Bəşəriyyətin keçmişi. Maraq və Fayda
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 18 Bəşəriyyətin keçmişi. Maraq və Fayda qayğılardan uzaqlaşır, yoxa çıxmış sevimli keçmişdə ye- nidən bir qədər yaşamaq, din- Gündəlik qayğılar, yaxın və uzaq gələcək haq- cəlmək imkanı əldə edir. qında düşüncələr insanı nə qədər məşğul etsə də, o, Tarix bəşəriyyətin, xalq- keçmişə nəzər salmağı da unutmur. Ötən illəri, ötən ların, müəyyən istək və əla- günləri və anları anmaq insanın sanki varlığına, ma- mətlərə görə birləşmiş insan hiyyətinə hopmuşdur, onun iradəsi xaricindədir. Üç za- qruplarının uzaqlarda qalmış manda yaşayır və düşünür insan. İndi, yəni bu an, keçi- keçmişidir, uşaqlıq və gənclik ci olsa da, həyatın baş axarı budur, budur gerçək yaşa- xatirələridir. İnsan böyüyə- nan həyat. Gələcək haqqında düşüncələr, plan və arzu- böyüyə, keçmişdən gələcəyə lar insanı gələcəyə səsləyir və gələcəyə aparır. Və əl- yol gedə-gedə özünü yaradır. bəttə ki, keçib gedən və bir daha geri dönməyəcək bir Bütövlükdə götürülən insanlıq da belədir. Tarixsiz zamana, keçmiş xatirələrə – bu xəyal dünyasına da bəşəriyyət yoxdur. (1668-1744) de- bağlıdır insan... mişkən, “tarix bəşəriyyətin öz-özünü yaratmasının sal- Ümumiyyətlə, insanın naməsidir”. kimliyində onun xatirələr dün- Bəşəriyyət öz uşaqlığından, ibtidai cəmiyyət- yası mühüm ( bəlkə də həlledi- dən, təbiətlə vəhdətdən aralandıqca və yeni mərtəbə- ci?!) rol oynayır. lərə yüksəldikcə insanlar arasında ixtisaslaşma yara- (1883-1955) “insa- nır, əmək və zehni fəaliyyət bölgüsü meydana çıxır; nın təbiəti yoxdur, tarixi var” bəlli işlər o işlərə meyli və istedadı olan bəlli adamlar deyir. Geriyə dönmək yoxdur, tərəfindən görülməyə başlanılır. Gözəl və məntiqli da- lakin uşaqlıq, yeniyetməlik, nışanlar, danışa-danışa müəyyən fikri təbliğ edən, di- gənclik, dolğunluq... xatirələri gərlərini o fikrin axarında saxlamağa çalışanlar qrupu ilə insan xəyalən o əlçatmaz əmələ gəlir, çalıb-oxuyub-oynayıb əyləndirənlər mey- aləmə dönə bilir; aradakı za- dana çıxır, diqqətlə dinləməklə və xəyal gücü ilə olub- man uçurumunu xəyalən, dü- olmayanları yazanlar üzə çıxır. Keçmişi xatırlayıb ona şüncənin qüdrəti ilə aşıb keçir, Giambattista Vico Jose Ortega Y Gasset KEÇMİŞİN FƏLSƏFƏSİ VƏ YA TARİX NECƏ YAZILIR? Keçmiş keçib gedib. Bu məntiqi cəhətdən həqiqət olsa da, bu, o qədər də sadə həqiqət deyil. Keçib gedən bizim keçmişimizdir, biz o keçmişdən əmələ gəlmişik. Kimliyimizi, mahiyyətimizi o keçmişsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Biz öz keçmişimizə bağlıyıq. Biz keçmişimizin davamıyıq. Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix söz deyir. Tarix daha dəqiq məlumat verməyə çalışır. Əslində biz keçmişi tam deyil, tarixin bizə söylədiyi qədər bilirik. Başqa sözlə desək, tarixin məzmunu keçmiş haqqında bildiklərimiz, öyrənib yazdıqlarımızdan iba- rətdir. Tarixin məzmunu və tutumu ayrı-ayrı şəxslərin, tarixçilərin yazıb toplaya bildiyi qədərdir. Tarix subyektivdir, nisbidir, tarix yazanların ira- dəsindən, ideyasından, şəxsiyyətindən, gücündən müəyyən dərəcədə ası- lıdır. Keçmişin təbiəti və ruhu nədir? Keçmiş necə dərk olunur? Bəlkə keçmiş kəşf olunur? Keçmişin dərkində subyektivlik varsa, keçmişi öyrə- nən tarix nədir, elmdir, yoxsa sənət? Tarixi subyektiv edən hansı amillər- dir?Tarix gözəldir, bu gözəllik öz heyranlarını yoldan, başdan çıxarmırmı, tarix təhlükə törədə bilər- mi? Tarix necə yazılır və ya necə yazılsa yaxşıdır? Bu və buna bənzər suallar tarixin fəlsəfəsinə aiddir. Bu yazı keçmişdə baş verənlərin dərki ilə məşğul olan tarixin mahiyyəti haqqındadır. Elm və sənətin qovşağında yer tutan tarixin fəlsəfəsi, çox güman ki, tək tarixçilərə və filosoflara deyil, bəşəri düşüncələrə dalan hər kəsə maraqlıdır. TƏDQİQAT TƏDQİQAT Hamlet İSAXANLI Giambattista Vico Jose Y Ortega Gasset 4 Aprel 19 bəzək vuranlar, mif və əfsanə yaradanlar, tarix yazan- lar meydana çıxmağa başlayır. anlar P
