Bəxtiyar Tuncay Sak və hun ədəbiyyatı. Saklarda və ümumilikdə qədim türklərdə Gün Tenqri və Ay Tenqri inancı və bu inancın kurqanların quruluş və yerləşiminə təsiri
Yüklə 268,55 Kb.
|
 Bəxtiyar Tuncay
Sak və hun ədəbiyyatı. Saklarda və ümumilikdə qədim türklərdə Gün Tenqri və Ay Tenqri inancı və bu inancın kurqanların quruluş və yerləşiminə təsiri 
Qədim türklərin, o cümlədən skif və sakların əski inancları haqqında məlumatları özündə əks etdirən qaynaqlar az deyil, fəqət bu qaynaqlar içərisində dövrümüzədək yetişən, saklardan və ağ hunlardan (kuşan // eftalit) yadigar qalan zəngin türkdilli ədəbiyyat nümunələri xüsusi önəm kəsb edir. Doğrudur, bu ədəbi nümunələrin əsas hissəsi buddist və manixeist dünyagörüşünün daşıyıcısıdır. Lakin bu dinlərin hər ikisinin yaradaıcısı saklar olduğundan onlara əski türk inanclarını da qatmışlar. Türkdilli buddist mətnlərin böyük əksəriyyəti dövrümüzədək uyğur əlifbasına çevrilmiş vəziyyətdə gəlib çatmışdır. Şübhəsiz ki, dili uyğur dilinə yaxın olan bu mətnlərin heç də hamısı brahmi əlifbasından uyğur əlifbasına çevrilmiş qədim sak mətnləri deyildir. Bunların içərisində sonrakı dövrlərdə buddist kuşanlar (ağ hunlar // eftalitlər) tərəfindən yazılan əsərlər də var. Dövrümüzədək uyğur əlifbası ilə çatan buddist məzmunlu mətnlər bunlardır: 1. Beşbalıqdan (Şərqi Türküstan) tapılan, çinli rahib Hüen Tzanqın Vll əsrə aid edilən tərcümeyi-haının Sinqqü Seli Tutunq tərəfindən çincədən türkcəyə X əsrdə tərcümə edildiyi ehtimal edilən 722 sətirlik mətn (Gabian A.,von., 1935, р. 151-180; 193.371-415); 2. Hazırda Paris Milli Kitabxanasında qorunan, hər biri 8 sətir olan 80 səhifədən ibarət olan, X əsrdə qələmə alındığı ehtimal edilən şahzadələr Kalyanamkara və Papamkara haqqında əfsanənin türk versiyası (Pelliot P.,1914, р. 225-272); 3.Buddist "Saddharmapundarika" sutrasının 25-ci, bodisatv Kuan-şi-im Pusar haqqında hissəsinin Şin versiyasının çincədən türkcəyə tərcüməsi. 224 sətirlik nüsxəsi Sankt-Peterburqda, 60 sətirlik nüsxəsi Berlində, 61 və 11 sətirlik nüsxələri Maynsda qorunur (Tekin Ş., 1960); 4. "Altun Yaruq" (Qızıl şüa) sutrasının 96 sətirlik 3-cü kitabı (Bang W. und A. von Gabian., 1930, р. 193-207); 5. 54 səhifəlik buddist məzmunlu mətn (Bang W. und A. von Gabian., 1930, р. 208-210); 6. "Altun Yaruq". S.Malov tərəfindən Çinin şimal-qərbindən Suçjoudan 1910-cu ildə əldə edilib. X əsrdə Sinqqü Tutunq tərəfindən çincədən türkcəyə tərcümə edildiyi iddia edilir (Cəfərov N., 2004, s. 297-315; Suvarnaprabhasa, 1913-1917); 7. Tişastvustiksutranın türk versiyası. Sankt Peterburqda qorunur. Tərcümə olduğu iddia edilir, fəqət hansı dildən tərcümə olduğu deyilmir (Radloff W., 1910); 8. Buddist tövbə duasının iki ayrı nüsxəsinin fraqmentləri (Bang W. und A. von Gabian., 1930а, р. 432-450); 9. Berlin kolleksiyasında qorunan 133 və 129 sətirlik 2 fərqli buddist mətn (Bang W. und A. von Gabian., 1931, р. 323-356); 10. "Sekiz yükmək" sutrasının 466 və 26 səhifəlik iki fraqmenti (Bang W. und A. von Gabian., 1934, р. 92-192); 11. İblis Atavaka haqqında əfsanə. 12 səhifə, 566 sətir (Gabian A.,von., 1958); 12. Buddist məzmunlu yaı fraqmenti (Müller F. W. K., 1910); 13. Səkkiz buddist əfsanəsinin fraqmentləri (Müller F. W. K., 1922); 14. Dörd buddist əfsanəsi. 719 sətir (Müller F. W. K., 1931, p. 675-727). Bu siyahıya Nizami Cəfərovun toplayaraq, Azərbaycan türkcəsinə tərcümələri ilə birlikdə dərc etdirdiyi bir neçə buddist məzmunlu şeri də əlavə etmək lazımdır (Cəfərov N., 2004, s. 163-238). Syahıdakı 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 və 14-cü sıralarda duran əsərlərin orijinal sak əsərləri olduğunu və sonradan brahmi əlifbasından uyğur əlifbasına çevrildiyini ehtimal edirik. Fəqət həmin mətnləri geniş tədqiq etmək və bu ehtimalı təkzibedilməz şəkildə sübut etmək imkanına sahib deyilik. Odur ki, bu məsələnin üzərində durmayacağıq və onu gələcək tədqiqatçıların öhdəsinə buraxırıq. Eyni zamanda "Altun Yaruq" əsərinin də guya çincədən türkcəyə tərcümə edildiyi fikrini sübut edilməmiş, əsassız iddia kimi qəbul edirik. Çünki qədim Çin tarix kitablarında buddizmin Çinə Türküstandan ixrac edildiyi və çinlilərin öz dillərinə tərcümələr etdiyi və bu məqsədlə Türküstandan və hətta Parfiyadan tərcüməçilər dəvət edildiyi göstərilməkdədir (Ögəl B., 1992, ll, s. 325-327). Bu məsələ mövzumuz baxımından o qədər vacibdir ki, onun üzərində bir qədər ətraflı dumağı lazım bilirik. Bahəddin Ögəl özünün "Böyük hun impeiyası" kitabının ll cildində yazır ki, III-IV yüzilliklər Orta Asiyanın Çini mədəniyyət təzyiqi altına aldığı bir dövrdür. «Türküstana gələn Çin orduları Orta Asiyalı musiqiçi, alim və tərcüməç-iləri böyük qruplar halında yığıb Çinə aparırdılar. Bir əfsanə də olsa, Orta Asiyaya edilən 383-cü il axını Qaraşarda yaşayan böyük Budda mətnlərinin ustadı Kumarayivanı alıb Çinə aparmaq üçün nizamlanmışdı» (Ögəl B., 1992, ll, s. 325). Qədim Çin mənbələrinə istinadən söylənilən bu sitatdan da göründüyü kimi, Budda mətnlərinin ustadı Çində yox, Türküstanda, bir türk şəhəri olan Qaraşarda yaşayırdı. Məhz çinlilər onu və onun kimi digər alimləri Çinə aparmaq üçün çalışır və məhz çinlilər Türküstanda yaranan əsərləri öz dillərinə tərcümə etmək üçün tərcüməçilərə ehtiyac duyurdular. Türklər yox!!! Alim daha sonra yazır: «Fuxsun da haqlı olaraq yazdığı kimi, Orta Asiya Budda dini ilə bağlı biliklərin qalası kimi idi. Hərçənd Budda dini İsadan əvvəlki çağlarda da çox yayılmışdı, lakin m. s. II yüzillikdən sonra Budda dininə maraq sürətlə kükrəyib-daşdı və nəzərlər Çin sərhəddinin o tərəfinə dikildi. Buddizm qərbdən şərqə gedir, Hindistan və Türkistan verir, Çin də alırdı» (Ögəl B., 1992, ll, s. 325). Burada «Hindistan və Türküstan verirdi» ifadəsi, oxucuları çaşdırmamalıdır. Buddizmin Çinə ixracatçısı kimi Türküstanla yanaşı, Hindistanın da adının çəkilməsi heç də o anlama gəlməməlidir ki, bu mədəni alış-verişdə türklərlə (saklarla) yanaşı etnik hindlilər də iştirak edirdilər. Əsla. Etnik hindlilər buddist yox, əvvələr də, bu gün də olduğu kimi, hinduist idilər. Hindistanın sahibi isə sakların hakimiyyətinə son qoyan başqa bir türk qövmü-kuşanlar idilər (Ögəl B., 1992, ll, s. 228). Buddizmin ixracatçısı kimi də onlar çıxış edirdilər. Hunların, daha dəqiq desək, ağ hunların (eftalitlərin) bir qolu olan (Konukçu E., 1973), başçıları eynən oğuzlarda olduğu kimi "yabqu" titulu daşıyan (Гейбуллаев Г. А., 1991, c. 287; Konukçu E., 1973) hökmdarları ət-Təbəri tərəfindən «türklərin xaqanı» adlandırılan (Гейбуллаев Г. А., 1991, c. 287), ölkələri erməni tarixçisi Yeqişe tərəfindən «hunlar ölkəsi» (Гейбуллаев Г. А., 1991, c. 287) kimi vəsf edilən kuşanlar qədim Çin mənbələrində «yueci» adlandırılır. Həmin mənbələrindən göründüyü kimi, çinlilər bu xalqı çox yaxşı tanımış və onlarla sıx siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrdə olmuşlar. Bahəddin Ögəl qeyd edir ki, «Budda dinli kitabların Çin dilinə sürətlə tərcümə edilməsi tələb olunurdu. 