Bəhruz bəy kəNGƏRLİ yaradiciliginda türk- islam memarliq abiDƏLƏRİNİn təSVİRİ
Yüklə 61,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BƏHRUZ BƏY KƏNGƏRLİ YARADICILIGINDA TÜRK- İSLAM MEMARLIQ ABİDƏLƏRİNİN TƏSVİRİ
- B.Kəngərli “Şəhər məscidi”1920
- B.Kəngərli “Atababa günbəzi”1920 B.Kəngərli “Əliabad kəndində dağıdılmış darvaza”1921
| 1
NİZAMİ ALIYEV Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu Email: nizamialiyev@yahoo.com
ABİDƏLƏRİNİN TƏSVİRİ
İyirminci əsr Azərbaycan təsviri sənətinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Bəhruz bəy Kəngərli 1892-ci ilin yanvar ayının 22-də Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. O, Azərbaycan incəsənəti tarixinə ilk peşəkar rəssam və realist dəzgah boyakarlığının banisi kimi düşmüşdür. Onun yaradıcılığında ilk dəfə olaraq, realist portret və mənzərə janrları professional səviyyədə təşəkkül tapmışdır. Teatr rəssamlığı, qrafika, boyakarlıq və s. janrlarda əsərlər yaradan Bəhruz bəy Kəngərli millli rəssamlıq sənətinin inkişafında özunəməxsus rol oynamışdır.
Bəhruz bəy Kəngərli ömrünün 30-cu baharında dünyasını dəyişməsinə baxmayaraq, özündən sonra yüksək bədii dəyəri və texniki üslubu ilə seçilən 500-dən cox rəsm əsərlərindən ibarət zəngin bir irs qoyub getmiş, Azərbaycan bədii sənət xəzinəsinə misilsiz nümunələr bəxş ermişdir.
Bəhruz bəy Kəngərli ona ayrılan qısa zaman kəsiyində müxtəlif mövzularda və janrlarda yüzlərlə boyakarlıq və qrafika əsərləri yaratmışdır. Onun bədii irsinin böyük bir hissəsi 450 əsər Bakı şəhərindəki Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində, 58 əsəri isə Naxçıvandakı Bəhruz Kəngərli Muzeyində qorunub saxlanılır.
Bəhruz bəy Kəngərlinin yaradıcılıq yolu nə qədər qısa olsa da, o, demək olar ki, boyakarlığın və qrafikanın bütün janrlarında özünü sınamış, bu sahələrin hər birində yaradıcı potensialını göstərə bilmişdir. Bunu onun çoxsaylı süjetli tablo, portret, mənzərə, natürmort və hətta animalistik janrda yaratdığı əsərləridə təsdiqləyir (6, s. 30-42; 7, s. 378-380). Bəhruz bəy Kəngərlinin yaradıcılığı janr etibarıilə rəngarəng olsa da, bu zənginlik içərisində mənzərənin say etibarıilə çox olması kifayət qədər gözə görünəndir. Görkəmlin fırça ustasının bu janrdakı əsərlərinin böyük əksəriyyətini təbiət mənzərələri təşkil etsə də, şəhər motivlərinə daxil olan tarixi-memarlıq abidələrinin təsviri də az deyil. Ilk növbədə bu tip mənzərələrin bədii dəyəri ilə yanaşı, həm də tarixi əhəmiyyət daşıdığını xüsusi ilə vurğulamalıyıq. Bu abidəlr içərisində Orta əsr türk-islam memarlıq abidələrinin şah əsərlərindən və qülləvari türbələrin soy türbəsi sayılan Möminə xatın, Yüsif Küseyr oğlu, Nuh türbələri və İmamzadə memarlıq kompleksi diqqəti da çox cəlb edir (3, s. 90, 143, 131-132, 91; 5, s. 152, 161,156, 157, 145).
Rəssamın özündə tarixiliyi yaşadan əsərləri sırasında onun Möminə xatın türbəsinə həsr etdiyi əsərləri xüsusi yer tutur. O, Əcəmi təxəyyülünün nəticəsi olan bu abidəni müxtəlif nöqtələrdən müşahidə etməklə, ona yağlı və sulu boya ilə çəkdiyi irili-xırdalı lövhələrdə yaddaqalan bədii tutum verməyə nail omuşdur. Rəssamın “Naxçıvanda abidə” (1921), “Möminə xatın türbəsi” (1920), “Mənzərə” (1920), “Məqbərə” (1920, “Naxçıvan yadigarı” albomunda), “Atabəylər türbəsi” (1919) əsərləri bu qəbildəndir (5, s. 152, 153, 160).