olduğunu nəzərə alaraq araş- dırmasına istiqamət verib ٭ ٭ ٭ şərhlər edə bilər. Keçmişin vacibliyi onun Keçmişin anlaşılmasın- indidən birbaşa əvvəl olma- da indiki zaman həlledicidir, sında, indiyə qədər uzanma- zəruridir; bu, bir tərəfdən bu sında, indini əmələ gətirmə- günkü tədqiqatçı-tarixçinin öz sindədir. zamanının düşüncəsi ilə dolu İnsanın və bəşəriyyətin olmasından, digər tərəfdən isə özünüdərkində tarixin rolu indiki zamanda baş verənlərin əvəzolunmazdır. Hər insan və keçmişi anlamaq üçün müəyyən ideyalar verə bilmə- hər cəmiyyət dünənin, keçmi- sindən doğur. Məsələn, Sovetlərin dağılması zamanı şin, tarixin məhsuludur. İnsan baş verənlər tarixdəki imperiyaların (Roma,...) nələrə qadirdir, bir bioloji və dağılması zamanı nələr baş verdiyini və necə baş ver- sosioloji varlıq olaraq kimdir diyini müəyyənləşdirməkdə ipucları verə bilər. insan? Keçilən yola nəzər sal- madan, yəni tarixsiz bu böyük ir oxunuşudur” deyəndə yəqin bunu nəzərdə tu- suala ağlabatan cavab tapmaq turmuş. ağla sığmır. Bu kimi suallara qənaətbəxş cavab axtarışı tarix elminin inkişafını şərtləndirən əsas amil- lər sırasındadır. Tarix çağdaş cəmiyyəti, ümumiyyətlə dünyanı dərk etmək üçün zəruridir, tarixi hekayələr həm bizim nəyə qadir olduğumuzu, həm də məsu- (1926- liyyətimizi anlamağa kömək edə bilir. “Tarix tək xəya- 1984) fərqli düşünür, tarixin lımızı qidalandırmır, həmçinin insanlıq hekayəsini diskret olduğunu iddia edir: başa düşməyə kömək edir” Hər dövrün öz tarixi var, öz deyir
(1886- başlanğıcı və öz sonu var. Yeni 1944). dövr köhnəyə heç nədə borclu Tarixlə keçmiş başqa- deyil, sonrakına heç nə vermir, başqa şeylərdir. Tarix keçmi- çünki tarix radikal kəsilmə ilə şin oxunuşudur. Tarixçilər və xarakterizə olunur. Anlayışlar tarixin fəlsəfəsi ilə məşğul birdən yaranır və birdən də olanlar arasında “tarix keçmi- yox olur. şin deyil, keçmiş təcrübənin, (M. Foucault öz fikirləri- prosesin bərpasıdır” fikri qə- ni tez-tez, kitabdan kitaba də- bul olunmuş kimi görünür. yişdirməkdən, hətta inkar et- Keçmiş, təbii ki, keçib gedib. məkdən çəkinmirdi. Filosof- Keçmiş bərpa olunmur, nə biz lara görə o, fəlsəfi suallar qoysa da, ənənəvi fəlsəfənin keçmişə gedə bilirik, nə keç- ərazilərindən kənarda filosofluq edirdi). miş bu günə gələ bilir; tarixçi- lər sadəcə keçmişin modelini qururlar. Keçmiş sanki donub qalıb, hərəkətsizdir. Tarixçidir keçmişin qapısı- ٭ ٭ ٭
nı döyən, o qapını azca da olsa aralayıb keçmişin tə- Tarix elminin, tarix üzrə araşdırmaların yaran- biətini, rəngini-ruhunu anlamağa, onu dərk və şərh et- masının və inkişafının ən əsas səbəblərindən biri bəşər məyə çalışan. övladının bilmək həvəsi, Tarix bəşəriyyətin genetikasıdır, genetik kodu- kəşf etmək və bu yolla ya- dur. Keçmiş indinin içində yaşayır. Dünən bu günə çev- ratmaq ehtirasıdır, zəka ma- rilir. Keçmişdən törəyib indi.
cərasıdır (hər yaradıcılıq sa- (1889-1943) görə tarixçinin araşdırdığı keçmiş ölü de- həsində olduğu kimi). Əs- yil, müəyyən mənada hal-hazırda yaşayan, izi qalan lində bu, elm adamının xü- bir prosesin bir hissəsidir. Ona görə P prosesi Q prose- susiyyətidir. İnsanların el- sinə keçibsə, P birdən birə bitməyib, Q-nün içində bir mə gəlməsini qədər davam edib, P bir proses kimi özündən sonra Q (1879-1955) üç amillə izah prosesində iz buraxıb. Eləcə də Q öz-özünə birdən birə edir: “Bəziləri öz intellektu- 1 al üstünlüklərindən qürur başlamayıb, bir müddət P-nin içində P şəklində olub Beləliklə, Q-də yaşayan tarix- çi indiki Q-nün bir zam
əyyən b “İnsan öz atasından daha çox öz zamanına ox- şayır” –bu ərəb ata sözü fərdin içində yaşadığı zama- nın məhsulu olduğuna işarədir; bugünkü zaman həm fərdin, həm də tarixin fərd-tarixçi tərəfindən dərkində mühüm rol oynayır. Michel Foucault Marc Bloch R.G. Collingwood`a A. Einsteyn .
