Bayat fuzuli
Yüklə 138 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Kelimeler
- Key Words
| Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
Türk mitolojik sisteminde kozmos-kaos zıtlı ını simgeleyen baba-o ul mücadelesi, folklor dü üncesinde yeniyle eskinin, töreyle kuralsızlı ın mücadelesi eklinde bir de i im ve dönü üm ya amı tır. Baba-o ul mücadelesi motifi Türk destan ve masallarında geni yayılmı , mücadele töre ve veraset sisteminden, psikolojik sebepli, oradan da kıskançlık yüzünden ba gösteren sava a kadar de i ik varyantlarda varlı ını koruyabilmi tir. Halk edebiyatının çe itli türlerinde varyantla an bu motifte o lun zaferi yeninin eski, gençli in ihtiyarlık, törenin düzensizlik üzerinde zaferi gibi semantik yorum kazanmı olur. Bu yazıda baba-o ul mücadelesinin üç boyutu üzerinde durulmu , destanlarımızdan getirilen örneklerle mitolojik ba lamlı zıtlı ın epik kural çerçevesinde i levselle mesi gösterilmi tir.
kıskançlık Abstract In Turkish mythology, the fight between the father and the son, which symbolizes the conflict of cosmos-chaos has become a fight between the old and the new, the customs and the anomie, due to the conception of folklore. The motif of the father and the son has commonly taken place in Turkish legends and tales. The fight has taken place in various styles such as in the customs and inheritance or psychological causes and then to the fights, which result in deaths because of jealousy . In the literature of folklore, this motif has had various semantic meanings like the victory of the son, the victory of the old over the new, the young over the old, the custom over the chaos. This study has focused on three dimensions of the fight between the father and the son. With samples of our legends, functionality of the contrast in mythological context in terms of epic rules has been shown Key Words: the fight between the father and the son, mythological contrast, customs, inheritance, jealousy a. Konuya Genel Bir Bakı Destanlarda varlı ını koruyan ve her destanda gizli ya da açık bir ekilde kendini gösteren motifler vardır. Bu motifler, varlıklarını koruyabilmek için toplumun zihninde yer etmi olmalıdır. Çünkü kullanılmayan motifler yok olmaya, unutulmaya mahkumdur. Unutulmayan ve mitolojik ça dan tarihi ça a geçi yapan masal ve destanlarımızda yeni anlam kazanan motiflerden biri de baba-o ul mücadelesidir. Türk mitolojisinde, özellikle de yaratılı mitlerinde baba ile o lun yeryüzüne sahip olmak u runa verdikleri mücadelede ço u zaman o ul galip gelir. Baba-o ul mücadelesi motifi; bir Karadeniz kavmi olan skitler döneminden bugüne kadar çe itli varyant ve versiyonlarda, hem Karadeniz kavimlerinden olan O uzlar hem de di er Türk boyları arasında oldukça yaygınlık gösterir. Halk edebiyatının çe itli türlerinde varyantla an bu motifte o lun zaferi; yeninin eski, gençli in ihtiyarlık, törenin düzensizlik üzerinde zaferi gibi semantik yorum kazanmı olur. slâmiyet’ten sonraki destanlarda baba-o ul Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