209-cı ildə 27 Budda din alimi Çinə gəldi. Bu tərcüməçilərin arasında Hindistandan, hətta İrandakı Parfiya dövlətindən gələnlər belə var idi. Çox vaxt bu alimlər Kuçi və Qaraşar kimi elm mərkəzlərində toplanılır, oradan da Çinə gətirilirdi». Bu sitatdan göründüyü kimi, tərcüməçilər hətta Parfiyadan belə gəlirdilər. Sual doğur: Nə üçün Parfiyadan? Sualın cavabı çox sadədir. Çümki parfiyalılar da iskit, yəni türk idilər. Bu barədə Pompey Troq yazmışdır (Алиев К., 1987, c. 83). Bahəddin Ögəl daha sonra yazır ki, «Buddizm-ticarət-siyasət. Bu üç şey yanaşı gedirdi. 382-ci ildə Çinə gələn Turfan və Şanşan bəyliklərinin elçiləri Çində böyük bir maraq hiss etmişdilər. Çünki bu elçilər Çin dilinə tərcümə edilmiş buddizmin iki əsas kitabını da özləri ilə gətirmişdilər. Bundan da anlaşılır ki, "buddist kitablar öncə Turfanda çincəyə çevrilirdi». Bizcə, arıq şərhə ehtiyac yoxdur. Odur ki, həm türkcə, həm də çincə variantlarına rast gəlinən, hindcə isə variantları olmayan əsərlərin böyük əksəriyyəti, o cümlədən «Şahzadələr Kalyanamkara və Papamkara haqqında əfsanə», «Altun Yaruq» və s. kimi türk və dünya ədəbiyyatının şah əsərləri çincədən türkcəyə deyil, türkcədən çin dilinə çevrilmiş əsərlərdir. Tərcüməçi kimi qələmə verilən Sinqqü Seli Tutunq isə tərcüməçi yox bir çox sutraların gerçək müəllifi olmuşdur. Hər iki əsərdə, eləcə də digər buddist məzmunlu türkdilli ədəbi nümunələrdə çox sayda hind mənşəli antroponim, toponim və dini terminlərin olması onların məhz Hindistanda yarandığını sübut edir. Fəqət həmin əsələrin hansının bilavasitə saklara, hansının isə bilavasitə kuşanlılara aid olduğunu müəyyən etmək çox çətindir. Sözügedən əsərlərin tərcümə deyil, orijinal əsərlər olduğunu həm də o fakt sübut edir ki, dövrümüzədək türk dilində bir neçə buddist məzmunlu orijinal şer nümunəsi də ulaşmıdır. Onlardan bəzilərinin müəlliflərinin adları (Çisuya Tutinq, Pratyaya Şiri, Astanq Kalam Keysi və Kiki) belə məlumdur (Cəfərov N., 2004, s. 163-238). Bu şerlər içərisində Atsanq Kalam Keysinin iki şeri də var ki, onların məhz saklara aid olduğu və Şakı Muninin (Buddanın) dövrünə çox yaxın bir dövrdə yazıldığı heç bir şübhə oyatmır və onların məhz sak dili və ədəbiyyatı nümunəsi olduğunu sübut etmək heç bir çətinlik törətmir. Bu işdə bizə Buddanın türk mətnlərində rast gəlinən gerçək adı olan Burxan adı yardımçı olur və məhz bu antroponim bizə bir çox gizli gerçəkləri anlamağa imkan yaradır. Qədim Türk lüğətində "Burxan" antroponimi haqqında yazılıb: «Şəxs adı. Budda-buddist təlimin yaradıcısı» (Древнетюркский словарь, 1969, c. 127). Maraqlıdır ki, eyni terminə türk-şaman mifoloji sistemində də rastlanır və o, Tanrı anlamında işlənir. Məsələn N.F.Katanovun yazdığına görə, tuvalılar inanmışlar ki, ən yuxarı dünyada Burxan (Tanrı) yaşayır. İnsanların sahib olduqları hər şeyi, o cümlədən övladları o verir. Burxan insanlara pislik edən şər ruhları məhv etmək üçün orta dünyaya ildırım və şimşəklər göndərməklə müdaxilə edir (Катанов Н. Ф., c. 47). Türkdilli buddist ədəbiyyatının şah əsərlərindən biri olan «Altun Yaruq»da da Burxan eyni səviyyədə tutulur və «tanrılar tanrısı» adlandırılır: «Anta ötrü tenqri tenqrisi Burkan inça tipyarlıkadı Ananta...», yəni «Ondan ötrü tanrılar tanrısı Burxan Ananda belə söylədi...» (Cəfərov N., 2004, s. 297). Eyni zamanda buddist və manixeist mətnlərdə rast gəlinən "burxanlıq" termini də olmuşdur ki, birinci halda «Buddaya məxsus», ikinci halda isə «müqəddəs» anlamlarında işlənmişdir (Древнетюркский словарь, 1969, c. 127). Şübhəsiz ki, bu faktlar, eləcə də tərcümənin türkcədən çincəyə olduğunu sübut edən yuxarıdakı digər faktlar kəlmənin türkcədən çin dilinə keçdiyini sübut edir. Eyni termin Buddanın adı kimi türk dilindən buddizmin şimal qoluna-lamaizmə sitayiş edən xalqların, yəni tibet və monqol xalqlarının da dilinə keçmişdir və bu xalqlar da Buddaya Burxan deyirlər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Budda buddizmin əsasını qoymuş şəxsin gerçək adı deyil, ona verilmiş ləqəbdir. Belə hesab edilir ki, onun əsil adı Qautana olmuşdur. (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985, I, 444). Türk mətinlərində isə onun gerçək adı Burxandır. Astanq Kalam Keysinin şerlərindən isə onun oğlunun adını öyrənirik: «Burkan oğlu Tolpı Tüzün Uğan arşınınq Bulunçus yiq ödqilərin üğmiş şlokda Burk-şark kılıp on edqüsin mən-Astanq özüm Buyan küsüş özə köşmüş taksut başladı» (Cəfərov N., 2004, s. 210). Tərcüməsi: «Burxan oğlu Tolpı Tüzün Uğan zahidin Ələdüşməz müqəddəs yaxşılıqlarını öyən şerdən Burk-şark (?) edib onun on yaxşılığını mən-Astanq özüm Savab qazanmaq üçün qoşduğum hissə başladı» (Cəfərov N., 2004, s. 214). Budda özünü peyğəmbər elan edəndə onun 29 yaşı var idi. Təbii ki, o, həmin dövrə qədər evlənməmiş və övlad sahibi olmamış ola bilməzdi, çünki o şahzadə idi və şah nəslini davam etdirməklə mükəlləf idi. Fəqət buddist ədəbiyyatda onun ailəsindən və övladlarından söz açılmır. Lakin onun gerçəkdən də Tolpı Tüzün adında oğlunun olduğunu dolayısı ilə təsdiqləyən çox maraqlı bir fakt var. Məlum olduğu kmi, Budda (Burxan) öz dinini yaradarkən, hinduizmdən çox şeyi o cümlədən ölülərin yndırılması adətini qəbul etmişdi. Buddizmdə də hinduizmdə olduğu kimi, kişinin meyidinə od vuran onun böyük oğlu olmalı idi. Buddist əfsanələrdə Buddanı yandıran adamın adı Drona (Дяконова И. В., 1984, c. 98) kimi çəkilir və