R.G. Collingwood Michael Oakeshott Michel Foucault A. Einsteyn 4 Aprel 1
R.G. Collingwood. The Idea of History. An Autobiography (in Russian). Moskva, 1980. 20 hissi duymaq üçün elmlə məşğul olurlar; onlar üçün cismi - Yerin ətrafına dolanan bu, sanki həyatın dolğunluğunu və şöhrətdən doğan Ay) deməkdir. Mahiyyətcə hə- məmnunluğu təmin edən idmandır [...] Bəziləri isə öz yatda baş verən hadisələrin zəkalarını qazanc, fayda almaq üçün xərcləyirlər. qeydə alınması, hesablan- Allahın göndərdiyi mələk gəlib bunları elm məbə- masıdır. Xronologiya müəy- dindən qovsa, məbəd faciəli şəkildə boşalacaq, yən etməkdir (ən qədimlərdə seyrələcək, amma boş qalmayacaq [...] Mələyin əziz- təqvimin əsasında Günəşin de- lədiyi və məbəddə qalan insanların əksəriyyəti qəribə, yil, Ayın durduğu məlumdur). qapalı, tənhadırlar [...] Onları elmə və sənətə gətirən – Məzmun cəhətdən hekayə əzabverici ağırlıq və ümidsiz boşluqla dolu olan gün- söyləmək, anlatmaq məna- dəlik qayğılardan uzaqlaşmaq istəyidir, öz daim dəyi- sında d şən tələb və şıltaqlıqlarından uzaqlaşmaq istəyidir [...] Onlar özlərinə sadə və aydın dünya mənzərəsi yarat- mağa, yaşadıqları adi dünyanı öz yeni dünyaları ilə əvəz etməyə çalışırlar. Rəssam, şair, nəzəriyyələrlə baş sındıran Burada (və sonralar) ixsiz etnik, milli, dini və di- orta mötərizədə və ya dırnaq gər qrup kimlikləri yoxdur. Millətçilik, patriotizm ki- içində mənfi işarəli say ilə mi hisslər tarixi populyarlaşdıran, eyni zamanda onu bizim eradan (ümumi era- ideoloji silah halına gətirən güvvələrdəndir. dan) əvvəl uyğun tarix göstə- rilir. Yəni b.e.ə 484 (ingiliscə ٭ ٭ ٭
484 BC) əvəzinə [- 484] yaza- Tarix nəyə lazımdır? Eyni sualı ədəbiyyat, müsi- cağıq (bəzən, qarışıq düşmə- qi və təsviri sənətə, hətta riyaziyyatın çox mücərrəd yəcəyi halda, mötərizəsiz müasir sahələrinə də aid etmək mümkündür. mənfi işarəli say da yazıla bi- Tarix maraqlıdır, adamı aludə edə bilir. Hadisələ- lər, - 484 kimi. rin əslinə çox yaxın olanı təsvir etməyə çalışan və us- “Historia” – yunanca öy- talıqla yazılan tarix bir çox insanlara uydurmalarla do- rənmək, araşdırmaq deməkdir. İlk dəfə ([-
lu olan tarixi romandan qat-qat çox maraqlı və faydalı 484] – [-424]) öz əsərinə bu adı vermişdi. Herodotdan görünür. Bu “fayda” və doğru olanı anlamaq, ona ya- başlayan və İbn Xəldun istisna olmaqla yeni Avropa xınlaşmaq imkanı tarixə aid əsəri intellektual həzz qay- dövrünə qədər yazılan tarixlər əsasən üç növ qaynaq nağına çevirir. üzərində qurulurdu: 1) səyahət edən hərbçilər, tacirlər “Tarixin və təcrübənin verdiyi dərs budur: insan- və az saylı qələm sahiblərinin öz gözləri ilə gördükləri lar və hökumətlər tarixdən heç vaxt heç bir dərs alma- “tarixi” hadisələrin təsviri; 2) mışlar və ya ondan çıxan prinsiplər əsasında hərəkət et- hə min yer və ha di sə lər 3 məmişlər” . h a q q ı n d a d a h a ə v v ə l Səbəb hər hadisənin, dövrün təkrarsızlığıdır! yazanların əsərləri; 3) tarixçi- Hər bir tarixi hadisə o qədər spesifikdir ki, əvvəlki ha- nin görmədiyi yerlərdə baş disələrə görə onu proqnoz etmək, əvvəlcədən görmək verən hadisələr haqqın da mümkün olmayıb və eləcə də, onun vasitəsilə gələcək- müxtəlif şəxslərin söylə- də ola bilənləri təxmin etmək olmur. Tarixi hadisələr dikləri. arasında müəyyən bənzərlik görünsə də, bu, zahiri bən- zərlikdir. Hər tarixi hadisə, hər tarixi fakt yalnız bir də-
fə, həmin dövrdə, elə o cür baş vermiş yeganə hadisə- dir. Hegel tarixin dairəvi deyil, spiralvari hərəkət etdi- Gündəlik həyatımızda yini və beləliklə hər yeni dövrdə, halqada yalnız birtə- və ömrümüz boyu vaxtı ölçü- rəfli baxdıqda keçmiş təkrarlanır kimi göründüyünü, rük, saatları, günləri, həftə, ay əslində isə hər halqanın məzmunca yeni olduğunu irəli və illəri sayırıq. Eləcə də elmdə və tarixdə zaman, vaxt sürdü. (Sonuncu fikir Hegeldən əvvəl Viko tərəfindən ölçüləri var, onlarsız elm, sənət və həyat təsəvvüredil- söylənilmişdir.) məzdir. Saniyələrdən illərə, əsrlərə və minilliklərə uza- nan vaxtı ölçə bilirik. Məlum yazılı abidələrin yaşı təq- ٭ ٭ ٭ ribən 5000 ildir (“Tarix Şumerdən başlayır” – “Histo-
a işlənilmişdir. “Tarix” və “ilm əl-əxbar” (xəbərlər elmi) kəlmələri eyni məna- nı daşımışlar. Tarix sözünün ilk dəfə əl-Buxari (810- 870) tərəfindən işlənildiyi (nüfuzlu din xadimlərinin həyat hekayələri məcmuəsinə bu adı vermişdi), “İlm filosof və təbiətşünas, hərə bir cür, bunun- əl-əxbar” ifadəsinə əl Xarəz- 2 midə (təqribən 780-850) rast la məşğuldurlar” . gəlindiyi deyilir. Tarix elmini qidalandıran daha bir güclü amil kol- lektiv kimlik axtarışıdır. Tar
