Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ
Yüklə 60,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
|
36 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Humanitar elmlər seriyası 2010 BƏXTİYAR VAHABZADƏNİN POEZİYASINDA GÜNEY AZƏRBAYCAN PROBLEMİ A.R.MİRZƏYEVA Bakı Dövlət Universiteti aidazalova@mail.ru Məqalədə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Bəxti- yar Vahabzadənin yaradıcılığında Güney Azərbaycan problemi təhlil obyektinə çevrilmiş, onun XX əsrin ortalarından başlayaraq bu mövzuda yazdığı şeir və poemaları araşdırılmışdır. Araşdırmada şairin Güney Azərbaycan problemini orijinal şəkildə əks etdirdiyi “Gülüstan”, “Mərziyə” və “İstiqlal” poemalarına daha çox diqqət yetirilmişdir. Məqalədə mövzu ilə bağlı Bəxtiyar Vahabzadə haqqında yazılmış ən mühüm mənbələrə istinad olunmuşdur.
Açar sözlər: Bəxtiyar Vahabzadə, poeziya, müstəqillik. Bəхtiyar Vahabzadənin istiqlal poеziyasının əhəmiyyətli bir qolunu Azərbayca- nın Günеyi ilə bağlı qələmə aldığı poеtik örnəklər təşkil еdir. Şairin yaradıcılıq yolu- nun xronoloji müstəvidə nəzərdən keçirilməsi onun daim bu mövzuya həssas münasi- bət bəslədiyini aşkara çıxarmaqdadır. Belə ki, müəllif istər şeir və poemalarında, istərsə də ədəbi-tənqidi və publisistik yazılarında Güney Azərbaycan mövzusuna də- fələrlə müraciət etmiş, yüksək bədii dəyərə malik əsərləri ilə bu problemin kütləviləş- məsinə, millətin ortaq dərdinə çevrilməsinə çalışmışdır. Tədqiqatçı Həsən Həsənovun Bəхtiyar Vahabzadənin yaradıcılığına həsr etdiyi «Azərbaycanın Bəхtiyarı, yaхud «Gülüstan»dan «Şəhidlər»ə gedən yol» adlı kitabında qeyd etdiyi kimi «Azadlıq mövzusu Bəхtiyar Vahabzadə yaradıcılığının aparıcı möv- zularındandır. Bəхtiyar Vahabzadə azadlığı şeir pafosu ilə pomantik bir tərzdə yoх, demək olar ki, bu anlayışı dərindən təhlil edərək onun dolğun və gerçəkli izahını verir: Azadlıq bütün inamların ən yüksəyidir, kimdənsə umulmamalıdır, o, ərməğan şəklində verilməməlidir, yadlara ümidli olmaqla onu əldə etmək olmaz, onu хalq öz mübarizəsi ilə qazanmalıdır və onun yolunda хalq qurbanlar verməyə hazır olmalıdır» (3, 17). «Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının maraqlı hadisələrindən» (4, 192) olan Bəхtiyar Vahabzadə Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Sülеyman Rüstəm, Osman Sarıvəlli, Əli Kərim, Balaş Azəroğlu, Nigar Rəfibəyli, Hüsеyn Arif, Məmməd Araz, Хəlil Rza Uluturk, Əli Tudə, Qabil, Fikrət Qoca, Ramiz Rövşən, Məmməd İsmayıl və digər şairlərin mənsub olduğu ədəbi-mədəni mühitdə yaşamış və yazıb-yaratmışdır. Bağlı olduğu mühitin sosial-siyasi və ədəbi-kulturoloji şərtləri onun dünyagörüşündə və yaradıcılıq təkamülündə ciddi rol oynamışdır. Bəхtiyar Vahabzadənin hələ yaradıcılığının ilk dövrlərindən başlayaraq, Güney
37 Azərbaycan mövzusunda əsərlər yazması onun istiqlal məfkurəsinə bağlılığından qaynaqlanır. Belə ki, şairin qələminə məxsus «Cənublu bacıma», «Vətəndən Vətənə», «Şəhriyara» və digər şeirləri bu baxımdan maraq doğurmaqdadır. «Cənublu bacıma» (1951) adlı şeirdə Azərbaycanın Güney dərdi özünəməxsus şəkildə bədii təcəssümünü tapmışdır. Güneydə xalça fabrikində ağır şərtlər altında iş- ləyən bir qadının kədərli, ümidsiz həyatının bəzi məqamlarını əks etdirən şeirdə şair dolayısı ilə Azərbaycan xalqının taleyi və faciəvi durumu ilə bağlı fikirlərini əks et- dirmək məramını izləmişdir. Ay kamı qəlbində qıvrılan bacım, Dərdli nəğmələrin tanışdır mənə. Dumanlı Təbrizin dumanlarından Şehmi çilənmişdir kirpiklərinə? (6, 84).