bizcə, bu ad "Tüzün" antroponiminin zamanla və yad dillərin təsiri ilə dövrümüzə-dək çatan təhrif edilmiş formasıdır. Buddanın oğlunun varlığına və gerçək adına gəlincə, səhv etmiriksə, Astanq Kalam Keysinin ona həsr etdiyi iki şeri bu baxımdan istisnadır: «...Alka üç ödki utmışlarnınq yorığları Arış, arığ kut kolunçuğ tolun bütkərip Ayağuluğ Tolpı Tüzün yolı özə Adruk, uluğ tuyunmakığ tuyunayın» (Cəfərov N., 2004, s. 202). Tərcüməsi: «Hər üç zaman qaliblərinin hərəkətlərini, Saf, təmiz niyazı bütünlüklə yerinə yetirib Hörmətli Tolpı Tüzün yoluyla Müqəddəs, böyük idrakı dərk edək» (Cəfərov N., 2004, s. 206). Sözügedən şairin öyərək göylərə qaldırdığı və ilahiləşdirdiyi bu şəxsin adına digər ədəbi nümunələrdə rast gəlinmir. Bu da təbiidir. digər dinlərdə olduğu kimi, buddizmdə də peyğəmbərin övladı olmaq həmin şəxsə başqaları qarşısında heç bir üstünlük vermir. İnsanların üstünlük dərəcələri onların imanının səviyyəsi ilə ölçülür. Elə bu üzdən də Burxan oğlu Tolpı Tüzün Uğan barədə mədhiyyələr yazmağa heç bir ehtiyac olmamışdır və üstəlik də bu, Budda dininin vacibiyyətləri sırasına daxil deyildir. Şerlərin məzmunundan göründüyü kimi, Burxanın oğlu buddizm dininin böyük din adamlarından biri kimi tanınmışdır. Fəqət hər dövrdə belələrinin sayı o qədər çox olmuşdur ki, onların hər birini yalnız öz müasirləri və ardıcılları mədh etmişlər. Hər dövrdə mədh edilən yalnız Buddanın (Burxanın) özü idi. Odur ki, Tolpı Tüzün Uğanı tərifləyərək göylərə qaldıran Atsanq Kalam Keysi, şübhəsiz ki, onun müasiri olmalıydı. Deməli, Astanq Kalam Keysi Buddanın (Burxanın) oğlunun müasiri olmuşdur, yəni e.ə. V əsrdə yaşamışdır və onun şerləri də e.ə. V əsr sak dilinin və ədəbiyyatının nümunəsidir. Hər halda, o, şerini yazanda artıq Burxan (Budda) həyatda yox idi. (O, səksən yaşında ölmüşdür). Bu, aşağıdakı misralardan məlum olur: «Sarvaartasıdı tiqin ad önqdünlüq Səkiz on yaş yaşamışın körkitmiş erür. Sartavahı yolçu yirçi aşiça yimə Sanı yüz minq koldınayut yıl, ay yaşayur» (Cəfərov N., 2004, s. 211). Tərcüməsi: «Sarvarthasiddha öncədən şahzadə adı ilə Səksən yaş yaşayacağını göstərmişdi. Və ya sartavahı yolçusu, yolçubaşı adı ilə Yüz min kotu nayuta ili, ayı yaşamışdır» (Cəfərov N., 2004, s. 215). Hər iki şerdən gətirdiyimiz misallardan da göründüyü kimi, bu şerlərdə misraların sonları öz aralarında qafiyələnmir. Yəni bu şerlər sonuyumlu yox, önuyumludur. Eyni halı Pratyaya Şiri və Kiki kimi digər buddist şairlərin də əsərlərində müşahidə etmək mümkündür. Pratyaya Şiridən bir nümunə: «Utmışlarnınq vısayı Buda Avatansana Uluğ kölünqü sundurta uz tiripnomlamış, Uğanlarnınğ on kut kolunç yozığı bu nomuğ Una ani iyin kəziqçə okıdı sözlərim» (Cəfərov N., 2004, s. 193). Tərcüməsi: «Qaliblərin vişayası Budda Avatnısaka Böyük taşıt sutrasında yaxşıca düzülüb yorulmuş, İlahilərin on səadət arzusunun yozumu olan bu qanuna. Odur ki, bunun üçün sıra ilə oxuyub izah edək» (Cəfərov N., 2004, s. 195). Kikidən bir nümunə: «Etüzlərinqə yaraşı Erdiniliq idiq tüməkin Enqəyü yoz yoçan yarudur Esrinqü yaruklar önmişin...» (Cəfərov N., 2004, s. 219). Tərcüməsi: «Vücudlarına yaraşan Cövhərlərdən hər cür bəzəklərdə Enqəyü (?) yüzlərcə yojana işıqlandıran Rəngarəng işıq çıxdığını...» (Cəfərov N., 2004, s. 229). Çısuya Tutunqun şerlərinə isə yuxarıdakı şairlərdən fərqli olaraq, həm ön uyumluluq, həm də sonuyumluluq xasdır. Elə bu xüsusiyyətinə görə də Çısuya Tutunqun şerləri Atsanq Kalam Keysi, Pratyaya Şiri və Kikinin şerlərindən fərqlənir: «Önq başlap, adkanğularka biliqlər kaçar, Öküş kara, ayığ yolluğ uruğuğ saçar. Öqlüq kişi istimtutçı yaşmaksız baçar, Öşəliksiz yiq nirvanınğ kapığın açar. Burkan kənti könqül erür, könqül ok burkan, Bulamı mat bölsər bolur sansarta turğan, Brdulmasar ikiqükə bulup ol nırvan, Bu bir sözni setirək boldı bakışta sorqan» (Cəfərov N., 2004, s. 187). Tərcüməsi: «Öncə (ondan) başlayaq (ki), biliklər xassələrə yönələr, Bir çox qara, pis yolların oxumunu əkər, Ağıllı insan heç zaman yanılmadan diqqət çəkər, İstisnasız nüfuzlu nirvananın qapısını açar. Burxanın özü ruhdur, ruh da burxan, Bunları bu cür bölsən, samsarada durarsan, Hər ikisinə bulaşmayanlar nirvananı tapır, Bu sözü baxşıdan soruşan çox nadir oldu» (Cəfərov N., 2004, s. 190). Çışuya Tutunqun şerini digərlərindən fərqləndirən başqa bir cəhət isə şivə fərqidir. Məsələn, təqdim olunan nümunənin ikinci beytinin ikinci sözü "özü" mənasında işlənən "kənti" (kəndi) kəlməsidir. Halbuki, Atsanq Kalam Keysidə "özüm" termini işlənməkdədir: «Burk-şark kılıp on edqüsin mən-Astanq özüm Buyan küsüş özə köşmüş taksut başladı» (Cəfərov N., 2004, s. 210). Ortada açıq-aydın bir forma və çox çüzi bir şivə fərqi var. Bu isə Atsanq Kalam Keysi, Pratyaya Şiri və Kikinin şerlərini «Sak ədəbiyyatı» (e.ə.Vl-ll əsrlər) kateqoriyasına, Çışuya Tutunqun şerlərini isə bir neçə əsr sonrakı dövrün məhsulu olan «Kuşan ədəbiyyatı» (e.ə. II-b.e. IV əsrlər) kateqoriyasına aid etməmizə imkan verir. Daha sonrakı əsrlərin (V-X) yadigarı olan manixeist (maniçi) məzmunlu uyğur şerində də Kuşan şer formasına bənzər forma ilə, həm ön, həm də son uyumluluq halı ilə üzləşirik. Bu baxımdan Arpınçur Təkinin dövümüzədək ulaşmış bir şerini misal göstərmək olar: «Kün Tenqri yarukun teq köküzlüqüm, bilqəm, Kün Tenqri yarukun teq köküzlüqüm, bilqəm. Körtlə, tüzün Tenqrim, külüqüm, küünsüm! Körtlə tüzün Tenqrim, külüqüm, buluncsuzum!» (Cəfərov N., 2004, s. 159). Mövzumuz baxımından bu şerin böyük əhəmiyyəti var. Çünki burada Gün Tenqrinin (Kün Tenqri) adı ilə rastlaşırıq. Bənzər hal digər manixeist məzmunlu şerlərdə də müşahidə edilir. Həmin şerlərdən birində Gün Tenqri ilə birlikdə Ay Tenqri inancının izini də görürük. Qeyd etmək lazımdır ki, istər buddist, istər manixeist, istərsə də dünyəvi məzmunlu qədim türk ədəbi nümunələrinin böyük əksəriyyəti dövrümüzədək məhz uyğurların sayəsində gəlib çıxmışdır.Məhz onlar özlərindən əvvəlki türk ədəbiyyatını uyğur əlifbasına çevirərək dövrümüzədək yaşamasına imkan yaratmışlar. Əsəri sayəsində yüzlərcə qədim türk folklor və yazılı ədəbiyyat nümunələri dövrümüzədək ulaşan Kaşğarlı Mahmud da bir uyğur türkü idi. Yeni Türk Ensiklopediyasında yazılanlara