“Принципы научного исследования”; bax: А. Эйнштейн. Физика и реалность.Москва, “Наука” , 1965, с. 8 3 G.W.F. Hegel, 1770-1831, “Tarixin fəlsəfəsi”nə girişdən ry begins at Sumer”, Samuel N. Kramer). Bu beş mi- lə başlanılır. Sonralar bəzi nillikdə insanlar öz təcrübə, bilik və hisslərini yazıya islam ölkələri və ümumiy- köçürüblər. Bəlli zaman kəsiyində yaşayan insanlar yət lə, dünyanın böyük arasında məhz bu yolla birbaşa fikri əlaqələr qurulub. hissəsi xristian erasını Daha qədim dövrlərlə əlaqələr isə birbaşa deyil; çox ümumi, bizim era kimi uzaq keçmişdə yaşayanlar haqqında və ümumiyyətlə, qəbul etdilər. Bu səbəblə təbiət haqqında bilikləri yazıdan fərqli üsullar tətbiq indi ingilisdilli qaynaqlarda etməklə əldə etməyə çalışırıq (arxeologiya, geolo- B.C. və A.C. (“bizim era- giya, astronomiya,...). Yaşadığımız dünya, xüsusi dan əvvəl”-b.e.ə. və “bizim halda yer kürəsi hər zamanmı mövcud olub, belə eradan sonra”-b.e.s.) əvəzi- deyilsə nə zaman əmələ gəlib? Günəşin, Yer kü- nə uyğun olaraq BCE və rəmizin, ümumiyyətlə kainatı təşkil edən cisimlərin, C.E. (common era, current hətta kainatın özünün yaranması tarixini, onların as- era), yəni dini mənsubiyyə- tronomik yaşını, Yer kürəsində baş vermiş olanları öl- ti deyil, ümumiliyi vurğula- çə bilən geoloji yaşı araşdırmağa çalışırıq. Çağdaş fi- yan ifadə və abreviatura tək- zika və astronomiyanın uğurları bu ölçmələri müm- lif edilir. kün edir. Yerin öz oxu ətrafında fırlanma müddəti – bir Tarixdə dövrləşmə gün, Yerin Günəş ətrafında dövr etmə müddəti - bir il,
Ayın Yer ətrafında dövr etmə müddəti – bir Ay ayı ad- Tarixin dövrləşməsi şərtidir, rahatlıq, anlaşılmaq lanır. Bir il 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46.1 saniyə (0.1 sa- və anlatmaq üçündür. Tarix bəşəriyyətin həyat yolu niyə dəqiqliyi ilə) və ya 365.2422 günə bərabərdir. Bir olaraq arasıkəsilməzdir, dövrləşmə isə tarixi müəyyən Ay ayının uzunluğu isə 29.5306 gündür. Ən qədim za- əlamətlərə görə aralıqlara, zaman intervallarına manlarda (Babilistanda, Misirdə, Çində), yəqin ki, da- bölməkdir. Dövrləşmə daha ha rahat başa düşüldüyü üçün, Ay təqviminin işləndiyi qədimlərdən, daha keçmiş- məlumdur. Sonralar Ay-Gün və ən nəhayət Gün təq- dən yaxın zamanlara uzanan vimlərindən də istifadə etməyə başladılar. yolun döngələrini göstərir Zamanın hesabı müəyyən bir nöqtədən, əlamət- (bu döngələr mühüm görün- dən başlanılır. Ən qədim zamanlarda bu hesabın ha- sələr və vacib olsalar da, əsa- kim sülalələrlə və ya hökmdarların hakimiyyəti ilə sən tarixçinin təhlil süzgə- bağlı olduğu məlumdur. Belə eralar, təbii ki, müəyyən cindən keçib gələn kəşfdir, yerlə, ərazi ilə məhdudlaşırdı, yəni “yerli” idi. Sonra- yəni subyektivdir). lar başqa, daha sanballı başlanğıc, çıxış nöqtələri yer Müxtəlif xalqların, mə- aldı.Yunanlar öz tarixlərinin hesabını Olimpiya oyun- dəniyyətlərin tarixi fərqli ol- larının təsisi [ -757] ilə bağlamışdılar. Romalılarda duğuna görə fərqli dövrləş- bu, Romanın təsisi ilə əlaqələndirilmişdi. Məsələn, məyə məruz qalmalıdır. Biri Roma şəhərinin əsasının qoyulması – bu, bizim era ilə üçün aydınlaşdırıcı mahiy- [-753]-cü il deməkdir (başqa fikirlər də var, hamısı [- yət daşıyan dövrləşmə digərinə görə mənasız ola bilər. 758] ilə [-728] arasındadır). Çoxsaylı “Dünyanın F. Petrarca tərəfindən daxil edilən Renessans kəlməsi yaranması” (yaradılışı) eraları da olub, müxtəlif za- sonralar bütün Avropaya aid edildi, avropalaşdırıldı. manlarda yunanlar və onların təsir dairəsində olan bə- Bu, Çin və ya İslam şərqinin tarixinə xas olan zi ölkələrdə bu, çox zaman [-5000]-lə [-6000] arasın- dövrləşmə deyil. Əsasən İtaliya üçün uyğun olan da, bəzi hallarda isə bu yaradılış daha qədim ([-7000] Renessans anlayışı və onun üzərində qurulan dövrləş- ətrafında) və daha yaxın ([-3500] ətrafında) zamana mə Şimali Avropa üçün belə fərqlidir və o qədər də uy- aid edilirdi. ğun görünmür (hansı yenidənoyanma, yenidəncan- Başlandığı İsanın doğumu ilə bağlı olduğu iddia lanma, nəyin oyanması, nəyin bərpası?). Qaranlıq edilən era bizim era və ya ümumi era (common era) Çağ termini də `nın (1304-1463) kəşfidir adını aldı; bu era 525-ci ildən etibarən qəbul edilib ya- (1330-larda), Antik dövr- yılmağa başlandı (yəni 1-5-ci əsrlərdə yaşayan insan- d ə n s o n r a k ı d ö v r ü - ların yeni eranın başlanmasından xəbərləri yox idi!).