2
Bəhruz bəy Möminə xatın türbəsinin möhtəşəmliyini vurğulamaq üçün bir neçə əsərində format kimi üfiqi kompozisiyadan istifadə etmişdir. Bu halda abidəni uzaqdan müşahidə edən rəssam onun onu əhatə edən tikili və yaşıllıqlarla müqayisədə əzəmətini göstərə bilmişdir. 1919-cu ildə çəkilmiş əsərdə (“Atabəylər türbəsi”) günəşli bir gündə türbəni təsvir edən müəllif yaranmış işıq-kölgənin müqabilində onun memarlıq məziyyətlərini qabartmağa nail olmuşdur (5, s. 153).
Rəssamın yağlı boya ilə işlədiyi “Möminə xatın” (1920) əsərinin memarlıq abidəsinin daşıdığı ecazkarlığı qabartmaq üçün xırda yaxılarla hörgüdə işlədilmiş firuzəyi kaşıların mövcudluğunu vurğulamış, bununla da türbə səthinin cəlbediciliyinə və oynaqlığına nail olmuşdur. Onu da qeyd etməliyik ki, hədsiz incəliklə işlənmiş bu əsərdə türbənin sağa əyilməsini də aydınca görə bilirik (3, s. 90; 5, s. 152,).
3
Bütün yaradıcılığı boyu Əcəmi yurdunun dini
ocaqlarını, inanc
məkanlarını təsvir
etməkdən usanmayan Bəhruz bəyin onlara bədii münasibətində də
tamaşaçısını gördüklərindən duyğulandırmaq istəyi mövcuddur. Onun Naxçıvanın müxtəlif məscidlərini, Əshabi-kəhf ziyarətgahını, Nuhun məzarını və İmamzadə dini kompleksini əks etdirən lövhələri bu səpkidədir (9, s. 17-25). Bəhruz bəy Kəngərli təkcə Nuhun məzarına beş əsər həsr etmişdir. Bundan əlavə onun bizim dövrə qədər gəlib çatmış “Naxçıvan yadigarı” albomundakı rəsmlərindən biri də Nuhun qəbri ilə bağlıdır. Bütün bu altı əsərin yaranması rəssamın müstəqil yaradıcılıq illərinə təsadüf edir. Iki əsər yağlı, qalanları isə sulu boya ilə çəkilmişdir. Yağlı boya ilı işlənmiş əsərlərdən biri (1921) həm ölçüsünə, həm də bədii həllinə görə digərlərindən fərqlənir. Dairvi formaya malik taxta səth uzərində çəkilmiş əsərdə türbə uzaqdan görüntülənib (3, s. 38; 5, s. 156). Odur ki, burada ön planda iri məzar daşı, orta hissədə Nuhun qəbri, onun arxasında isə getdikcə uzaqlaşan sahə və zirvəsi qarlı Ağrı dağı təsvir olunmuşdur. Əsər ilk növbədə incə koloriti ilə seçilir. Ağ, sarı, yaşıl, qəhvəyi və mavi rənglərin qarışığından bacarıqla istifadə edən rəssam, əsərin mükəmməl bədii həllinə böyük ustalıqla nail ola bimişdir .
4
Qalan əsərlərdə kompozisiya baxımından müəyyən yaxınlıq olsa da, bütünlükdə, hər bir işdə rəssamın məkana bir-birindən fərqlənən baxışı sezilməkdədir. Belə ki, Bəhruz bəyin 1916-cı ildə sulu boya ilə çəkdiyi (5,5x7
sm) kiçik
ölçülü kompozisiyada Nuhun türbəsinin zahiri görünüşü kifayət qəgdər səliqəli vəziyyətdədir (3, s. 48; 5, s.157).