mücadelesi motifi, farklı bir ekilde, yani dinin getirdi i ideoloji açısından, o lun, kâfir olan babasını yenmesi üzerinde takdim edilir. O uz Ka an Destanı’nın slamî varyantları, Kırgızların Manas Destanı içerisinde yer alan Almanbet Destanı bunun birer örnekleridir. Türk destanlarında çok sık rastladı ımız baba-o ul mücadelesi motifi, eklini de i tirerek halk hikayelerine (bunları a k destanları olarak adlandırmak daha do ru olacaktır) ve modern edebiyatımıza kadar varlı ını koruyabilmi tir. Destanlarımızda mesela Alpamı ’da Karacan’ın Dost Muhammetle, Köro lu Destanının birçok varyantında Köro lu’nun o lu Hasanla teketek sava ı anlatılır. Ancak baba- o ul mücadelesi yerine ve i levine göre çe itlilik gösterdi inden semantikaları da farklı açılardan degerlendirilmelidir. Nitekim Köro lu’da baba-o ul sava ı tanımadan ba göstermi ve babanın o ulu tanıması ile sonuçlanmı sa da bazılarında bu kıskanclık, bazılarında kı kırtma, bazılarında da hakimiyet u rundadır. Baba-o ul mücadelesinin temeli, hakimiyeti elde etme iste ine ba lanabilir. Çünkü “ efe kar ı itaat tam manasıyla peder ahi devrin mahsulüdür. Fakat “ ef” baba de ildir. Kahramanlı ı ile yükselen ve temayüz eden ahıstır” 1
kurbanlar keser, açları doyurur, yoksulları giydirip a ızlarına “ya ” sürer. Ama o ul büyüyünce babayla mücadele ba lar. O ul, babayı öldürecek kadar güçlü ve cesurdur. deallerini gerçekle tirmek isteyen o ul, babasıyla bile kar ı kar ıya gelmekten korkmaz. Bütün bu tezatlı durumun mutlaka folklor mantıkiyle açıklanabilecek bir izahı vardır ki sözlü kültürümüz aslında bu bilinmezleri bilinenler ba lamında çözmekle meseleye açıklık getirmi olur. Oysa esasen destanlarımızda ve masallarımızda yer alan baba-o ul mücadelesinin temelinde yaratılı mitlerinden gelen Tanrıo lu amanla veya kahramanla Tanrı (burada Tanrı terimi ile Gök Tanrı de il, yüksek dereceli ruhlar kastedilmi tir.) arasındaki münaka a durur. Altay, Sibirya yaratılı mitlerinde Tanrı’nın yardımcısı G. Potanin’in de sübut etti i gibi onun kendi o ludur. 2 O ul, babadan kendi bilgisi, kabiliyeti ile seçilir. Tanrı veya bunu yaratıcılık gücü olan demiurg adlandırmak daha do ru olur, tek ba ına dünyayı yaratamaz. Buna göre de topra ı getirmeyi o lundan ister. O lu da örde e çevrilerek okyanusun dibinden ona balçık getirir. 3 Buna bakmaksızın yaratılı süreci bittikten sonra Baba Tanrı veya demiurg yardımcının, yani o lun veya anti-demiurgun rolünü küçümser, ona hak ettiklerini vermez. Altay, Buryat mitlerinde yardımcı-o ul babadan kendi hakkını talep eder. Baba itiraz ettikte mücadele ya güçle ya da bilgiyle çözülür. Her iki halde gökler babaya, yeryüzü ise o la çatar. 4
Dünya destanlarında da baba-o ul mücadelesi motifi vardır. Ancak bu mücadelenin Türk destanlarından farklı bir boyutta geli ti ini söylemek gerekir. Örnek vermek gerekirse Uranus ile Kronos ya da Kronos ile Zeus arasındaki mücadeleleri gösterebiliriz. Her ne kadar A. nan, baba-o ul mücadelesini peder âhi bir aile düzenine geçmeden önceki devirlerde ortaya çıktı ını savunsa da bu mücadelenin kökeninde eski ile yeninin, ı ıkla karanlı ın, düzenle kaosun yer aldı ı görülür. Nitekim bu mitolojik zıtlıklar folklor dü üncesinde yeni yeni anlamlar kazansa da eski yapısını bu veya di er ekilde koruyabilmi tir. Ayrıca baba-o ul mücadelesini veya bir ba ka deyi le dü manlı ını S. Freud’un psikanaliz metodu ile açıklamanın Türk kültür de erlerine ters dü tü ünü de söylemek gerekir. Destanlarımızda hakimiyet dü üncesi ve bunun baba-o ul mücadelesi ekseninde ifadesini bulması psikanaliz teorisine uymamaktadır. Ancak bazı i aretlere bakılırsa psikanize yakın bir durum Dede Korkut Destanlarında görülür. Bu genel de erlendirmeden baba-o ul mücadelesinin çe itli sebeplerini a a ıdaki alt ba lıklarda toplamak mümkündür: 1. Töre, örf ve veraset için mücadele 1 nan A., Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987, s.117 2 Potanin G. N., Vostoçnıe Motivı Srednevekovom Yevropeyskom Epose, Moskova, 1899, s.366-384 3 Verbitskiy V. ., Altayskie norodtsı, Moskova, 1893 4 Potanin G. N., Vostoçnıe Motivı, s.368 Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