Xristianlıqla əlaqələndirilən bu era Qərbi Avropada ropalıların Qaranlıq çağı İs- tez yayılsa da, onun digər ölkələrdə qəbulu yeni dövrə lamın ən parlaq çağı ilə az təsadüf edir. Məsələn, Rusiyada “Dünyanın yaradılı- qala üst-üstə düşür. şı”(Bizans variantı) erasından yeni eraya keçid 1699- Orta çağ (Middle dan 1700-ə keçid ərəfəsində Ages) terminini 15-ci əsr əmri ilə baş verdi. İtalyan humanisti İslam dininin hakim olduğu ölkələrdə hicri era (1392-1463) daxil qəbul edildi, bu era Məhəmməd peyğəmbərin Məkkə- etdi. Tarixi antik, orta çağ dən Mədinəyə hicrəsi (qaçışı) ili, yəni 16 iyul 622-ci il- və cağdaş dövr kimi üç his- F. Petrarca Birinci (Böyük) Pyotrun Flavio Biondi 21
F. Petrarca Birinci (Böyük) Pyotr 4 Aprel səyə ayırmaq da həmin dövr- əsri” 1-ci dünya savaşı ilə də baş verdi, bunu başlayıb, sosialist sisteminin (1369-1444) aid çökməsinə qədər davam edir. edirlər. “Middle Ages” əvə- Hadisələrin böyüklüyü, mü- zinə “Medieval” sözü də rəkkəbliyi baxımından 20-ci əsri “uzun 20-ci əsr” adlandı- işlənilir . ranlar da az deyil. “Çağdaş dövr” zaman hissəyə-yeni və ən yeni ta- rixə ayırmağa başlanıldı - Modern History (Yeni tarix), Contemporary History (Ən yeni tarix). Bir zamanlar Konstantinopolun türklər tər- əfindən fəthi (1453) Orta çağın (Middle Ages) sonu və Yeni çağın (Modern Era) başlanğıcı hesab olunurdu. 1789-cu il Fransız inqilabını Müasir dövrün (Modern History) başlanğıcı hesab edənlər çoxdur (bütün dünya üçün!?). Bir sıra hallarda modern dövrün Roma İmperiya- sının çöküşü (Post Roma) və ya İslam mədəniyyətinin yaranması ilə başladığını söyləyirlər. Bu üçlük, yəni Qədim (Antik) dövr, Orta çağ və Müasir dövr Avropa dövrləşməsidir, dünyanın digər hissələrinə aid deyil (hərçənd ki, sırf zaman bölümü kimi bu dövrləşmədən qlobal tarixçilər də, yəni ümumdünya tarixi ilə məşğul olanlar da istifadə etməkdədirlər). Sülalələrə görə, idarə edən, rəhbərlik edən ailə və nəsillərə görə, rəhbər şəxslərə görə (Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu, Səfəvilər, Osmanlı, Qacarlar, xanlıq- lar, Napoleonic, Victorian, Elizabethan,...) dövrləşmə çox yayılmışdır. Bütpərəstlik, Ellinləşmə, Romanlaş- ma, Xristianlaşma, İslamlaşma kimi dövrlər də təbii görünür. Alətlərə, təməl əşyalara görə dövrləşmə (daş, tunc, də- Maraqlıdır ki, özünün “Teoqoniya” əsə- mir,..) “ən qədim” tarixə və rində fərqli - pisdən yaxşıya doğru hərəkət üzrə fərqli arxeologiyaya aiddir. bir dövrləşmə irəli sürür. Lakin bu dövrləşmə dünya- Və ya cəmiyyətin aparı- nın yaranması və nizama düşməsi ilə bağlıdır, insanla- cı məşğuliyyətinə və ya is- ra aid deyil, Xaosdan başlayıb titanlar və allahlar ara- tehsal texnologiyalarına görə sındakı münasibətlərin inkişafına əsaslanır. Bu təbii dövrləşmə təklif olunur: Ov- dövrləşmə allahlar cəmiyyətində demokratiyanın çu luq-yığıcılıq; Aqrar- qurulması ilə bitir – allahlar arasında keçirilən təsərrüfat (Şəhər-kənd əmələ seçkinin nəticəsində baş Allah kimi hakimiyyətə gəlməyə başlayır); Sənaye; gəlir.
