həyati bacarıqların formalaş- dırılmasını şagirdlərin öyrənmə maraqlarına müvafiq qaydada təşkil edə bi- lirsə, bu halda müəllimin rəhbərlik üslubunun səmərəliliyindən danışmaq olar. Məqalənin elmi yeniliyi: Məqalədə müəllimin və liderin rəhbərlik üslub- ları təhlil edilir, bu sahədə aparılmış tədqiqatlar və liderin rəhbərlik üslubları sistemləşdirilir, müasir şərait baxımından yeni kontekstdə təhlil olunur. Məqalənin praktik əhəmiyyəti: Tədqiqatdan əldə olunmuş nəticələr sosial psixologiyanı yeni müddəalarla zənginləşdirir, seçmə fənlərin tədrisinə yeni
139
istiqamətlər açır. Bununla yanaşı, əldə olunmuş nəticələr bu sahədə yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına zəmin formalaşdırır. ƏDƏBİYYAT 1.
www. studopedia.ru 2.
Bay ramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı: Qapp-poliqraf, 2003, 355s. 3.
4.
www.ipp.hse.ru 5.
Умаров А.М. Руководитель. Размышление о стиле управления. М.: Политическое издательство, 1987, 54 с. 6.
Парыгин В.Д. Социально-психологический климат коллектива. Л.: 1981, 216 с. 7.
Вежевич Т.Е. Педагогические условия развития лидерских качеств учащихся// дисс. канд. пед наук. Улан-уде: 2001, 198 с. 8.
группы //Среднее профессиональное образование, 2008, № 7, с. 33-35. 9.
Рогов Е.И. Учитель как объект психологического исследования. М.: Владос, 1998, 496 с. 10.
Мисловский Н.А. Саморегуляция и творческая активность личности// Вопросы пси- хологии, 1988, №3, с. 64-71 11.
Митина Л.М. Формирование профессионального самосознания учителя // Вопросы психологии, 1990, № 3, с.58-64. 12.
Нотанзон Э.Ш. Прием педагогического воздействия. М.: Просвещение, 1972, 214 с. 13.
14.
Тонких Ф.П. Формирование индивидуального стиля педагога как один из аспектов управленческой функции методической работы //http://nsportal.ru/ shkola/ administrirovanie-shkoly/ 15.
16.
Əlizаdə Ə. Ə., Əlizаdə H.Ə. Pеdаqоji psiхоlogiya. Bаkı: АDPU, 2010, 600 s. 17.
Крикунов А.Е. Образовательная концепция В.В. Розанова: Историко-педагоги- ческий анализ //дисс. канд. пед. наук. Елец: 1999, 132 с. 18.
C əbrayılova F.A. Pedaqoji təmayüllü orta ixtisas məktəblərində tələbələrin peşə səriştəlili- yi nin inkişafının sosioloji təhlili // Təhsilin sosioloji problemləri. Bakı: Mütərcim, 2011, s. 245-306.
СТИЛЯ РУКОВОДСТВА УЧИТЕЛЕЙ К.Р.АЛИЕВА, С.Х.АЛИЗАДЕ РЕЗЮМЕ В статье рассматриваются основные направления стиля руководства учителей в контексте современных психологических исследований. Прежде всего, рассматриваются особенности стиля руководства различных теорий, в том числе такие подходы, как пове- дение, ситуативная адаптация, партисипативный подход, который рассматривается как наиболее эффективный. Это связано с высокой результативности в функционировании организации. Применение данного способа связано с возможностью формирования у подчиненных высокой компетенции и профессиональных навыков, потребность в само- стоятельности и свободе, стремлении к творчеству, интересу к работе, ориентации на дальние цели. Одной из отмеченных проблем является то, что применение образовательных тех- нологий учителей в большей степени зависит не от приобретения опыта по специаль- ности, сколько от умения управлять деятельностью учебной группы. Эмоциональное
140
состояние учителя является существенным фактором воздействия. Совместное действие, которое формируется в подобных условиях, является более эффективным. Одним из вопросов, рассматриваемых в статье, является то, что стиль руководства непосредственно связан с профессиональной компетенцией. Последнее-это процесс вы- бора соответствующего стиля руководства в соответствии со способностями учителя, его возможностями и особенностями. Ключевые слова: стиль управления, тип лидерства, система лидерства, условия руководства, индивидуальный стиль, компетентность, стиль управления THE MAIN DIRECTIONS OF THE INVESTIGATION OF PSYCHOLOGİCAL CRİTERİA OF TEACHERS’ LEADERSHIP STYLES K.R.ALIYEVA, S.H.ALIZADE SUMMARY The article analyses the main directions of the investigation of teachers’ leadership styles in the light of modern psychological researches. Firstly, the theory of leadership style is intepreted.The behavioral, situational adaptive, participative approaches to this problem are reviewed and the final approach is considered to be the most effective. The efficiency of the participative approach is justified by its granting fruitful results in the functioning of the organization. Thus, these styles form such qualities as high professionalism, and professional qualities, independence, requirement for being independent, tendency to creativity, interest in work, strive for top level goals. One of the main aspects here is that the implementation of teachers’ teaching tech- nologies depends more on management of a group of pupils’ activities than on his acquiring professional experience. Here, the teacher’s emotionality plays a great influencing role. Such professional experience gained through mutual activities is of high quality. One of the main points emphasized in the article is the coordination between the style of the teacher’s leadership and his professionalism. Professionalism is the process that allows a teacher choosing a leadership style due to his ability, characterstic features and opportunities.
ship, individual style, competence, management style
Yüklə 102,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|