Həcmcə o qədər də böyük olmayan «Vətəndən Vətənə» (1962) adlı şeirində müəllif Azərbaycanın parçalanmasının millətin tarixi, taleyi və mənəvi-ruhi dünyasın- da yaratdığı ağrı və əzablara yönəldərək bədii düşüncələrini ifadə etmişdir. Arazın bu tayı Vətənim, o tayı Vətənim. Vətəni görməyə amanım yox mənim (7, 88).
Vətəndaş şair doğma Vətəninin ikiyə parçalanmasına, qədim tarixə malik olan millətinin ayrı-ayrı sərhədlər içərisində yaşamasına dözə bilmir. Xalqına qarşı yönə- lən bu haqsızlıq onu son dərəcə hiddətləndirir. Müəllif öz dərdini Bağdadda yaşayan, qürbətdən Vətənə boylanan Füzuli ilə müqayisə edir. Lakin Füzulidən fərqli olaraq, o öz Vətəninə qürbətdən deyil, öz Vətənindən baxır. Füzuli həsrətlə qürbətdən Vətənə baxırdı, Mən isə... Vətəndən Vətənə baxıram (7, 88).
Bəхtiyar Vahabzadənin 1959-cu ildə «Şəki fəhləsi» qəzetində dərc etdirdiyi «Gülüstan» poeması sovet siyasi rejimi dönəmində qələmə alınmış poetik örnəklərdən biri kimi diqqəti çəkməkdədir. Poemada müəllif yüksək poetik formada Azərbaycanın parçalanması və müstəmləkəçilik tarixinə bədii ekskurs etmiş, imperiyaların əli ilə xalqın sürükləndiyi bu faciənin canlı mənzərəsini yaratmışdır. O dövr üçün çox böyük cəsarət olan bu addım yalnız ədəbi-mədəni mühitdə deyil, ictimai-siyasi arenada da böyük rezonans doğurmuşdur. Azərbaycanın birliyi və istiqlalı uğrunda mübarizə aparmış Səttar xan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Seyid Cəfər Pişəvərinin xatirəsinə ithaf edilmiş «Gülüstan» poeması vətənimizin İran və Rusiya imperiyaları arasında parçalanması tarixinə həsr olunmuşdur. Burada qaldırılan problemlər öz dövrü üçün son dərəcə əhəmiyyətli məsələlərdir. Təsadüfi deyildir ki, əsər dərc olunan kimi dərhal senzuranın diqqətini çəkmiş, qəzetin bütün tirajı müsadirə olunmuşdur. Poemada Azərbaycanın parçalan- ması sovet dövrü tarixşünaslığının qeyd etdiyi şəkildə «ilhaq» kimi deyil, «işğal» kimi səciyyələndirilmişdir.
38 Öz sivri ucuyla bu lələk qələm, Dəldi sinəsini Azərbaycanın. Başını qaldırdı, ancaq dəmbədəm Kəsdilər səsini Azərbaycanın (6, 596).