və Elm-informasiya dövrləri. Əlbəttə, bu dövrlər bir- birindən təcrid olunmuş de-
yil, “biri tam bitəndə o biri başlayır” fikri həqiqətdən prinsipləri uzaqdır. Sonrakı hər dövr əvvəlkinin içində yaranma- ğa və get-gedə üstünlük qazanmağa başlayır. Vikoya görə tarix allahlar, qəhrəmanlar və insan- Rəqəm əsaslı dövrləşmə də çoxdur. Məsələn, əsr- lar dövrünə ayrılır. Poeziya və ya allahlar dövrü irra- lər, minilliklər tarixdə ən çox işlənən dövr göstəricilə- sionallıq, dünyanın miflərlə izahı, Allahın və ya allah- ridir. Burada da şərtilik və uzatmalar - qısaltmalar ola ların fövqəlgücünə inamla səciyyələnir. Qəhrəmanlar bilər. Məsələn, (1917-) “qısa 20-ci Leonardo Bruni`yə 4 Tək tarix deyil, coğrafi bölgələşmə də Avropa süz- gəcindən keçib dünyaya yayılıb. Yaxın Şərq, Orta Şərq, Uzaq Şərq Avropa terminləridir, Avrosentriz- min məhsuludur. Əslində bü- tün bunlar dünyada təhsil sis- temlərinin (xüsusilə son iki əsr ərzində) Avropanın həlledici təsiri altında inkişaf etdiyinin təzahürüdür. Dövrləşmə tarixçilərin, elm və sənət adamlarının əvvəlki dövrləri səciyyələndirmək üçün yaratdıqları təsnifata bağlıdır. Adətən bu bölgü və adlardan həmin dövrdə yaşayan insanların xəbəri olmur. Tarixçilər tarixi dövrləşməni aşağıdan yuxarı, sa- dədən mürəkkəbə, vəhşilikdən mədəniyyətə doğru hə- rəkət xətti üzrə qurmağa çalışırlar. Lakin bunun tərsi də mövcuddur, xüsusilə bir sıra şair və yazıçılar, bəzi filosof və digər mütəfəkkirlər “get-gedə daha pis olur” fikri əsasında dövrləşmə təklif edirlər. Əlbəttə ki, əksər hallarda, bu “pisləşmə” mənəviyyatı nəzərdə tutur. Hesiodun (-700-lərdə yaşadığı güman edilir) “Əmək və günlər” əsərində ən qədim “qızıl” dövrdən sonra “gümüş”, “gümüş”dən sonra “mis”, “mis”dən sonra “qəhrəmanlıq”, bu sonuncudan sonra isə dövrlə- rin ən pisi və dəhşətlisi - eqoizm, zorakılıq, paxıllıq və ədavət, quldurluq, əzab-əziyyət və xəstəliklərin baş alıb getdiyi “dəmir” dövrü gəlir. Bu, təbii ki, şairin ya- şadığı zamanı öz içinə alan sonuncu dövr idi. Hesiod Zevs
Eric Hobsbawmun Hesiod 22
Eric Hobsbawm 4 Bernard Lewis. The Periodization of History – Excerpts. http://www.hudsonny.org/ 2009/02/the-periodization-of-history---excerpts.php
23 dövrü allahlarla danışa bi- və Lao-tszı, Hindistanda upa- lənlərin, allahların sevimli- nişadlar, Budda, İranda Zər- lərinin yarandığı dövrdür; bu düşt–xeyir və şərin mübarizə- zaman irrasionallıqla yanaşı si, Yunanıstanda Homer, Par- rasionallıq güc qazanmağa menid, Heraklid, Platon, başlayır. İnsanlar dövrü isə Aristotel, Arximed yaşayıb- qəhrəmanların allahlarla ya- yaratmışdılar. Dinlərin və fəl- xınlığına şübhənin əmələ gəl- səfələrin əsasları qoyulurdu. diyi, insanlıq və ədalət duy- Mifoloji dövr başa çatırdı. Fi- ğularının ortaya çıxdığı, ra- losof və peyğəmbərlərin fi- sional düşüncənin möhkəm- kirləri mifdən uzaq idi. Yas- ləndiyi dövrdür. O, digər persə görə insan varlığındakı dövrləşmə və sxemlər də ve- bu dəyişiklikləri “ruhlanma”, rir, lakin onları mütləqləş- “ruhun yüksəlməsi” adlandır- dirmir, çevikdir. Viko antik maq olar. Bu dövrdə sonralar dövrdə və ilk orta əsrlərdə irəli sürülən “tarixdə dövri zəka və şəxsiyyət adlandırılacaq şeyin kəşfi baş verdi. olaraq təkrarlanma baş verir” fikrinə qarşı çıxaraq spi- Filosoflar və dinyaradıcılar gəzir, görür, başqaların- ralvari dəyişmələrdən söhbət açır. Dövrlər bir-birinə dan (başqa mərkəzlərdən) öyrənirdilər. Bu, ideyaların bənzəyə bilər, amma dəyişikliklər var. Bu, tarixdə gə- və onların şərhinin bir-birinə bənzərliyinə yol açırdı. ləcəyi əvvəlcədən görməyin mümkün olmadığını Mehvər dövrdən kənarda qalanlar tarixdən kənarda qa- göstərir. lırlar. Mehvər dövr qalan hər şeyi assimilə edir (öz içi- nə alıb yox edir). Marx, 1818-1880) görə cəmiy- yət bir neçə istehsal üsullarından, iqtisadi forma və ya pillələrdən keçib. Birinci pillə ibtidai icma quruluşu (1889-1975) sivilizasiyaların adlanır. Burada mülkiyyət ümumidir, özəl deyil; kənd dörd faza keçdiyini irəli sürür. təsərrüfatı və şəhər sənətləri bölgüsü yoxdur, ixtisasl- 1-ci böyümə dövrü iqlim, aşma yoxdur və ya çox zəifdir. Köçlər, miqrasiya, elə- ərazi-torpaq kimi amillərin cə də insanların varlanması, rifah bu quruluşun dağıl- meydan oxuması və insan- masına səbəb olur. İkinci - Antik dövr Yunanıstan, ların buna sinə gərməsi, Roma və Orta Şərqin bir qismini əhatə edir. Bu pillədə mübarizəyə sövq olunmaları işçilər kənd və şəhər arasında bölünür. Bu dövr fəthlər ilə səciyyələnir. 