2. Psikolojik sebepli mücadele 3. Kıskançlık veya çekememezlik sebebinden mücadele b. Töre, Örf ve Veraset Ba lamında Yapılan Baba-O ul Mücadelesi Töre de i meyen ili kiler, davranı lar, kurallar modelidir ve toplumun uymasını gerektirir. Ancak tarihi gerçeklik töreye kar ı çevrildi inden bu iki olgunun üst üste dü mesi bir zıtlık olu turur. O halde töreyi bozan baba ve törenin simgesine çevrilmi o lun mücadelesi kaçınılmaz olur. Baba-o ul mücadelesi ba ka bir anlam, mesela akrabalık oku üzerine de geçirilebilir. Örne in Dede Korkut Kitabı’nda Salur Kazan’la Aruz’un mücadelesi töreyi koruma a çalı an dayı ile tarihi gerçekli i bozmama a gayret gösteren ye en arasında ba gösterir. Türk milleti eski zamanlarda sosyal ve siyasi ya amını töreye göre düzenlemekteydi. Törenin yaptırım gücü üphesiz hakanın yetkilerinden daha üstündü. 5 Zaten hakanın tahta bulunmasının tek sebebi, töreyi uygulamaktı. Türk töresine göre, hakan olma hakkı büyük o la aittir. Küçük o ul ise “oca ın devamı” 6 için
önemliydi. Küçük o ul kesinlikle hakimiyet için hak iddia edemezdi. Bunu de i tirmek isteyen töreyi ve örfü “yıkmı ” sayılırdı. O bakımdan Çin yıllıklarının Mete ve babası arasındaki mücadeleyi yansıtan bilgiler veraset prensibinin bozulması, törenin ihlal edilmesi eklinde anla ılmalıdır. Mete’nin babası Tuman, hakimiyeti büyük o luna vermeyi istemez. Bu motif, devleti idare etme kanununun ve varislik prensibinin bozulmasının destana yansımasıdır. 7
Tuman’ın küçük o lunu varis yapma iste i, Mete’ye kar ı duydu u dü manlı ın açı a çıkması anlamına gelir. Ona göre de o lunu gerçek ölümle yüz yüze bırakmak için kom u devlete saldırır. Zira Mete kom u devlette anla ma gere i bulunur. O lunun bu ölümden kurtulup geri dönmesine sevinir gibi görünen baba, sava ı ba latmı tır. Mete babanın bu tavrı sebebiyle ava gittikleri zaman, onu öldürür. Mete hakimiyeti ele alınca “cihan hakimiyeti” dü üncesini gerçekle tirmek için çalı ır 8 ve burada baba- o ul mücadelesi törenin ihlaline göre ba latılmı olsa da amaç cihan hakimiyeti dü üncesine dayanır.
Aynı konumda sayılabilecek O uz Destanı’nın salname varyantında O uz Ka an’ın, Müslüman olarak do du unu, her yerde “ Allah Allah” diyerek dola tı ını görüyoruz. Evlendi i iki karısına yakla mıyor, üçüncü karısından ise ayrılmıyordu. Baba Kara Han, durumu fark edince, kurultayı toplayarak: “Olur mu böyle bir ey, O uz böyle kalamaz! Onu öldürmeliyiz, artık o ya ayamaz!” diyerek kararını verir. Kara Han, o luyla mücadeleyi böylece ba latmı olur. O uz Ka an ise bu durumdan haberdar olmu ve babasıyla sava arak onu öldürmü tür. Ebülgazi Bahadır Han, Kara Han’ı O uz’un de il, bilinmeyen bir asker tarafından atılan okla öldürüldü ünü ileri sürer.
O uz Ka an gibi, Almanbet’te babasını Müslüman olmadı ı için öldürmü tür. Babasını öldürdükten sonra Kırgızlar’ a sı ınan Almanbet, Manas’ın ordusuna komutan olmu tur.
Almanbet’in Müslüman oldu unu anlayan babası Kara Han, o lunu uyararak onun eski dinine dönmesini ister. Ancak bu iste i o lu kabul etmeyince baba Esen Han’a o lunu ikayet eder. Almanbet’i durumdan annesi haberdar eder. Almanbet kurtulunca, tekrar geri dönüp babasını öldürür. O uz ve Almanbet, babalarıyla mücadelelerinin sonucunda onları öldürürler. Burada Almanbet Destanı’nın O uz Destanı modeli üzerinde ekillendi i görülür. Ayrıca bu iki destanın dı ında baba-o ul mücadelesinin Müslüman ideolojisi ba lamında çözümüne rastlamıyoruz.