Maraqlıdır ki, poemada müəllif Azərbaycanı ikiyə parçalayan «bu işğalın təkcə tarixə deyil, bu günə də aid olduğunu israr edir» (11, 190). Başqa bir məqama da diqqət yetirmək lazımdır ki, məhz bu poemanın timsalında «milli birlik, Azərbaycanı vahid görmək ideyası sovet dönəmində Bəxtiyar Vahabzadədən başlayır» (11, 190). Poemanın əvvəlində şair Azərbaycanın parçalanmasına imza atan imperiya cəlladlarının xalqın arzu və istəyinə olan biganə münasibətinə diqqəti yönəltməyə çalışır. Bu biganəliyin arxasında millətin taleyinə yazılmış gələcək faciələrin işartıları özünü büruzə verir: Ö güldü kağıza qоl çəkən zaman, Qıydı ürəklərin hicran səsinə. О güldü haqq üçün daim çarpışan, Bir xalqın tarixi faciəsinə (6, 597).
Qeyd edək ki, «Gülüstan» poemasının ruhunda və mahiyyətində ikiyə parça- lanmış bir ölkənin bütövləşmək əzmi dayanmaqdadır. Şairin qənaətincə, ölkə «kağız- lar üstündə» bölünsə də, ruhən, mənən bütövdür və bu bütövlüyü heç bir sənədlə, möhürlə sarsıtmaq, aradan qaldırmaq mümkün deyildir. Ağalar bilmədi birdir bu torpaq; Təbriz də, Bakı da – Azərbaycandır, Bir elin ruhunu, dilini ancaq Kağızlar üstündə bölmək asandır (6, 603).
Bəxtiyar Vahabzadənin «Gülüstan» pоemasında əsas diqqət yalnız tarixi faktla- ra yönəldilmir, burada həmçinin xalqı əsarətə, parçalanmaya bоyun əyməməyə, azad- lıq, istiqlaliyyət, bütövlük uğrunda mübarizəyə səsləyiş ruhu qabarıq şəkildə ifadə olunmuşdur. «Gülüstan» poemasının sətirləri arasında bəzən pessimizm, ümidsizlik təlqin edən misralara təsadüf olunsa da, bunlar ötəri səciyyə daşıyır və əsər bütövlükdə mü- barizlik ovqatına köklənmiş sənət örnəyi kimi diqqəti çəkir. Əsər ustad Şəhriyarın məşhur «Heydərbabaya salam» poemasından gətirilmiş aşağıdakı misralarla tamamla- nır. Bu misralarla müəllif ayrılıq həsrətinin böyüklüyünə diqqəti yönəltmək məramı izləmişdir: Bir uçaydım bu çırpınan yelinən, Qovuşaydım dağdan aşan selinən, Ağlaşaydım uzaq düşən elinən, Bir görəydim ayrılığı kim saldı, Ölkəmizdə kim qırıldı, kim qaldı (6, 604).
Müəllifin yaradıcılığının sonrakı dövrlərində qələmə aldığı ayrı-ayrı şeirlərində də Güney Azərbaycanla bağlı məqamlara diqqət yetirilmişdir. Şairin bu səpkili şeirlə- rində
vətən sevgisinin ilahiliyi, müqəddəsliyi bədii ifadəsini tapmışdır.
Müəllif «Qür-
39 bət-Vətən» adlı şеirində diqqəti Azərbaycanın bütövlüyünə yönəldir, doğma yurdu parçalanmış şəkildə təqdim еdənlərə bir vətəndaş kimi еtirazını bildirir: Anamız birdirsə - Vətən də birdir, Nə ana, nə Vətən iki olammaz.
Bəxtiyar Vahabzadənin «Şəhriyara», «Ustad Şəhriyardan Süleyman Rüstəmə», «Eyni yaşdayıq», «Nə ondansan, nə bundan», «Bakıyla Təbrizin arasındayam», «Azəroğluna» və bir çox digər şeirləri Güney Azərbaycan probleminə həsr olunmuş- dur. Bu şeirlərdə müəllif bir vətəndaş yanğısı ilə doğma xalqının başına gətirilən faciələrə özünün poetik münasibətini bildirir. Şair Azərbaycan xalqının yaşadığı faciələri həm şəxsi, həm də ictimai müstəvidə dəyərləndirməyə çalışır. «Azərbaycan oğluyam» (1966) şeirində Vətənimizin parçalanması probleminə özünəməxsus rakursdan yanaşan şair Təbrizlə Bakını özü üçün müqəddəs Məkkəylə Mədinə hesab etdiyini bildirir. «Şəhriyara» (1965) adlı şeirdə Bəxtiyar Vahabzadə «Heydərbaba» müəllifinə uzun illərin ayrılığından sonra doğma ana dilində yazdığı üçün bir vətəndaş-şair kimi minnətdarlığını bildirir. Ədib fars dilində yazmaqla anasından, doğmalarından, öz xalqından ayrı düşən ustad Şəhriyarın millətinə dönü- şünü böyük fərəh hissi ilə alqışlayır. Heydərbaba qarşısında əyilən – O başının önündə baş əyirəm, Yalnız indi sənə qardaş deyirəm! (7, 145).