görə, kağızı kəşf edərək, onu uzun müddət öz monopoliyasında saxlayan uyğurlar ilk mətbəələri də kəşf edən və onlardan istifadə edən xalq olmuşlar (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985, Xll, s. 4482-4483). Hazırda Uyğurustan (Şərqi Türküstan) Çinin tərkibində olduğu üçün türklərin bir çox kəşfləri kimi barıt, kağız , mətbəə və kitabın kəşfi də çinlilərin adına çıxılır. Fakt isə budur ki, elmə məlum ən qədim kağız kitablar,eləcə də mətbəədə basılmış kitablar türkcədir. Uyğurustanın (Şərqi Türküstanın) xarabalıqlarından indiyə qədər yüzlərlə kitab tapılmışdır və bu gün də tapılmaqda davam edir (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985, Xll, s. 4483). İstər buddist, istərsə də manixeist mətnlərin dili kimi uyğur dili də xaqaniyyə türkcəsidir. Bu üzdən də onlardan öncəki ədəbiyyat uyğur ədəbiyyatı nümunələri, bu nümunələrin dili də uyğur dili hesab edilir (Zeynalov F.,1981, s. 269). Halbuki uyğurlar Şərqi Türküstana V-Vl əsrlərdə gəlmişlər və burada dövlət də (Vlll-lX əsrlər) qura bimişlər (Zeynalov F.,1981, s. 268). Bundan öncə onlar Şərqi Avropa və Qafqazda yaşamışlar. Odur ki, yuxarıda haqqında söz açılan ədəbiyyat uyğurlaraqədərki türk soy və boylarına - saklara, kuşanlılara və hunlara aiddir. Təsadüfi deyil ki, Mahmud Kaşğarlı sakların dilini "xotən" (xotan) dili adlandırır və onların ləhcəsini uyğur ləhcəsindən fərqləndirir (Əskər R., 2008, s. 324). Həmin dildə yazıb-yaradanlar isə özlərini "şakı", yəni «sak» adlandırmışlar və onların dili uyğur dilindən çoxsaylı hind mənşəli sözlərə sahib olması və "a" saiti ilə başlayan sözlərin önündə "h" səsinin tələffüz edilməsi ilə fərqlənmişdir. Başqa fərq olmamışdır. Odur ki, bu dili uyğur dilinin fərqli bir variantı saymaq olar. Hər halda, brahmi əlifbası ilə türkcə yazılmış mətnlər, eləcə də digər buddist məzmunlu mətnlər türkoloqlar tərəfindən uyğur dili abidələri kimi qəbul edilir. Məsələn, görkəmli türkoloq Fərhad Zeynalov yazır ki, «Şərqi Türküstandan qədim uyğur dilini səciyyələndirən irili-xırdalı 4000-ə qədər əlyazması, fraqmentlər, ksiloqraflar toplanmışdır...Bu abidələr içərisində buddizmlə əlaqədar olanları üstünlük təşkil edir» (Zeynalov F.,1981, s. 269). Fərhad Zeynalovun yazdıqlarından belə anlaşılır ki, uyğurlar haqqında ilk məlumatlarda onlar "oqur", "saraoqur", "kotriqurlar", "onoqur" və s. adlarla qeyd edilmişlər (Zeynalov F.,1981, s. 268). İrəlidə görəcəyimiz kimi, onları bu adlarla məhz erkən orta əsrlər Avropa tarixçiləri Qafqaz və Şərqi Avropada yaşayan hunların tərkibində yad etmişlər. Qədim Çin mənbələrində hunlardan son dərəcə çox danışılsa da və bir çox türk soy və boylarının, o cümlədən se (sak) və yuecilərin (kuşanlıların) adları yad edilsə də uyğurlar haqqında bircə kəlmə belə danışılmır. yalnız sonrakı mənbələrdə onlardan "vey-ho", "hun-ho" və vey-vu-rh" adı ilə bəhs edilir. Bu isə o deməkdir ki, uyğurlar Qərbdən Şərqə saklardan və digər türk xalqlarından daha gec köç etmişlər (Rəcəbov Ə., Məmmədov Y., 1993, s. 390). Uyğur türkləri hazırda əsasən Çinin Sintzyan-Uyğur Muxtar Vilayətində, qismən də Qazaxıstan və Özbəkistanda yaşayırlar. Rəsmi statistikaya görə, sayları 15 milyon civarındadır. Qeyri-rəsmi məlumatlara əsasən isə, sayları 30 milyonla 100 milyon arasında göstərilir. Uyğurlaın tarixdə qurduqları ilk dövlətin Vlll əsrdə qurulan Onuyğur-Doqquzoğuz xaqanlığı olduğu hesab edilir. Bu dövlətin ərazisi Monqolustan, Sibir və İndiki Uyğurustan ərazilərini əhatə etmişdir. Dövlətin qurulmasında doqquzoğuzlarla onuyğurlar fəal rol oynamışlar (Zeynalov F.,1981, s. 268-269). On uyğur soyunun birləşməsi ilə ortaya çıxan onuyğurların adına Orxon-Yenisey abidələrində sıx-sıx rast gəlinməkdədir. Məsələn; «Su... orada qalmış xalq onuyğur, doqquzoğuz xalqlarının üzərində yüz il oturub... Orxon çayı...» ( Moyunçur abidəsi, 3-cü sətir) (Rəcəbov Ə., Məmmədov Y., 1993, s. 149). Onuyğurların adının əks olunduğu Moyunçur abidəsi bəzən "Selenqa daşı" da adlanır. Monqolustan ərazisindən, Selenqa çayı sahilləri yaxınlığından tapılmış bu abidə 744-759-cu illər arasında qoyulmuşdur (Rəcəbov Ə., Məmmədov Y., 1993, s. 134-135). Onuyğurların adına daha əvvəlki dövrlərə aid Qərb mənbələrində də rast gəlinməkdədir. Bu isə uyğurların, eləcə də onuyğurların Şərqə köçməmişdən öncə Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan ərazisində yaşamış olduqlarından xəbər verməkdədir. İstər qədim erməni abidələrində, istər Musa Kağankatlının "Alban tarixi"ndə, istərsə də bir çox başqa mənbədə onların adı Albaniyada baş verən hadisələrlə əlaqədar çəkilir. Bu mənbələrdə onların adı "honoğur", "onoqur" kimi qeyd edilmişdir (Əliyarov S.,1991, s. 139; Джафаров Ю. Р., Б., 1985, c. 41-68). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Xəzər xaqanı İosifin məktubunda uyğurlar Azərbaycanın (Qafqaz Albaniyasının) 4-cü şahı Toqarmanın 10 oğlundan biri olan Uyğurun soyu kimi təqdim edilməkdədir (Ağasıoğlu F., 2005, s. 29). Tarixi mənbələrdən onuyğurların III əsrin böyük Azərbaycan şairi və filosofu Maninin qurmuş olduğu maniçilik, başqa sözlə, manixeizm dininə sitayiş etdikləri və bu dini öz dövlətlərinin rəsmi dini elan etdikləri məlumdur (Гумилев Л., 2002, c. 472-473). Görünür, öncələr Albaniyada yaşamış onuyğurların bu ölkəni tərk edib Şərqə köçmələrinə də elə bu din səbəb olmuşdur. Çünki V əsrdə Albaniya hökmdarı Vaçaqanın dövründə xristianlığın rəsmi dövlət dini elan edilməsindən sonra bütün qeyri din və məzhəb nümayəndələrinə qarşı, o cümlədən maniçilərə qarşı dəhşətli təqib və təzyiqlər başlamışdı (Kalankaytuklu M., 1993, s. 53-55). Bu üzdən də başqa din və təriqətlərin nümayəndələri ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Nizami Xudiyevin yazdığına görə, «IX-XII əsrlərdə ümumi türk dilinin inkişafında maniçi türk ədəbiyyatı müəyyən rol oynamışdır. Bu ədəbiyyatın dili qədim türk dilidir. Bununla belə, həmin dil artıq başqa mədəniyyət tipologiyasına xidmət edir. Ümumiyyətlə, IX-XII əsrlərdə türklər qədim türk Tanrı dininin yerinə islam, buddizm, maniçilik, xristianlıq kimi dinləri qəbul edirlər və qədim türk dilinin əsas lüğət fondu, hətta ümumən leksikası dəyişmir. Eləcə də bir çox maniçi mətnlərdə