5 Bkz. Bayat F., O uz Destan Dünyası. O uznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Te ekkülü, stanbul, 2006 6 Ö el B., Türk Mitolojisi, c.1, Ankara, 1998, s.28-29 7 Bayat F., O uz Epik Enenesi ve “O uz Ka an” Dastanı, Bakü, 1993 s.7-8 8 Bayat F., O uz Epik Enenesi, s.8 Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
Destanlarımızda sadece din farkından dolayı bir baba-o ul mücadelesiyle kar ıla mıyoruz. Müslüman o ul, Müslüman olan babanın da kar ısına çıkar. Nitekim bu durumda o ul, babanın tutum ve davranı larına göre mücadeleye ba lamı olur. Örne in Manas ile babası arasındaki mücadele -ki, bunların her ikisi müslümandır- daha sekiz ya ındayken ba lar. Cakır, Esen Han’ın hı mından kurtulmak için hediyeleri daha da artırır. Bu durum kar ısında Manas, babasını ayıplar ve anla amadıkları için Manas babasını öldürmek ister. Ancak onu Manas’ın elinden kurtarırlar. Manas Destanı’nda baba-o ul mücadelesi tam olarak çözümünü bulmasa da destanın sonraki bölümlerinde Manas’ın sürekli babasına kar ı isyan halinde olması bu motifin destanda varlı ını kanıtlayacak deliller olarak görülmelidir. Bu durumda “eski nesil daima ma lup olmaktadır. üphesiz bu durum iptidaî devirlerinin hareketidir. Torun, büyük babasından ve babasından daha kuvvetlidir. Torun daima muzafferdir.” 9
Baba-o ul mücadelesinin töre ba lamında ilginç bir varyantına Er Tö tük Destanı’nda rastlıyoruz. Er Tö tük Destanı’nda baba, kendi canını kurtarmak için o lunu feda etmekten çekinmeyecek kadar ileri gider. 10
uurun tarihi uura geçitte korunan ortak motiflerin uygunlu u ve ayniyeti ile izah olunur. O uz motiflerinin ilk yazılı prototipinden takriben 1100, 1200 yıl sonra Arap tarihçisi Gardizi Zeyne’l-Ehbar adlı eserinde tokuzguzları (Dokuz O uzları) anlatırken Kür Tigin efsanesinden istifade etmi tir. 11 Orta asırların slam salnamecileri için karakteristik olan men e mitlerini gerçek tarih olarak sunmak çabası Gardizi’de de kendini gösterir. Gardizi’nin Kür Tigin efsanesinde büyük karde -küçük karde mücadelesi O uznamelerdeki baba-o ul mücadelesi motifi ile aynı paradigmadadır. E er dokuz O uzların ka anı, karde i Kür Tigin’in bo azını kesip onu ıssız bir yere atarken, O uz ve Mete mitinde de baba, o lunu öldürmek ister. Bu eski mitin yeni tarihi varyantı üphesiz veraset sistemi ile çaprazla mı bu çaprazla madan O uz-Mete-Kür Tigin paralelli i ortaya çıkmı tır. Gardizi’nin tarihinde hakimiyette olan karde kendinden sonra hakimiyeti o luna vermek istedi inden töreye göre hakimiyetin gerçek varisi olan karde ini (metinde küçük karde “tigin” unvanı ta ıdı ından hakimiyet hiyerar isinde ka andan sonra varis hesap olunur.) öldürür. Mete efsanesinde ise baba, hakimiyeti büyük o luna, yani gerçek varise vermek istemez. Küçük o luna üstünlük verdi inden baba ile o ul arasında sava ba lar. Ne yazık ki O uz salnamelerinde Türk idare etme sisteminin veraset prensibi hakkında i arete rastlanmıyor. Baba-o ul mücadelesi motifi O uznamelerde yeni slamî yorum kazandı ından burada sava veraset davası eklinde de il, din davası eklinde kodla mı tır. Veraset paradigmalı O uzname motifleri Safevi hükümdarı ah smail hakkında olan halk kitabında transformasyon olunmu ekilde korunur. Bunlar ah smail’in babası ile dü manlı ı, on be ya ına kadar ad almadan ya aması, üç kızla evlenmesi, evlenmenin kozmogonik karakter ta ıması vs.dir. 12