1919-cu ildə sulu boya ilə çəkilmiş əsərdə (10x13sm) də türbənin ümumi memarlıq quruluşu 1916-cı ildə olana yaxındır, yəni, zahiri görünüşü dəyişməyib. Əksinə, məzarın 1920-ci və 1921- ci ildə sulu boya ilə çəkilmiş iki təsvirində tikilinin zahiri
görünüşünün dağıldığını aydınca
görmək mümkündür. Bunu
xüsusilə “Naxçıvan yadigarı” albomunda yer alan rəsmindədə daha aydın görmək mümkündür. Yuxarıda haqqında söz açdıgımız dairəvi formalı kompozisiyada da, məkanın daha çox dağıldıgını müşahidə edirik (1, s. 204-210). Təəssüf ki, şöhrəti bütün dünyaya yayılmış bu məkana qarşı biganəlik SSRİ-nin bütün mövcudluğu dövründə davam etmişdir. Bunun nəticəsində sərdabə tamamilə dağılmışdır. Yalnız müstəqillik illərində Naxçıvan Muxtar
Respubilkası Ali Məclisi Sədrinin 28 iyun 2006-cı il tarixli “Nuh Peyğəmbərin məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi haqqında” sərəncamına əsasən qədim abidə tarixi mənbələr nəzərə alınmaqla bərpa edilmişdir. Zahiri görkəmi Əcəmi ruhunda həll olunmuş səkkizgüşəli türbə üç hissədən – sərdabədən, yerüstü məqbərədən və konusvari örtükdən ibarətdir. Bərpa zamanı kərpiç, kaşı və müxtəlif naxış elementlərindən istifadə edilmişdir. 2008-ci ildən həmin türbə muzey kimi fəaliyyət göstərir (2, s. 287-294; 4, s. 43).
Bu gün zaman-zaman xalqımıza qarşı törədilən erməni təcavüzünə dəlil axtarılan bir vaxtda Bəhruz bəy Kəngərlinin nəhayətsiz əhəmiyyətə malik məşhur “Qaçqınlar” silsiləsi ilə yanaşı onun 1920-ci ildə çəkdiyi “Naxçıvan. Sınıq minarəli məscid” (onu “Zədələnmiş minarəli
5
məscid”də adlandırırlar) əsərinin də daşıdığı danılmaz və ifşaedici tarixiliyi unutmaq olmaz (8, s. 226-227). Doğrudan da işıqlı havanın fonunda təqdim olunan məscidin təsviri cəlbedici və təsirlidir. Sulu boya ilə çəkilmiş əsər ilk növbədə özünün kompozisiya həllinə görə diqqəti cəkir. Bunu məscidin görkəminin bütöv yox, onun günbəzinin və minarəsinin görüntüsünü əsas planda verməklə diqqəti həmin nöqtələrə yönəldir. Başqa sözlə desək, rəssamın başlıca məqsədi əsərdə ifadə olunan erməni xislətini-düşmən topunun məscidin minarsində qoyduğu izi göstərmək olub. Odur ki, günəşli səmanın nur ələdiyi mavi dağların ətəklərində qərarlaşan şəhər mənzərəsinin indikib halda dominantı rolunu oynayan “yaralı” məscid minarəsi kifayət qədər yadda qalandır. Sulu boyanın bədii-texniki imkanlarına kifayət qədər bələd olduğunu nümayiş etdirən Bəhruz bəy daha çox tarixi tutum daşıyan bu əsərində həm də Naxçıvan şəhər mənzərəsinin özünımıxsusluğunu göstərməyə nail olmuşdur.
Rəssam həmin məscidin bir il əvvəl çəkilmiş təsvirində onu fərqli rakursdan baxmaqla, dini tikilinin qonşu evlərin arasından yüksələn zərif minarəsinin möhtəşəmliyini göstərməklə, əsərin baxımlılığını həll edə bilmişdir (3, s. 124; 5, s. 148).