yeni dinin xüsusi terminologiyasına xas elementlərə rast gəlinmir. Yəni maniçilik türk ədəbiyyaında əksər hallarda öz terminologiyası ilə təmsil olunmuşdur» (Xudiyev N., 1997, s. 55). Nizami Cəfərov isə yazır ki, «Maninin təlimində qədim türk mifologiyası, xüsusilə dünyanın yaranması haqqındakı təsəvvürlərlə səsləşən məqamlar kifayət qədərdir. Tanrının qaranlığın, şərin, bədənin deyil, məhz işığın, xeyrn, ruhun yaradıcısı olması; insanın mahiyyətinin bədəndə yox, ruhda təzahürü, dünyanın xaos, mükəmməl insanın kosmos səciyyəsi daşıması qənaətinə gələn Mani, görünür, yalnız müqəddəs kitabları öyrənməklə kifayələnməmiş. öz təlimini yaradarkən qədim təsəvvürlərdən, miflərdən də istifadə etmişdir (Cəfərov N., 2004, s. 16). Maniçilik və ya manixeizm Onuyğur-Doqquzoğuz dövlətində və Sibir-Yenisey Xaqanlığında rəsmi din səviyyəsində tutulsa da bundan çox-çox öncələr o, Azərbaycan, İran, Orta Asiya və Avropada yayılmışdı.Təbii ki o dövrdə və o məkanda da manixey ədəbiyyatı nümunələri yaranmamış deyildi.Ən azı bu dinin əsasını qoymuş Maninin şer yazdığı və öz dini-fəlsəfi görüşlərini qələmə almış olduğu məlumdur.Lakin çox təssüflər olsun ki, məsələnin bu tərəfi tədqiqatçıları düşündürməmiş və bu üzdən də "Manici türk ədəbiyyatı " adı altında məlum olan bütün əsərlər ucdantutma Vlll əsrdən sonra Şərqdə yaradılan və ya başqa dillərdən tərcümə edilən əsərlər kimi qəbul edilmişdir. Musa Kağankatlının verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Qafqaz Albaniyasında, yəni Azərbaycanın Araz çayından şimalda yerləşən ərazilərində xristianlığı möhkəmləndirən Vaçaqan cadugər, sehirbaz və büpərəstlərə qarşı mübarizə aparmış, onların kitablarını yandırmış, övladları üçün isə xristian məkəbləri açmışdı. Müəllif həmin dövrdə Albaniya və Ermənistanda Nestorla bərabər Maninin də lənətləndiyni bildirməkdədir (Kalankaytuklu M., 1993, s. 53-55, 79). Madam ki, Qafqaz Albaniyasında digər din, məzhəb və təriqətlər kimi Maninin tərəfdarlarına qarşı da təqiblər başlanmışdı və onların kitabları yandırılırdı, təbii ki, bu dinin mənsubları canlarını və kitablarını xilas etmək üçün mühacirət etməyə məcbur idilər. Belələrindən biri də onuyğurlar idilər. Albaniyada təqib və təzyiqlərə məruz qalan icmalardan biri də monofizit xristianlar, yəni nestorianlar idilər. Maraqlıdır ki,bu təzyiqlər nəticəsində Azərbaycanı tərk edərək Şərqə üz tutan uyğurların bir qismi də nestorian idilər və onlar da maniçilər, yəni manixeistlər kimi öz kitablarını da özləri ilə aparmışdılar. Uyğurların bir qismi əski dinlərinə - Göy Tenqri dininə sitayiş edir və Orxon-Yenisey əlifbasından istifadə edirdilər. Xristianlığın nestorian qoluna mənsub olan uyğurlar soğd və onun əsasında tərtib edilmiş uyğur əlifbalarından istifadə edirdilər. Soğd əlifbası İran mənşəli əlifbalardan biridir və bu əlifbanın yaradıcıları Orta Asiyada yaşayan irandilli söğdlar idilər. Xristian uyğurlar bir müddət bu əlifbadan istifadə etdikdən sonra onun əsasında özlərinə yeni bir əlifba yaratdılar ki, bu da elm aləmində "uyğur əlifbası" adı ilə məşhur olan əlifbadır. Uyğur əlifbasının soğd əlifbası əsasında tərtib edildiyini yazı tarixinin gözəl bilicisi İohannes Fridrix də təsdiqləyir. O bu barədə yazır: «Soğd yazısı...soldan sağa yazılır və o, Suriya əlifbası ilə qohumdur.Lakin bu qohumluğun xarakteri belədir ki, həm Suriya, həm soğd yazısı arami yazısının qədim və hələ məlum olmayan formasından qaynaqlanır və bir-birindən müstəqil, lakin paralel inkişaf etmişlər... İndi uyğur yazısının soğd əlifbası əsasında yaradıldığı ehimalı daha ağlabatan görünür, belə ki, uyğurlar da digər türk xalqları kimi "p" səsini "b" səsindən və "k" səsini "q" səsindən ayırsa da, uyğur əlifbasında eynən soğd əlifbası kimi bu səslər eyni işarələrlə - "p" və "k" hərfləri ilə yazılırdı... Çünki soğd dilində "b" və "q" səsləri yox idi.Bundan başqa soğd dilində "l" səsi də olmamışdır. Odur ki, onlar xarici sözlərdəki "l" səsini ifadə emək üçün "r" hərfinin dəyişik formasından istifadə edirdilər... Uyğur yazısında da..."l" səsini ifadə etmək üçün "r" hərfinin dəyişik formasından istifadə edilmişdir» (Фридрих И., 1979, c. 167). Maninin dinini qəbul emiş türklər isə elm aləmində "manixey əlifbası" adı ilə tanınan və Maninin özü tərəfindən tərtib edilmiş olan əlifbadan istifadə edirdilər və uyğurlar bu əlifbanı özləri ilə birlikdə Azərbaycandan gətirmişdilər. Soğd və uyğur əlifbalarından fərqli olaraq, bu əlifbada "p" və "b" səsləri, eləcə də "k" və "q" səsləri ayrı-ayrı hərflərlə ifadə olunurdu. Bu əlifbada digər türk əlifbalarında olduğu kimi, "l" səsi üçün də ayrıca işarə var idi. İohannes Fridrixin yazır ki, «Şərqi Türküstandan İran və şərqi türk dilləində, arami mənşəli ayrı-ayrı əlifbalarla yazılmış maniçi mətnlər tapılmışdır. Onlardan biri manixey əlifbası adlanır. Ona Babilistanın Nippur şəhərində üzə çıxarılan maqik gil fincanların üzərində də rast gəlinmişdir ki, bu da onun mənşəyi məsələsi baxımından çox önəmlidir. M. Lindzbarski göstərmişdir ki, sağdan sola yazılan bu yazı arami kursiv yazısından qaynaqlanır və dekorativ Palmir yazısı ilə qohumdur...Bu yazıda bütün saitləri ifadə edən işarələr var» (Фридрих И., 1979, c. 167). Qeyd emək lazımdır ki, bu əlifba ilə yazılmış bütün mətnlər türkcədir. Bu fakt sözügedən əlifbanın məhz türk dili materialı üçün yaradıldığını, yəni Maninin ana dilinin türk dili olduğunu sübut edir. Lakin bu, həmin fikri sübut edən yeganə fakt deyildir. Manixey əlifbasında "l" səsini ifadə edən ayrıca hərfin olması faktı da deyilənlərə ən gözəl sübutdur. Məsələ burasındadır ki, qədim soğd dilində "l" səsi olmayıb (Фридрих И., 1979, c. 167). Eyni sözləri digər İran dilləri barədə də söyləmək olar. Məsələn, fars dili üzrə tanınmış mütəxəssis V. Abayevin yazdığına görə, bu dildə əskidən "l" səsi olmamış və bu səs sözügedən dilə X əsrdə daxil olmuşdur (Kasım A. C., 2001, s. 14). Nəzərə alsaq ki, Mani gəncliyini Babildə keçirmiş və orada təhsil almışdı, onun yaratdığı əlifbanın arami mənşəli olmasında təəccüblü bir şey yoxdur. Maraqlıdır ki, mənbələrdə Maninin öz əsələrini məhz bu əlifba ilə qələmə aldığı birmənalı şəkildə vurğulanır. Bu isə o deməkdir ki, o, əsərlərini