ve veraset ba lamında gerçekle mez. Karahanlı hükümdarı Bu ra Han, Müslümanlı ı resmi olarak kabul eden ilk Türk hükümdarıdır. Menkıbede Muhammed peygamberin Miraç gecesi onu kar ılayan peygamberlerin içinde birini tanımaması ve Hz. Peygamberin sorusu üzerine Cebrail’in bu sizden üç yüz yıl sonra Türkistan’da slam’ı yayacak ruhtur, cevabını vermesi açık aydın Türk hükümdarını slam ideolojisine hizmet ettirir. Satuk Bu ra Han’ın do du unda Müslüman olaca ını bilen kahinler (yerli kültün icracıları) onu öldürmek isterler. Benzeri ekilde Müslüman olan O uz’u da babası öldürmek ister. Bu ra Han’ı bu tıpkı Almanbet Destanı’nda oldu u gibi ölümden anası halas ederken, O uz’u da üçüncü e i haberdar eder. Bu ra Han on iki ya ında ava çıkar. Hz. Hızır onun gözüne görünüp boynuna dü en vazifesini ona hatırlatır. Bu ra Han, anası ile evlenen amcasını hak dine davet eder. Amcası bu daveti kabul etmeyince mucize ile yer yarılır ve hükümdar yere batıp mahvolur. O uz da babasını hak dinine
9 nan A., Makaleler ve ncelemeler, s.117 10 Ögel B., Türk Mitolojisi, s.540 11 Bartold V.V., Soçinenie, T.8, Moskova, 1973, s.52 12 Hikmet ., Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, c.1, Bakü, 1928, s.69 Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
girmedi i için öldürür. Bu ra Han, hakimiyeti ele geçirdikten sonra Türklerin arasında slam dinini yaymaya ba lar. 13
devletinin kurucusu Bilge Kül Kadir Han’ın ölümünden sonra büyük o lu Bazır Arslan’a çatması ile alakalı olmalıdır. “Bilge Kür Kadır Han’ın Bazır Arslan ve ve O lçak adlı iki o lu vardı. Kendisinden sonra hakanlık tahtına O lçak oturmu tu. Onun hükümdarlı ı muhtemelen 945’te ye eni Satuk Bu ra eliyle sona erdirildi. Bu töre kavgası O uzla atası Karahan’ın mücadelesini hatırlatır. Türk töresini in a etmek için cihan devleti kuran bir adamın böyle bir hareketi tabii hesap edilmelidir. Dede Korkut destanlarında Bo aç’ın babası Dirse Han’la münasebeti, babanın o lu öldürmek istemesi, eski O uz-Kara Han münaka asının destan varyantıdır. Buna göre de Ziya Gökalp, Bo ac’ı, O uz Han’la aynı varlık hesap eder. 14 Bo ac’ın da bo a öldürmesi genelde onun boynuzlu olması (bu adın anlamında boynuz kelimesi görülür) Ziya Gökalp’ın ihtimalinin do ru oldu unu söyleme e olanak tanır.
Köro lu Destanı’nda yer alan mücadele daha farklıdır. Köro lu Destanı’nın Anadolu varyantında o ul, babayı tanımaktadır, baba ise o lu oldu unu bilse de onu görmemi tir. Köro lu, o lu Hasan Bey’i Çamlıbel töresini bozdu u için öldürmek ister. Ancak öldürmeden önce güre tutulmasına karar verilir. Güre i Hasan Bey kazanır. Köro lu’nu öldürece i sırada, baba o lunu tanır ve barı ırlar. Köro lu Destanı’nın Azerbaycan varyantında Köro lu’nun Derbent’te evlendi i kızdan Hasan adlı bir o lu olur. Burada baba-o ul mücadelesi söz konusudur, ancak i aretlerle bu mücadelenin Çenlibel töresi için yapıldı ını anlıyoruz. Köro lu, o lu Hasan’la üç defa güre tutar, iki defa yenilir, yalnız sonuncuda Hasan’ı alt etmeyi ba arır ve hemen öldürmek ister. Ancak son anda onu tanır ve baba-o ul kan dökülmeden mutlu bir ekilde birbirine kavu urlar. 15 Köro lu benzersiz bir kahraman olmasına ra men o luna kar ı ma lup olur.
S. Freud, baba-o ul mücadelesinin tek sebebi olarak “Odip Kompleksi”ni gösterir. S. Freud, “Totem ve Tabu” adlı kitabında bu mücadeleden bahsederken, baba-o ul mücadelesinin bilinçaltı dürtülerle açıklı a kavu turur. Freud’a göre, insanlı ın ilk ça larında o ullar babalarını öldürür sonra onu yerlerdi. Babayı yiyerek onu içlerine gömdüklerini ve bertaraf ettiklerini dü ünüyorlardı. 16 Nitekim babanın ölümü, annenin yanında bir yer edinmek ve sevgisinden yararlanmak için, anne ile o lu bulu turmayan ama kayna tırıcı bir ili kiyle kar ı kar ıya bırakan bir olayda suçlu olanın öldürülmesi anlamına gelirdi. “Odip Kompleksi”, anneye kar ı duyulan cinsî arzunun ortaya çıkı ını gösterir. “Odip Kompleksini” Türk destanlarına uygulamak, sa lıksız bir metottur. Çünkü Türk destanlarında (özellikle O uz Ka an Destanı) anneye olan yakınlık, cinsî temayüle ba lanamaz. Ayrıca babaya olan isyanın sebebi ise töreye, örfe ve verasete göredir. O uz Ka an destanında baba, bilerek ve isteyerek öldürülmü tür. Oysa “Oidipus” babası oldu unu bilmedi i bir “yabancı”yı öldürdü ünü zannetmi , kaderin oyunu ile yine de bilmeden annesi ile evlenmi tir.