Şairin «Ustad Şəhriyardan Süleyman Rüstəmə» adlı şeirində Azərbaycanın iki- yə parçalanması ilə baş qaldıran vətən həsrətinin ağrı-acı və iztirabları bədii ifadəsini tapmışdır. Xudafərin körpüsündən, Keçəmmirik nə sən, nə mən. Hələ ordan keçə bilən, Şeirimizdir, gedər, gələr, Aramızda körpü salar (8, 33).
Bəxtiyar Vahabzadənin «Bakıyla Təbrizin arasındayam» (1969) adlı şeirində Azərbaycanın parçalanmasının şairin ruhunda yaratdığı sarsıntı və iztirablar bədii ifadəsini tapmışdır. Dörd bənddən ibarət olan bu şeirdə inikasını tapan ictimai narahatlıq, dərd və həsrət duyğuları oxucunu dərin düşüncələrə qərq edir. Şeirin son bəndində isə müəllifi kədərləndirən dərdin mahiyyəti aşkarlanır: Bəxtiyar, sinəndən neçə «mən» keçir; Biri dərdli keçir, biri şən keçir. Məftilli çəpərlər sinəmdən keçir, Bakıyla Təbrizin arasındayam (6, 596).
Tənqidçi Vaqif Yusifli yazır: «Bəxtiyar Vahabzadə poeziyamızda milli birliyin, vahid azərbaycançılığın lideri idi. Bu fikri söyləməklə onun poeziya tarixində xidmət- lərini şişirtmək fikrində deyilik. Ancaq həqiqət budur ki, milli birlik, Azərbaycanı va- hid görmək ideyası sovet dönəmində Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasından başlayır» (12).
40 Bəxtiyar Vahabzadənin «Azəroğluna» (1961) adlı şeiri Azərbaycanın xalq şairi Balaş Azəroğluna həsr olunmuşdur. Müəllif əslən Azərbaycanın Güneyindən olan qələm dostu ilə qarşılaşarkən onun qəlbində hicran odu alovlanır. Sən mənə həsrətsən, mən sənə həsrət, Bitməzmi həsrətin ömrü, ay Balaş? Qalmışıq Vətəndə Vətənə həsrət Necə vətəndaşıq, necə vətəndaş? (10, 25).
Müəllifi kədərləndirən budur ki, özünə Azəroğlu təxəllüsü götürən şairin vətəni yağılar əlində əsarətdədir: Qırdılar Vətənin qol-qanadını, Biz xeyir oğluyuq, olduq şər oğlu. Niyə Azəroğlu qoydun adını, Hanı Azərbaycan, ay Azəroğlu? (10, 25).
Bəxtiyar Vahabzadənin Xudu Məmmədovun xatirəsinə həsr etdiyi «Gülüstan- Qarabağ» adlı şeirində Dağlıq Qarabağın erməni-daşnak qəsbkarları tərəfindən işğal olunması məsələsindən bəhs olunarkən Azərbaycanın parçalanması tarixi xatırlanır. Şair 1813-cü ildə imzalanmış «Gülüstan» sülh müqaviləsini xatırlayaraq vətənin parçalanması prosesinin indi də davam etdiyinə diqqəti çəkir: «Gülüstan» sazişi bir qandal kimi Keçdi qolumuza, biz məhkum olduq. Əsir Qarabağım köhnə dərdimi, Sızlatdı, biz təzə dərdə tutulduq (10, 24-25).