türkcə qələmə almışdır. Çünki soğd və toxar dillərində yazılmış maniçi ədəbiyyat nünunələrinə də rast gəlinməsinə baxmayaraq, onlar soğd və toxar əlifbaları ilə yazılmışdır. Manixey əlifbası ilə qələmə alınmış mətnlərin isə hamısı istisnasız olaraq türkcədir. Soğd və toxar dillərində olan mətnlərin hamısının türkcə qarşılığı var. Yəni həmin mətnlər türk dilindən tərcümədən başqa bir şey deyildir. Lakin Avropa və rus alimləri türk abidələrinin tərcümə olduğunu israr edirlər. Halbuki türk mətnlərinin bir çoxunun müəllifləri bəllidir və onlar türkdürlər. Bunlardan biri Alpınçur Təkindir və onun iki şeri dövrümüzədək yetişmişdir. Onlardan biri belədir: «...Barayın tisər, bac anrakım, Baru yimə uma mən, Bağırsakım! Kirəyim tisər, kiçiqkiyəm, Kirü yimə umaz mən, Kin, yıpar yıldığım...» Tərcüməsi: «...Gedim desəm də,gözəl sevgilim, Gedə bilmərəm, Mərhəmətlim, Gəlim desəm də, kiçiciyim, Gələ bilmərəm, Ənbər, müşk qoxulum...» (Cəfərov N., 2004, s. 159-160). Şübhəsiz ki, bu şerin dili Vlll-X əsrlər uyğur dili nümunəsidir.Eyni sözü müəllifi bilinən başqa manixey mətni - nəsr formasında qələmə alınan "Xuastuanift", yəni "Maniçilərin tövbə duası" barədə də söyləmək olar. Bu duada da qədim Gün Tenqri və Ay Tenqri obrazlarına rast gəlirik: «...Tenqrim, suyda baru bilmətin kün ay tenqrikə, iki yaruk ordu içrə oluruğma tenqrilərkə neçə yazınımız ersər, yemə kirtü erklik küçlüq tenqri tipənkirtkimədimiz ersər,neçə öküş yavlak, çulvu sav sözlədimiz ersər... yemə kün ay ölür tidimiz ersər,..kentü özümüü küntə,ayda önqi biz tidimiz ersər... bu ikinti bitmətin yazınmış yazukuq boşunu önütür biz: manastar ğırza!» (Cəfərov N., 2004, s. 285). Tərcüməsi: «Tanrım, günah ediyimizi bilmədən gün, ay tanrılara - iki işıqlı sarayda əyləşən tanrılara qarşı nə qədər günah işləsək də, əsl qüvvəli, qüdrətli Tanrı deyib iman gəirməsək də, nə qədər çoxlu pis, rüsvayçı sözlər söyləsək də... həmçinin gün, ay tanrılar ölür desək də... hünərsizliyindən doğub-batır, hünəri varsa doğmasın desək də... özümüzü öyüb biz gündən, aydan yüksəyik desək də... bu ikisi qarşısında etdiyimiz günahları bilmədən yalvarırıq: günahlarımızı bağışla» (Cəfərov N., 2004, s. 291). Bu nəsr əsərinin də dili VIII-X əsrlərin uyğur dilidir və şübhəsiz ki, köçdən sonra Şərqdə ərsəyə gətirilmişdir. Onu ərsəyə gətirən Bötürmüş Tərxan əsərin sonunda adını yazmağı da unutmamışdır: «...Suçdan, günahlardan indi azad olaraq işıq tanrılarına, din səadətinə, pak dindarlara yalvarırıq: günahlarımızı bağışla! Bötürmüş Tərxan niğosakların günahları, suçları haqqındakı duaları - Xuastuanifti bitirdi» (Cəfərov N., 2004, s. 296). Əsərin müəllifi adını açıq-aydın yazsa da bəzi rus və Avropa alimləri onun tərcümə olduğunu iddia etmişlər. Bəziləri bu əsərin suryani dilindən, bəziləri isə guya soğd dilindən tərcümə edildiyini irəli sürmüşlər (Гумилев Л., 2002, c. 426-427), lakin onun nə soğd dilində, nə də suryani dilində variantlarını göstərə bilməmişlər. Göstərə də bilməzdilər, çünki belə variantlar yoxdur və heç vaxt olmayıb da. Əsər orijinaldır və müəllifi onu türkcə qələmə alıb. Əgər söhbət Tenqridən gedirsə, qədim türk mifologiyasından qaynaqlanan Gün Tenqri, Ay Tenqri, Yer-Sub obrazlarına rast gəlinirsə, əsəri tərcümə hesab etmək və ümumiyyətlə maniçiliyin yaranmasını türk mühitindən ayrı təsəvvür etmək, əlbəttə ki, yanlışdır. Elmi ədəbiyyatda səhvən iranlı kimi qələmə verilən Mani 215-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Həmədan şəhərində doğulmuşdur. O, məşhur Arsaklar sülaləsindən idi. Bu sülalənin əsasını qoymuş Arsak isə sakların parn (baran, baranlu) qəbiləsindən idi (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, I, s. 423, Arşakilər), yəni Arsaklar sak mənşəli idilər. İlk fars-Sasani şahı Ərdəşir türk-Arsaklar sülaləsindən sonuncu Part. yəni Parfiya hökmdarı Ərdabanı məğlub etdikdən sonra Arsakların Ön Asiya, Güney Qafqaz və Mərkəzi Asiya üzərində 500 ildən artıq sürən hakimiyyətlərinə (e.ə. 250-b.e. 224) son qoyuldu və farslar böyük türk imperatorluğunun bütün torpaqlarının sahibinə çevrildilər. Arsakların əlində sadəcə Ermənistan (62-428) və Albaniya (I əsrin ortaları-510) qalmışdı (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, I, s. 423, Arşakilər). Məğlub sülalənin əksər üzvləri o dövrdə Arsakların paytaxtı olmuş Həmədan şəhərində yaşayırdılar. Farslar onların xalqı üsyana təhrik edə bilmə ehtimallarını göz önündə tutaraq sülalənin bütün üzvlərini öz imperiyalarının paytaxtına sürgen etdilər.Sürgün edilən ailələr içərisində Maninin atası Pətiyin ailəsi də vardı. Mani- dünyagörüşü də bu şəhərdə, yəhudi, xristian və zərdüşti filosoflarının mübahisələrinin qızğın keçdiyi Mədain şəhərində formalaşdı. Mani farsların gücünün onların dinlərində, yəni zərdüştilikdə olduğunu çox tez başa düşdü. Odur ki, bu ideoloji sistemə qarşı onu çürüdə biləcək, eləcə də tükləri fars hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə səfərbər edə biləcək alternativ dini-ideoloji bir sistem qurmaq qərarına gəldi. Maninin dininin əsil mahiyyətini başa düşməyə bizə Bötürmüş Tərxanın qələminə mənsub "Xuastuanift" əsəri kömək edir: «Hörmüz tanrı beş tanrı ilə bütün tanrıların gücünü toplayıb şeytanlara qarşı vuruşmağa enib, gəldi. Bəd əməllər şeytanı Şimnu beş cür şeytana qarşı vuruşdu. Tanrı, şeytan işıq o vaxt bir-birinə qarışdı. Hörmüz tanrı əsgərləri, beş tanrı bizim ruhumuz günah şeytanları ilə vuruşub başlarından yaralandılar» (Cəfərov N., 2004, s. 290). "Xuastuanift" məhz bu cümlələrlə başlayır. Əsərdə zərdüştiliyin baş tanrısı Hörmüzün adı çəkilir və o, əsərin, eləcə də maniçilik fəlsəfəsinin əsas personajlarından biri kimi çıxış edir. Elə bu fakt da bir çox tədqiqatçıları maniçiliyi zərdüştiliyin bir təriqəti və bu dinin törəməsi hesab etməyə sövq etmişdir. Məsələ də elə bundadır. Yəni bütün səhf mülahizələr elə buradan qaynaqlanmaqdadır. Lakin tədqiqatçıların gözdən qaçıtdıqları və ya böyük əhəmiyyət vermədikləri bir detala xüsusi diqqət yetirmək kifayədir ki, məsələnin tamam başqa cür olduğunu anlayasan. Məsələ burasındadır ki, maniçilikdə "Avesta"dakı Əhrimən obrazının yerinə türk mifologiyasının ən məşhur mənfi qəhrəmanlarından biri