Oysa Türk destanlarında anne, kutsaldır, o lun yardımcısıdır. Bazı arkaik Altay destanlarında anne yer altı dünyasının yaratı ı ile ili kiye girip o lunu öldürmek istese de ana ile o lun evlenmesi olayı Türk destan gelene i için yabancıdır. Ekser destanlarımızda ve masallarımızda anne, o lunun yardımcısı ve deste idir. Almanbet destanında anne o lunu kurtarmak için kendini feda eder. ster O uznamelerde
13 Kabaklı A., Türk Edebiyatı, c.2, stanbul, 1968, s.64-65 14 Gökyay O. ., Dedem Korkutun Kitabı, stanbul, 1973, s.103 15 Bkz. Koro lu (Tehmasib Nüshası), Bakü, 1956 16 Mendel G., Babaya syan, stanbul 2000, s.9 Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
isterse de Almanbet destanı’nda baba-o ul macedelesi Müslüman olmayan babayla Müslüman olan o ul arasındadır.
O uz Ka an Destanında bahsi geçen Ay Ka an, O uz’un annesidir. O uz Ka an, annesinin sütünü bir kez emmi ve bir daha yakla mamı tır. Ayrıca destanın di er bölümlerinde Ay Ka an’ın bahsi geçmez. Bütün bunlar Freud’un yakla ımının Türk sözlü gelene i için geçerli olmadı ı kanısını uyandırır. Freud’un psikanaliz teorisinden farklı bir yakla ım G. Mendel’de vardır.
Genard Mendel, Prometeus mitini incelerken baba-o ul mücadelesini, i di edilme korkusuyla birle tirmi tir. Mitolojiye göre yarı tanrı Prometeus, insan soyunun yaratıcısıdır ve onun iyilikçisidir. nsanı korumak için baba tanrı Zeus’u kandıran Prometeus, onu i di etme arzusunu açı a vurur. Baba tanrı Zeus ise, onu zincire vurarak karaci erini ku un yemesi cezasını verir. Bu ekilde Prometeus i di edilmi oluyordu. 17
Türk destanlarında genellikle baba-o ul mücadelesi, O uz Ka an ve Almanbet destanı niteli indedir. Yani mücadelenin asıl sebebi töre ve kısmen de psikolojiktir. e. Kıskançlık Nedeniyle Mücadele
Halk hikâyelerimizde (a k destanlarımızda) kar ıla tı ımız baba-o ul mücadelesinin temelinde kıskançlık yatmaktadır. A k destanlarımızda genel yapı öyle geli mektedir:
Baba, o lu ya da kızı olmadı ı için çok üzgündür. Evinden uzaklara gider. Yolda bir Pîr’in verdi i elma ile evine geri döner. Bu elma sayesinde o lu (ya da kızı) olur.
Çok istenen erkek çocu a kar ı kıskançlık duyma ise onun sevdi ini almak için yola dü mesinden sonra gerçekle ir.
A k destanlarında olay örgüsü genel hattının bu ekilde geli ti ini söylemek mümkündür. Burada baba-o ul mücadelesinin kıskançlık zemininde ba verdi ini izlemek için ah smail Destanı’na dikkat edelim.