B.Kəngərli “Naxçıvanda məscid”1919 6
Bəhryz bəy Kəngərlinin dəzgah qrafikası və boyakarlığının tələblərinə cavab verən şəhər mənzərələrində fərdi özünəməxsusluq mövcuddur. Bu da rəssamın gördüklərinə fərqli münsibətdə ifadə olunub. Başqa sözlə desək, rəssam bu mənzərələri təkcə tamaşaçısını duyğulandırmaq üçün çəkməyib. Heç şübhəsiz ki, motivlərdə asılı olmayaraq bu əsərlər görkəmli sənətkarın fırçasının məhsulu kimi çox dəyərlidir. Odur ki, onun gözoxşayan şəhər motivləri ilə yanaşı, Naxçıvandakı xarabalıqları-viranəlikləri əks etdirən əsərləridə maraq doğurur (5, s. 160-161).
Rəssamın “Atababa günbəzi” (1920, “Naxçıvan yadigarı” albomunda), “Əliabad kəndində darvaza” (1920, “Naxçıvan yadigarı” albomunda), “İmamzadə” (1920, “Naxçıvan yadigarı” albomunda), “İmamzadə türbəsi” (1919), “Əliabad kəndində dağıdılmış darvaza” (1921), “Naxçıvanda sərdabə” (1920), “Türbə” (1919), “Naxçıvanda abidə” (1921), “Mənzərə” (1920) və s. əsərləri də görkəmli fırça ustasının yaradıcılığında mühüm əhəmiyyət kəsb edən tarixi-memarlıq abidələri içərisindədir (3, s. 160-161).
B.Kəngərli “Atababa günbəzi”1920 B.Kəngərli “Əliabad kəndində dağıdılmış darvaza”1921 7
Bəhruz bəy Kəngərlinin şəhər motivlərini əks etdirən mənzərələri içərisində Naxçıvanın əsas dini ziyarətgahlarından biri olan XVIII əsr Türk-islam memarlıq abidələrindən İmamzadə kompleksi xüsusi yer tutur. Möminə xatın, Nuhun qəbri kimi İmamzadə dini memarlıq kompleksini də, rəssam bir neçə dəfə bu kompleksə aid olan türbələri müxtəlif ölçü və texnikada, günün müxtəlif vaxtlarında, müxtəlif rakurslarda, gah etüd, gah da tamamlanmış şəkildə işləmişdir. Hər iki halda o, abidələrin ümumi görünüşünü, onların dekorativ bəzək elementlərini böyük ustalıqla əks etdirmiş, abidələrin ətraf mənzərə ilə əlaqəsini, günün müxtəlif vaxtlarında günəş şüalarının təsiri ilə rəng dəyişməsini göstərməyə çalışmışdır. İmamzadə türbəsini bəzən yaxından kiçikb detallarıə ilı çəkdiyi halda, bəzən isə onu uzaqdan, ümumu planda. Qızmar Naxçıvan günəşinin sehirli rənglərinə bələnmiş vəziyyətdə təsvir etmişdir.
Üü Belə ki, Bəhruz bəy Kəngərlinin müxtəlif texnika və üslubda yaratdığı bu əsərlərdə Naxçıvan təbiətinin və taraixinin zamanın yaddaşına qovuşmuş onlarla bənzərsiz guşəsinin bədii görkəmi hifz olunaraq gələcək nəsillərə çatdırılır. B.Kəngərli “Məqbərə”1920 B.Kəngərli “İmamzadə türbəsi”1919 8
ƏDƏBİYYAT 1.
Alıyev N. “Nuhun türbəsi”Bəhruz Kəngərlinin yaradıcılığında. AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. Naxçıvan: Tusi, 2006, № 3, s. 204-210. 2.
peyğəmbər, dünya tufanı və Naxçıvan (24-25 aprel 2009-cu ildə keçirilmiş beynəlxalq simpoziumun materiallları). Naxçıvan, “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2010, s.287- 294. 3.
Bəhruz Kəngərli, Albom-kataliq. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2012,202 s. 4.
5.
Əliyev Z., Alıyev N. Bəhruuz bəy Kəngərli taleyi. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2017, 512 s. 6.
Kərimov K. Bəhruz Kəngərli. Bakı: Azərbaycan SSR EA Nəşriyyatı, 1962,105 s. 7.
Nахçıvаn Аbidələri Еnsiкlоpеdiyаsı, Bакаnlаr mеdiyа, Nахçıvаn, 2008, s. 378-380. 8.
9.
Nəcəfov M. Bəhruz Kəngərli. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1957, 59 s.
Yüklə 61,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|