olan, ayrı-ayrı türk əfsanə və nağıllarında bəzən Şimnu, bəzən Şimnus və ya Şulbus, bəzən də Çulbus, Kəlləgöz və ya Təpəgöz adları ilə adlandırılan obraz daxil edilmişdir (Cəfərov N., 2004, s. 290). Maniçilikdə bu obrazın "Şimnu" adından istifadə edilmişdir. Görəsən, Əhrimən obrazını Təpəgözlə, yəni Şimnu ilə əvəzləmək Maninin nəyinə lazım idi? Məlumat üçün bildirək ki, "Avestada" iblis, şeytan, şər qüvvələrin başçısı kimi təqdim edilən Əhrimən bu varlığın yeni fars dilindəki adıdır. Zərdüştilərin müqəddəs kitabında, yəni Avestada bu qüvvənin adı Anqra Manyudur. "Anqra Manyu" adı isə türk Tenqrisinin farsca bir qədər təhrif edilmiş adıdır. ---------------------------------------------------------------------------------------------------- Qədim türkcə Yakut türkcəsində Avestada ---------------------------------------------------------------------------------------------------- Tenqri Menqu Tanqra Menqu Anqra Manyu -------------------------------------------------------------------------------------------- Qədim türklər sitayiş etdikləri tək Tanrıya çox vaxt "Tenqri Menqü" də deyirdilər. "Menqü" qədim türk dilində əbədi deməkdir (Древнетюркский словарь, 1969, c. 342). Odur ki, bu halda söhbət əbədi olan Tanrıdan gedir. Bəzi türk ləhcə və şivələrində "Tanrı","Tenqri" əvəzinə "Tanqara" forması işlədilməkdə, "Tenqri Menqü" ifadəsi də "Tanqara Menqü" kimi səslənməkdədir (Алексеев Н.А., 1984, c. 35). Qatı bir fars milliyətçisi olan və əsərindən də göründüyü kimi, türklərə dərin nifrət bəsləyən Zərdüşt öz saxta dinində Tanqra Menqunu "Anqra Manyu" adı altında iblis elan etmiş, ona qarşı Babil-Aşşur mifologiyasından götürdüyü Ahura Məzdanı, yəni Hörmüzü, eləcə də Arti, Anahid, Mitra, Vritraqan və sairə fars tanrılarını qoymuş, Hörmüzü və fars tanrılarını xeyrin, işığın rəmzi kim qələmə vermişdi. Avestada turanlılar, yəni türklər şərin və qaranlığın, iranlılar, yəni farslar isə xeyrin və işığın əsgərləri kimi qələmə verilir, turanlıların Anqra Manyuya sitayiş etdikləri qeyd edilir. Maninin öz dinində Əhrimənin, yəni Anqra Manyunun yerinə Şimnunu, yəni təpəgözü iblis elan etməsinin əsil səbəbi türk Tanrısını Zərdüştün ona biçdiyi iblis obrazından xilas etmək idi. Türk Mani bununla da yetinməmiş, Tenqrini Hörmüzdən də, digər fars tanrılarından da yuxarı qaldırmış, ikinci yerə türk mifologiyasından götürdüyü Gün, Ay tanrılarını və Yer-Suyu yerləşdirmiş, Hörmüzü və onun beş tanrısını, yəni fars tanrılarını isə onlardan aşağı tutmuşdur: «...Gün, Ay tanrılara, iki işıqlı sarayda əyləşən tanrılara, bütün bürhanların müqəddəs adının, ləyaqətli ruhların, Yer-Su nurunun əsası Tanrı məkanına gedəndə ilk qapı Gün, Ay tanrısının olacaqdır. Beş tanrını qurtarmaq, işığı-zülməi ayırmaq üçün işıq göydə dolanır» (Cəfərov N., 2004, s. 291). Bənzər ierarxik sistem türk şamanizmində müşahidə edilməkdədir (Алексеев Н.А., 1984, c. 43). Maninin təliminə görə, beş tanrı Şimnu ilə, yəni təpəgözlə və onun beş şeytanı ilə döyüşdə yaralandıqları və murdarlandıqları üçün onların qurtarılmağa, təmizlənməyə ehtiyacları var. Yalnız bundan sonra onlar Gün, Ay qapılarından keçib Tanrı dərgahına qalxa bilərlər. Gördüyümüz kimi, maniçilikdə Əhrimənin yerini Şimnu tutduğu kimi, Hörmüzün də yerini işıq tanrısı, yəni türk Tenqrisi tutur. O, Tanq Tenqri, yəni dan tanrısı adlandırılır. Manixey əlifbası ilə, türkcə yazılmış mətnlərin heç də hamısı sırf uyğur türkcəsində deyildir. Bəzi mətnlər var ki, onların dili oğuz türkcəsinə daha yaxındır və oğuz türkcəsi ilə uyğur türkcəsinin bir-birindən hələ tam ayrılmadığı vəziyyəti əks etdirir. Şübhəsiz ki, onlar daha arxaikdirlər. Burada sa Ay Tenqri və Gün Tenqri obrazları diqqət çəkir: «Tanq Tenqri kəlti, Tanq tenqri özi kəlti! Tanq Tenqri kəlti, Tanq Tenqri özi kəlti! Turunqlar, kamağ bəglər, kadaşlar, Tanq Tenqriq ögəlim! Körünüqmə Kün Tenqri, siz bizi küzədinq! Körünüqmə Ay Tenqri, siz bizi kurtarınq!..." Tərcüməsi: «Dan Tanrı gəldi, Dan Tanrı özü gəldi! Dan Tanrı gəldi, Dan Tanrı özü gəldi! Şəhərlər, bütün bəylər, qardaşlar, Dan Tanrını öyəlim! Parlaq Gün Tanrı, siz bizə nəzər salın! Parlaq Ay Tanrı, siz bizi qurtarın!..." (Cəfərov N., 2004, s. 122-123). Bu şerin dili Alpınçur Təkinin şerlərinin və Bötürmüş Tərxanın "Xuastu- anift"inin dilindən daha sadə və daha anlaşıqlıdır və şübhəsiz ki, III-V əsrlərdə Azərbaycanda qələmə alınmışdır. Fəqət onun Maninin qələminə məxsus olub-olmadığını tam qətiyyətlə söyləmək mümkün deyildir. Lakin əldə olan və dili bu şerin dilindən fərqlənməyən daha bir şer var ki, onun Maninin qələminə məxsusluğu heç bir şübhə oyatmır: «Tüzün bilgə kişilər, üriləlim, Tenqrinin bitiqin biz işidəlim. Törən iliq tenqrilərkə tapınalım, Tört uluq emgəkdə kurtulalım. Tört iliq tenqrilərdə tanıqmalar, Tenqri nomun todaqmalar. Tünerliq yeklərkə tapunuqmalar, Tümənliq irincü kılıqmalar Tüpüntə olunma ölməki bar, Tünərliq tamuğa tüşməki bar. Tümərlq yeklər gəlir tiyür, Tumanlıq yeklər ayar tiyür». Tərcüməsi: «Düzülun bilikli kişilər,nəfəs dərəlim, Tanrının kitabını biz eşidəlim. Təntənə ilə tanrılara tapınalım, Dörd ulu əzabdan qurtulalım. Dörd ...tanrını tanımayanlar, Tanrı qaydasına uymazlar. Dörd zülm iblisinə tapınanlar, On min günaha baş vurarlar. Dibində olumun ölməyi də var, Qaranlıq cəhənnəmə düşməyi də var. Zülmət iblisləri gəlir deyir, Duman iblisləri iş görür deyir» (Cəfərov N., 2004, s. 125-127). Bu şerdə "Tenqri bitiyini", yəni Tanrı kitabını eşitməyə dəvət olduğu üçün onun maniçiliyin müqəddəs kitabından, yəni Maninin öz qələminə məxsus kitabdan bir parça olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Şerin leksik bazası da Şərqdə yaranan və içi soğd və soğd dili vasitəsi ilə alınan arami sösləri ilə dolu olan maniçi ədəbiyyatın dilindən fərqli olaraq, bütünlüklə türk kəlmələrindən ibarətdir. Yalnız qayda mənasını verən və maniçiliyin əsas dini kitabının adı olan "Nom" kəlməsi istisnalıq təşkil edir ki, bu söz də fars-Pəhləvi dilindən götürülmüşdür (Ön və Orta Asiya.., 2003, s. 424). Bu dil Sasanilər dövlətinin rəsmi dili idi və mətndə bu dildən alınan bir kəlmənin olması təbiidir. Nəzərə alsaq ki, buddizmin də əsas sutraları "Nom Bitik" (Древнетюркский словарь, 