2-ci narahat- və qullar dövrüdür. Qullar dövləti müdafiə etmək lıqlar dövrü adlandırıla bilər. istəmirlər. Həmin dövrü, xüsusilə şərqi tam əhatə Bu zaman daha çox daxili etmək üçün Marks “Asiya istehsal üsulu” üzərində amillər – keçmişi istismar et- qurulan cəmiyyətlərdən də söhbət açmışdı. Bu iki mək, milliyyətçilik, pərəstiş- quruluşu bir-biri ilə uzlaşdırmaq marksistlər üçün ba- karlıq (şəxsiyyətə, qurumla- şağrısına çevrildi. ra), yaradıcılığın zəifləməsi önə çıxır. 3-cü dövr savaş- lar və üstün azlığın qurduğu universal dövlətçilik döv- Roma dağılandan sonra üçüncü – feodalizm və rüdür. Nəhayət, 4-cü dövr dağılma, parçalanmanın ya təhkimçilik (serfdom) quruluşu yarandı. Təhkimlə- hökm sürməsidir. Yeni dövrdə sivilizasiyanın nənlər satıla bilməzlər, amma torpaqla yaşayıb-dolana özünəqəsdləri az deyil – texnologiyanın bütləşdiril- bilməyəndə, vergi verə bilməyəndə torpağı itirə bi- məsi, nüvə silahlarının yaradılması, konfliktlərin art- lərlər. Şəhərə axın başlayır, şəhər ticarəti güclənir. ması, milliyyətçilik, ifrat istehlakçılıq (consume- Dördüncü dövr get-gedə azad, boş işçilərin çoxalması rism), acgözlük, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sə- ilə başlayır. Şəhərlə kənd arasında ticarət güclənir, hiyyənin zəifliyi, özünümərkəzçilik və s. kəndlərdən şəhərə gedib fabriklərdə işləyirlər. Digər tərəfdən özəl sərvət artır və böyüyür. İş həyatında
təmərküzləşmə (müəyyən yerlərə cəmləşmə) və mation of capitalism” əsərin- ixtisaslaşma artır. Sə na yeləşmə güc lənir. də “kapitalizm və ya çağdaş Kapitalistlər, sərvət sahibləri tərəfindən əməyin dövr iki ardıcıl (dual) inqi- istismarı artır. Nəhayət, işçilərin istismarı və əşyalaş- labla - Britaniya sənaye in- ması onlarda azad olma arzusu yaradır. Bu, Marksa qilabı və Fransa siyasi inqi- görə beşinci pilləyə aparır. Kapitalistlər devriləcək və labı ilə başladı və 1980-90- yeni cəmiyyət - kommunizm əmələ gələcək. İnsanlar larda kommunist rejimləri- hər kəsə faydalı olan planlar əsasında fəaliyyət nin dağılması ilə bitdi” fikri- göstərəcəklər. ni irəli sürdü. (1883-1969) (Yaspers-oxunur) Əslində xüsusi qeyd “[800] - [-200] - ci illər arasında baş verən mənəvi pro- olunmalıdır ki, əvvəl elmi in- sesi” “Dünya tarixinin məhvəri (oxu)” və ya “məhvər q i l a b b a ş v e r d i dövrü” hesab edir (adlandırır). Çində fəlsəfə -Konfusi (H.İ.Kopernik, Kepler,
24 Qaliley, Nyuton). O. (1798- rində çalışanlar mövcuddur. 1857) qeyd etmişkən: keçmişə L. Qumilevin passionar nəzər salsaq görərik ki, elmlər etnogenez nəzəriyyəsi əslində insan ruhunu teologiya və meta- fərziyyədir, tarixi prosesləri fizikanın uşaqlıqda (çox keçmiş- etnoslarla ətraf mühitin, land- də) zəruri olan, amma həddindən şaftın qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi çox uzanmış himayəsindən azad kimi təsvir etməyə çalışır. Daha
etdilər