Şairi narahat edən budur ki, Azərbaycanın ikiyə parçalanması iki əsrə yaxın bir ta- rixi əhatə elədiyi kimi, Dağlıq Qarabag itkisi də uzanaraq ərazi itkisi ilə nəticələnə bilər. Bəхtiyar Vahabzadənin sovet siyasi dönəmində qələmə aldığı «Mərziyə» (1984) poemasının mövzusu da Güney Azərbaycan xalqının həyatından alınmışdır. Poemada nakam taleli şairə Mərziyə Üskuyinin timsalında Azərbaycanın dərd və ağrıları orijinal bədii ifadəsini tapmışdır. Qorxu bizə nə verər, qorxu bizdən nə alar, Qorxu adlı o iblis doğar kölə balalar. Kölə balalar isə mütiliyi balalar (8, 481).
Şairin fikrincə, hər bir millətin varlığı, şərəfi, ləyaqəti onun azadlığı, müstəqil dövlətçiliyi ilə bağlıdır. Mərziyə Üskuyinin İranda əsarət həyatı yaşayan Azərbaycan türklərinin dili, azadlığı uğrunda mübarizə aparması və buna görə qətlə yetirilməsi şairi hiddətləndirir. Şübhəsiz ki, poema yazılan dövrdə Azərbaycanın Quzeyi də hələ istiqlaliyyətinə qovuşmamışdı. Bu mənada şairin azadlıqla bağlı düşüncələri o taylı- bu taylı Azərbaycan xalqına ünvanlanmaqdadır. Millətin millətliyi yaşar ləyaqətində - Eşqində, qeyrətində, Şərəfində, adında Bir də...azadlığında (8, 481).
41 Bəхtiyar Vahabzadənin «Gülüstan» əsərinin ikinci hissəsi kimi qələmə aldığı «İstiqlal» (1999) poeması da Güney Azərbaycan probleminə həsr olunmuşdur. Azər- baycanın Güneyində gedən istiqlal hərəkatının liderlərindən biri olan M.Çöhrəqanlıya ithaf olumuş poemada aradan uzun zaman keçməsinə baxmayaraq, milli problem- lərimizin həllini tapmaması şairi dərindən düşündürür. Daş körpü – vəhdətim, daş Xudafərin! Gərəksiz daşların qalağı oldu. Üstündən bir kimsə keçə bilmədi, Bölünən bir xalqın göz dağı oldu (9, 665).
Poemada dünyanın əsir, kölə olan bütün xalqlarının istiqlaliyyət əldə etdiyi, azadlığa qovuşduğu, hətta imperializm zülmü altında inləyən Afrikanın hürriyyət qazandığı, lakin qədim mədəniyyətə və dövlətçilik tarixinə malik olan Azərbaycan türklərinin hələ də əsarət boyunduruğunu ata bilmədiyi ürək ağrısı ilə təsvir olun- muşdur.
Göyə dirək oldu amanım, ahım, Halalca haqqımız bizdən yan qaçar. Zəncinin baxtını açan Allahım Bəs mənim bəxtimi nə zaman açar? (9, 658).