Destandan da görüldü ü gibi ah smail, babası tarafından çok sevilen bir o uldur. Ancak, o sevdi i kızı almak için gurbete gider. Babasının hükümdar oldu u ülkenin ba kenti Kandehar’a dönerken yanında üç güzel karısı vardır. Baba, o lunu bu üç güzelle görünce çok kıskanır. Üvey annenin de kı kırtmasıyla o lunu öldürmek ister. ah smail’in yalvarması sonucunda, baba o lunu öldürmekten vazgeçer. Ama gözlerine mil çektirip bir kuyuya atmaya karar verir. 18 Babanın amacı o lunu ortadan kaldırarak üç gelini ile evlenmektir. ah smail’in Arap Üzengi/Arap Zengi isimli karısı babanın bu dü üncesi kar ısında onunla sava ır. Daha sonra ah smail’i atıldı ı kuyudan çıkaran Arap Üzengi, ah smail’e yardım eder. O ul, babayla kar ı kar ıya gelir ve bu baba-o ul mücadelesi o lun babayı öldürmesiyle son bular. Bu hikâyede açıkça görüyoruz ki baba, o luna kar ı kıskançlık duymu tur. Kıskançlık, mücadelenin ortaya çıkmasına sebep olur. Özellikle masallarda kıskanç baba o lunun gözlerini çıkartmakla onu ölüme terkeder. Ancak ku donlu perilerin gözleri çıkarılmı gencin ilacını söylemekle olayın ba ka bir yön aldı ı görülür. Türk destanlarında kıskançlık u runa arası açılan baba-o ul mücadelesine Köro lu Destanı’nın Azerbaycan varyantının Tebriz Nüshasında rastlıyoruz. Gerçi burada Ayvaz, Köro lu’nun evlatlı ıdır ve kıskançlık da kadın kıskançlı ı olmayıp Ayvaz’ın Köro lu’nu yanlı anlaması ile alakalıdır. Nitekim destanın yirmi ikinci meclisinde sarho luk anında Ayvaz, Köro lu’ya kızar ve onun dü manı Nezer Celali’nin yanına gider. Burada Köro lu’nun Nezer Celali ile sava ında Ayvaz babası ile yüz yüze gelse
17 Mendel G., age., s.133-135 18 Bayat F., O uz Epik Enenesi, s.13 Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
de sava mayıp hemen Köro lu tarafa geçer. 19 Destanın ba kahramanı Köro lu oldu u içindir ki o ul Ayvaz, baba Köro lu’dan zayıf ve haksız gösterilmi tir.
Babaya kar ı isyan, o la kar ı mücadele destanlarımızın de i meyen motifidir. Bu mücadele kahraman olan o lun yüceltilmesi ve onu tek, benzersiz gösterme iste i ile ortaya çıkmı olabilir.
Destanlarımızdaki kahramanlar o kadar cesur ve yi ittirler ki, babalarını bile öldürebilirler. Kahramanlık destanlarında ve cihangirlik dü üncesinde kahramanın babasız do ması, Müslüman medeniyetinde peygamber do umuna benzemektedir. 20 Kahramanın tek ve benzersiz olması için ola anüstü özellikler yanında, babasız olması artı da vardır. Baba-o ul mücadelesinin kıskançlık üzerinde ba vermesi motifi Köro lu Destanının Türkmen varyantında da var. Ayvaz’ın Köro lu’ndan incinip sonradan ona kar ı mücadeleye kalkması dediklerimizi tasdikler. 21
mümkündür. Dirse Han, nâ-mert olan kırk yi idin sözüne kanar ve o lunun “ahlaksız” biri oldu una inanır. Bunun üzerine onu öldürmeye karar verir. Baba, o ul ve kırk nâ-merd beraber ava çıkarlar. Baba burada o lunu okla yaralar. 22 Babanın o la kar ı tutumu, mücadeleden ziyade onun ahlakî tutumuna ba lı söylentilerdir. Buradaki kıskançlık zeminindeki mücadele babanın veya o lun de il, kırk hizmetçinin o lu babaya kıskanması sonucu ba gösterir. Destanlarımızdaki baba-o ul mücadelesi meselenin güçle halli varyantıdır. Bunun da mitte, destanda takdim ekli ayrı ayrıdır. Nitekim bilindi i kadarıyla baba-o ul mücadelesi, mitlerde düzenin kaosa kar ı mücadelesi eklinde varyantla ır. Tanrının gö e çıkması, o lun ise yerde kalması (Altay mitlerinde Erlik hatta yer altı dünyasına gönderilir.) ilk varyantta o lun, babayı yerden kovması eklinde tasvir olunur. 23 Demek ki dünya üzerinde efendilik etmek için yürütülen mücadelede zaferi o ul elde eder. Oysa destan ve masallarımızda konu çe itlilik arz eder. Destanda O uz’un Kıatı (Basatın Tepegözü) öldürdükten sonra dünya hükümranlı ı kurması yaratılı mitinin destan okunu udur. Sonraki varyantlarda gökten yere atılan Tanrıo ulları motifi, ters i arete dönü erek o lun babasını yeryüzünden kovmasına transformasyon edilmi tir. Ancak her iki halde Tanrıo lu yeryüzünün hakimi olarak kalır. Bu kozmogonik karakterli sava O uznamelerde ayrıca slam erhine maruz kalmı destanlarda ilave semantik yorum kazanmı tır. öyle ki, salnamelerde O uz’un, Kara Han’ı öldürmesi slam’a davetle alakalıdır. O uznamenin Uzunköprü varyantında O uz, babası Kara Han’ın gözlerine okla vurup kör eder. 24
öldürür. Her iki kahramanın babalarının adlarının Kara Han olması (Metenin de babasının adı Tumandır, bu kelime de karanlık anlamı ile ilgilidir.), baba-o ul mücadelesinin aynı semantik dairede olu tu unu gösterir. Ayrıca eski Türk mitolojik sisteminde Tanrının Kayrakan veya Kara Han eklinde adlandırılması, sistemin eski ile yeninin, düzenle kaosun zıtlı ı ba lamında geli ti ini gösterir. Destanda bu semantik daire epik kurallara uygun bir biçimde geli me sergilemi tir. Bu bakımdan ak kara kar ı durması kaos kozmos zıtlı ının destan varyantıdır denilebilir. Demek ki, ilk kahramanlık motifi (özellikle, arkaik tipli destanlarda) bu veya ba ka derecede Tanrı-Tanrıo lu mücadelesinin destan varyantıdır.