geniş mənada isə etnoslar əvəzinə müəyyən əlamətlərə Britaniya, Almaniya, ABŞ görə birlik duyğusu olan insan- kimi milli iqtisadiyyatların lar toplusu - etnik sistemlərə beynəlxalq rəqabəti 1-ci Dünya baxılır; anlaşılan terminlərlə Savaşına səbəb oldu. 1914-1991, desək, məsələn xalq (türklər), bu “qısa 20-ci əsr” ”İfratlar döv- superxalq (müsəlmanlar, avropalılar kimi) və subxalq rü”dür ( “Age of extremes”). (qıpçaqlar kimi) ətraf mühitlə əlaqədə köklü, mahiy- iddia edir ki, sivilizasiya dəyişirsə, yətcə dəyişmələrə məruz qalır. Passionarlıq canlı or- o, başqa sivilizasiyaya çevrilir. Həmişə arada qanizmdəki enerjinin (biokimyəvi...) gücü, artıqlığı sərhədlər var, başlanğıc və son var. Başqa sözlə, sivi- nəticəsində bir ali məqsədə çatmaq üçün gərgin işlə- lizasiyalar bir-birindən ayrıdır, bir-biri ilə kəsişmir. məyə, müəyyən ideya uğrunda qurban getməyə hazır Toynbee`nin ideyaları Oswald Spengler`inkinə olmaqdır. Müəyyən kütləvi mutasiyalar passionarlığı (1880-1936) yaxındır. Spenglerdə mədəniyyətlər bir- yüksəldə bilər. Bu, minlərlə kilometr uzana bilən geo- birindən tam təcrid olunmuş və ziy yət də dir. dezik xətt ətrafında cərəyan edir. Passionarlıq, yüksə- Toynbee`də cəmiyyətlər bir-birinə birləşir və bu, ta- liş, inkişaf, durğunluq və çöküş müəyyən coğrafi mə- rixi proseslərin kəsilməzliyini, sürəkliliyini təmin kan və müəyyən zaman kəsiyində (məsələn, 1200- edir. Lakin Collingwood`a görə Qərb sivilizasiyası 1500 il ərzində) baş verir (Spenglerdə bu zaman kəsiyi Ellin sivilizasiyasını öyrənərkən onun mənəvi-ruhi 1000-1200 ildir). dəyərlərini mənimsəyir və onu öz ruhi aləminin bir Bu belədirmi? Bəlkə (yəqin ki!?) heç nə ölmür, hissəsinə çevirir. Yəni qərb sivilizasiyası Ellin digərlərinə birləşir, yapışır, birləşdirilir, formasını sivilizasiyası ilə tam xaricdən bağlı deyil, onların dəyişir, bir formadan digərinə keçir, yəni müəyyən münasibəti daxili xarakter daşıyır. varislik var?! Birləşib yeniləşirlər, dağılıb dəyişirlər Qeyd: Şəhər-dövlətlərin və ya milli dövlətlərin ta- (yəni yenə də yeniləşirlər). rixi əvəzinə obyekt olaraq sivilizasiyaların tarixi daha Bir neçə dəfə qeyd etdiyimiz kimi, yenilik həqiqətə yaxın, izah oluna bilən deyilmi? köhnəliyin içində yaranmağa başlayır. Köhnəlik yeni, dəyişmiş, bəzən tanınmaz dərəcədə dəyişmiş libasda
meydana çıxır. Yeniliyin daxil olma intensivliyi mühüm əlamətdir. Yeni sivilizasiya köhnənin mühüm Tarixi bioloji və geoloji terminlərlə, doğulma, dərəcədə yeniləşməsidir, forma və məzmun cəhətdən uşaqlıq, gənclik, yetkinlik, qocalıq və ölüm kimi dövr- yeniləşmədir, köhnənin tam məhvi deyil. ləş di rən lər də az olmayıb. Si v i li za siyalar Tarixdə tam birmənalı eniş, çöküş yoxdur. Hər (mədəniyyətlər, etnoslar?) O. Spengler, A. Toynbee, eniş, çöküş bir yeniliyin başlanması, bir yaranmadır. Lev Qumilev (1912-1992) kimilərin iddia etdiyinə Elm və mədəniyyətin çöküşü, geriləməsi cəmiy- görə biologi orqanizmlər kimi yaranır (doğulur- yətin dəyərlərinin dəyişməsi ilə, fərdlərin mənəvi-ruhi genezis), çiçəklənir (böyüyür), qocalır (sınır) və ölür hal və maraqlarının, psixologiyasının dəyişməsi ilə (dağılır), yəni uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və qocalıq əlaqədardır. Xarici amillər (“barbarların hücumu”, iki- dövrü keçirirlər. Bu nəzəriyyələrin bəzisi müəlliflərin li standartlar) əsas deyil, amma onlar prosesi sürətlən- nəzərincə gələcəyi öngörməyə də gətirib çıxarır (mə- dirir və ya ona nöqtə qoyur... sələn, Spenqler “Der Untergang des Abendlandes” - Bir sıra mütəfəkkirlərə görə millətin xarakteri “Qərbin çöküşü” əsərində və Qumilev əsərlərinin bö- itəndə, zəifləyəndə, həzz birinci plana çıxanda, eqo- yük qismində). Bu, tarixdə pozitivizm və naturalizmin izm çox artanda sivilizasiya zəifləyir və məhv olur. hökm sürməsi, ümumi qanunların mövcudluğu iddia- Xalqların taleyi hökumətlərlə, yoxsa onların xarakteri sına gətirib çıxarır. ilə müəyyən olunur? İbn Xəldunun bu barədə fikirləri- Müasir dövrdə də sivilizasiyaların ömür dövrü, nə xüsusi yer ayrılacaq. aqrar sistemlərin dinamikası, demoqrafik mərhələlər, insan ruhunun inkişafı və tərəqqi kimi ideyalar əsasın- da həyat mərhələləri və onların riyazi modelləri üzə- (Davam edəcək) Kont .
Lev Qumilev 4 Aprel Oswald Spengler 5 Раймон Арон. Этапы развития сосиологической мысли. , Прогресс, 1993, c.17 (Raymond Aron. Les etapes de la pensee sociologique. Editions Gallimard, Paris, 1967.) Москва Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|