«İstiqlal» poemasında şair Azərbaycanın Quzeyinin istiqlalına qovuşmasına, Güneydə isə xalqın hələ də əsarət zülmünə boyun əydiyinə diqqəti çəkmiş, İran islam rejiminin ermənilərlə əməkdaşlığınu vurğulamışdır. Vaqif Yusifli yazır: «Mənim fikrimcə, Bəxtiyar Vahabzadə Mirzə Ələkbər Sabirdən sonra dövranla, dünya ilə ən amansız müxalifətdə olan şairlərimizdən biridir. Dahi Sabirin «Hophopnamə»si göz yaşları içində qəhqəhə idi, üz tutduğu xalqa «özünü dərk et» harayını, fəryadını çatdırırdı. Bəxtiyarın «Bəxtiyarnamə»si isə nə göz yaşlarıdı, nə də qəhqəhə. Müdrik bir şair-filosofun bəzən çılğın, bəzən qəzəb, hiddət, üsyan dolu çağırışlarıdır. «Ey xalqım, özünü dərk et və düşün...əsrlər boyu səni izləyən və qəhr edən bu bəlalardan özün çıxış yolu ara, tarixdən ibrət al!» (12). Ümumiyyətlə, Bəxtiyar Vahabzadənin poetik yaradıcılığında Güney Azərbay- can probleminin mühüm yer tutması bir sıra səbəblərlə bağlıdır. Hər şeydən əvvəl, şair bir vətəndaş kimi doğma xalqının və Vətəninin ikiyə parçalanmasına etiraz səsini ucaltmaq məramını izləmişdir. Digər tərəfdən, bu mövzu şairə milli istiqlal prob- lemini sovet siyasi rejiminin ən sərt dönəmlərində belə aşkar şəkildə qaldırmaq imkanları vermişdir. Həmçinin bu kontekstdə müəllif poetik axtarışlarının mövzu hüdudlarını genişləndirmiş, əsərlərini yeni keyfiyyət və çalarlarla zənginləşdirmişdir. ƏDƏBİYYAT 1.
Alışanlı Şirindil. Ədəbi-bədii düşüncənin sərhədləri. Bakı: Sabah, 2010, 360 s. 2.
Həbibbəyli İsa. Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik. Bakı: Nurlan, 2007, 696 s. 3.
Həsənov Həsən. Azərbaycanın Bəxtiyarı, yaxud «Gülüstan»dan «Şəhidlər»ə gedən yol. Bakı: Apostrof, 2009, 48 s. 4.
5.
Türk dünyasının Bəхtiyarı, 2 hissədə, I h., Bakı: Təfəkkür NPM, 2002, 364 s. 6.
Vahabzadə Bəхtiyar. Əsərləri, 10 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2008, 612 s. 7.
Vahabzadə Bəхtiyar. Əsərləri, 10 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2008, 616 s.
42 8.
Vahabzadə Bəхtiyar. Əsərləri, 10 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2008, 584 s. 9.
Vahabzadə Bəхtiyar. Əsərləri, 10 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2008, 738 s. 10.
Vahabzadə Bəхtiyar. Əsərləri, 10 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2009, 518 s. 11.
Yusifli Vaqif. Poeziyanın yolları və illəri (1960-2000-ci illər), Bakı: Mütərcim, 2009, 404 s. 12.
Yusifli Vaqif. Poeziyamızın Bəxtiyarı, «Ədəbiyyat qəzеti», Bakı, № 33 (3732), 2010, 20 avqust. ПРОБЛЕМА ЮЖНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА В ПОЭЗИИ БАХТИЯРА ВАГАБЗАДЕ А.Р.МИРЗОЕВА РЕЗЮМЕ
Объектом исследования статьи является проблема Южного Азербайджана в поэзии Бахтияра Вагабзаде – одного из видных представителей азербайджанской литературы. Здесь анализируются его стихотворения и поэмы на эту тему, написанные начиная с середины ХХ века. Наибольшее внимание уделено таким произведениям поэта, как поэмы «Гюлюстан», «Мярзия» и «Истиглал», в которых проблема Южного Азербайджана нашла свое оригинальное отображение. Статья основана на наиболее важных источниках, посвященных данной теме в творчестве Бахтияра Вагабзаде. Ключевые слова – Бахтияра Вагабзаде, поэзия, самостоятельность. THE PROBLEM OF SOUTHERN AZERBAIJAN IN THE POETRY OF BAKHTIYAR VAHABZADEH A.R.MIRZAYEVA SUMMARY
The article analyzes the problem of Southern Azerbaijan in the literary works of Bakhtiyar Vahabzadeh, one of the prominent representatives of modern Azerbaijani literature. The article scrutinizes the poems written by the author on this theme starting from mid-XX century. It specially focuses on the poems “Gulustan”, “Marziya” and “Istiglal” which reflect the problem of Southern Azerbaijan in a very original way. The article refers to the most important sources written about Bakhtiyar Vahabzadeh on this theme. Key words: Bakhtiyar Vahabzadeh, poetry, independence. Yüklə 60,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|