19 Koro lu (Tebriz Nüshası), Bakü, 2005, s.524-545 20 Bayat F., O uz Epik Enenesi, s.13 21 Bkz. Goroglı, A gabat, 1941 22 Ergin, M., Dede Korkut Kitabı, stanbul, 2001, s.28 23 Potanın G.N., Vostoçnıe Motivı 1899: 371 24 Veliyev K., U urlu F., O uznameler, Bakü, 1993, s.52 Uluslararası Sosyal Ara tırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009
Kahramanlarımızın (Almanbet, O uz Ka an, Mete) babalarının adını da incelersek, karanlı ı ifade ettiklerini görürüz. 25 Yani o ul karanlı ı yok ederek aydınlı ı temsil eder. Hakimiyeti ele alan o ul, devleti idare etmek için Tanrı tarafından seçildi i inancı hakim bir görü tür. 26
d. Konuyu Genel De erlendirme
Karadeniz kavimlerinden olan skitlerden ba layarak mitolojik bir özelli e bürünen baba-o ul mücadelesi destan ve masallarımızda yeni bir anlam paradigması kazanmı tır. Baba-o ul mücadelesinde açık görünen eskiyi, kaosu, karanlı ı, kıskançlı ı simgeleyen baba, bunların tersini simgeleyen o lun kar ısında bir engeldir. Bu engeli ortadan kaldırmak veya sindirmek amacıyla o ul, babaya kar ı mücadeleyi ba latır. Bütün söylenenleri göz önünde bulundurarak inceledi imiz ve incelemedi imiz destanlardan, masallardan yola çıkarak u sonuçlara ula abiliriz: A) Baba ile o ul mücadelesi motifi mitolojik ça dan günümüze kadar her devirde kullanılan bir motiftir. B) O ul, babasından her zaman daha güçlüdür. C) Mücadelenin temelinde cihan hakimiyeti mefkuresi yatmaktadır. (O uz Ka an Destanı) D) Kahramanın gücünü sembolize etmek için babayı öldürmesi gereklidir. Kahraman olan o lun gücünü göstermek için baba olumsuz kutupta duran bir sembol olarak kullanılmı tır. Kaynakça Bartold V. V., Soçinenie, T.8, Moskova, 1973 Bayat F., O uz Destan Dünyası. O uznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Te ekkülü, stanbul, 2006 Bayat F., O uz Epik Enenesi ve “O uz Ka an” Dastanı, Bakü, 1993 Ergin, M., Dede Korkut Kitabı, stanbul, 2001 Gökyay O. ., Dedem Korkutun Kitabı, stanbul, 1973 Hikmet ., Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, c.1, Bakü, 1928 nan A., Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987, s.117 Kabaklı A., Türk Edebiyatı, c.2, stanbul, 1968 Koro lu (Tebriz Nüshası), Bakü, 2005 Koro lu (Tehmasib Nüshası), Bakü, 1956 Mendel G., Babaya syan, stanbul 2000 Ö el B., Türk Mitolojisi, c.1, Ankara, 1998 Potanin G. N., Vostoçnıe Motivı Srednevekovom Yevropeyskom Epose, Moskova, 1899, s.366-384 Veliyev K., U urlu F., O uznameler, Bakü, 1993 Verbitskiy V. ., Altayskie norodtsı, Moskova, 1893
25 Bayat F., O uz Epik Enenesi, s.13 26 Bayat F., O uz Epik Enenesi, s.13 Yüklə 138 Kb. Dostları ilə paylaş:
|