1969, c. 360) adlanırdı, Maninin bu kəlməni buddizmdən əxz etdiyini də düşünmək olar. Mətndə "Tenqri nomu" və "Tenqri bitiyi" terminlərinin işlənməsi bir daha sübut edir ki, təqdim edilən şer parçası manixeylərin dini kitabı "Nom"dan bir parçadır və Maninin öz qələminə məxsusdur. Mətnin dilinin saflığı onun məhz Mani tərəfindən yaradıldığını təsdiq edir. Çünki uyğurlar müəyyən qədər soğd mədəniyyətinin təsiri altında idilər, əlifbalarını soğdlardan əxz etdikləri kimi, dillərinə də bu dildən çox sayda söz keçmişdi. Əlbəttə, uyğurlar yalnız şərqdə yaşamırdılar, Avropa və Qafqazda da çox sayda uyğur yaşamaqda idi. Məsələn, Prisk və Menandr onlardan "oqur" adı altında bəhs etmişlər. Bu müəlliflərin əsərlərində hazırda Şərqi Türküstanda yaşamaqda olan sarı uyğurların adına da "saroqur" formasında rast gəlinir (Джафаров Ю. Р., Б., 1985, c. 30). Manixeizmi şərqə aparanlar da məhz onlar olmuşlar. Hərçənd ki, Albaniya və Sasanilər imperiyasındakı təqib və təzyiqlər dövründə Arsakların da bir qismi Şərqi Türküstana köç etmiş, uyğurların içində, özlərinin adı ilə adlanan Arsaq vilayətində yaşamışlar. Mahmud İsmayıl bu barədə yazır: «Bu yaxınlarda professor T. Hacıyevin respublika mətbuatında ("Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti) Arsaq barəsində X əsrdə qələmə alınmış "Uyğur səyahətnaməsi"nə əsaslanaraq verdiyi məlumat maraq doğurmaya bilməz. Bu məlumatdan aydın olur ki, Arsaq əyaləti və onun baş şəhəri Arsaq indiki Turfanın (Tulu-fan) qərbindədir. Bu Çindəki Tyan-Şan dağlarının qərbində yerləşir. Burada türkdilli arsaqlar və uyğurlar yaşayırlar» (İsmayıl M., 1955, s.18). Ola bilsin ki, Maninin dinini Şərqi Tüküstana məhz həmin bu arsaqlar aparmışlar. Arsaqların qonşu və qohum xalqlar, başqa sözlə Parfiya əhalisi arasında çox böyük nüfuz sahibi olduqları məlumdur. Strabonun yazdığına görə, parfiyalılar Arsaklara çox sədaqətli idilər (Алиев К., 1987, c. 35). Beləliklə, maniçi ədəbiyyatda Gün Tenqri və Ay Tenqri mərkəzi yerlərdən birini tutur və bu ənənə öz kökünü, şübhəsiz ki, qədim Türk inanc sistemindən alır. Sak ədəbiyyatından əldə etdiyimiz bu önəmli məlumat əski qaynaqlardakı məlumatlarla da təsdiqlənir. Məsələn, qədim Çin mənbələrindən belə aydın olur ki, hun xaqanı səhər tezdən düşərgədən çıxıb günəşə, axşam isə aya təzim edirmiş. Fəaliyyətini də ay və günəşin, eləcə də səma cisimlərinin göydəki vəziyyətinə əsasən tənzimləyirmiş. Belə ki, dolunay zamanı hərbi yürüşlərə çıxmaq, ay bütövlüyünü itirməyə başlayanda isə geri çəkilmək adəti varmış (Бичурин, 1950, c. 50). Hunlar xaqanın ruhunun Yerlə Göyün izdivacından doğulduğuna, hakimiyyətin isə ona Ay və Günəş tenqrilər tərəfindən verildiyinə inanırdılar (Бичурин, 1950, c. 58). Ay və günəş kultlarına inam özünü dəfn adətlərində, xüsusən də kurqanların yerinin və quruluş formasının seçilməsində də göstərməkdədir. Bu baxımdan Sayan-Altaydakı kurqanlar da istisna deyil. Göy cisimlərinə inam kultunun izlərinə 1 №-li Arjan, Böyük Salbık, 1 №-li Tuekte, 2 №-li Başadar, eləcə də Pazırık kurqanlarında və s. rast gəlinməkdədir (Марсадолов Л. С., 2007). L. Marsadalovun yazdığına görə, kurqanların yerinin və istiqamətinin müəyyənləşdirilməsi üçün «astronom» və «memar» (bu funksiyaları şaman icra edirdi) dəvət edilirdi. Dəfndən öncə günəş və ayın göydəki hərəkət fazaları əsas götürülürdü. Məsələn, Arjandakı şimal-şərq və cənub qərb istiqamətli dairəvi kurqanların qurulmasında günəşin yaydakı ən yüksək və qışdakı ən alçaq batış istiqamətləri əsas götürülmüşdü. Xakasiyadakı Salbık kurqan-piramidaları isə şimal-qərb – cənub şərq istiqamətli idi və onlar ayın doğuş və batış istiqamətləri yönündə qurulmuşdular (Марсадалов Л. С., 2011, с. 131). Pazırık mədəniyyətini xarakterizə edən kurqanlar isə şimal-cənub xətti, yəni günəşin doğuş və batış nöqtələrini birləşdirən xətt üzrə zəncir şəklində düzülmüşdülər ki, burada da fərqli bir qanunauyğunluğun şahidi oluruq (Марсадолов 2004). L. Qumilyov qədim Çin mənbələrinə və Göytürk istinadən yazır ki, Göytürklərin dini inanclarında əcdadlar kultu, göy kultu və dağ kultu ilə yanaşı Günəş kultu da önəmli yerə sahib olub. «Hətta xaqanın iqamətgahının girişi də Şərqə, gündoğana istiqamətlənmişdi. Göytürklər və onlarla eyni adət-ənənəyə ma lik digər türk xalqları ildə iki dəfə “Günəş işığına” qurban kəsirdilər (Гумилев Л. Н., 2002 s. 789). Günəş şüaları bitkilərin ruhunu göylə əla qə ləndirən vasitə hesab edilirdi. Həm baş allah hesab edilən Tənq rinin, həm də əcdadların şərəfinə keçirilən qurbankəsmə məra sim ləri 24 yanvarda, 22 martda, 24 sentyabrda və 22 iyunda keçirilirdi (Bayat F., 2005, s. 87). Bu tarixlərdən aydın görünür ki, bayram gün ləri günəşin hərəkətinə əsasən hesablanan, yazda və payızda baş verən gecə-gündüz bərabərliyinə və 22 iyunda və 24 yan var da baş verən gündönümü hadisəsinə təsadüf edirdi. Başqa söz lə, onların keçirilmə vaxtı da Günəşlə, işıqla bağlıdır. L. N. Qu mil yov belə nəticəyə gəlir ki, VII əsrdə Altay türklərində animist təsəvvürlərə əsaslanan səma, işıq kultu ilə yanaşı həm də onların totemik təsəvvürləri ilə bağlı olan əcdadlar kultu möv cud olmuşdur. Birinci daha çox sadə xalq arasında, ikinci isə əyan lar arasında geniş yayılmışdı (Qasımova F., 2012). Mövzumuz baxımından M. Mannay-oola və M. Qryaznovun başçılıq etdikləri arxeoloji ekspedisiyanın 1971-1974-cü illərdə tədqiq etdikləri 1 №-li Arjan kurqanı da böyük maraq kəsb edir. M. Qryaznovun e.ə. VIII əsrə aid etdiyi (Грязнов 1980) bu kurqanın diametri 120 m, hündürlüyü isə 4 m-ə çatırdı. Burada xaqan və arvadı, eləcə də daha 8 nəfər dəfn edilmişdilər. Xaqan və arvadının və dəfn edildikləri qəbir kameralarının küncləri günəş və ayın doğuş istiqamətlərinə istiqamətlənmişdi. O biri qəbirlər üçün isə yayda günəşin ən yüksək doğuş nöqtəsi, yəni şimal-şərq istiqaməti, eləcə də qışdakı ən alçaq batış nöqtəsi, yəni cənub-qərb istiqaməti əsas götürülmüşdü. Digər kurqanlarda olduğu kimi üçqatlı dünya modelini ideal şəkildə əks etdirən 1 №-li Arjan kurqanında da çox sayda at dəfninə rast gəlinmişdir. Onlar kurqanın şərq tərəfində dəfn edilmişdilər və sayları 30 + 30 + 15 + 3 + 12 = 90 (3 ay) idi. Ümumilikdə isə Arjanda 180 dəfn edilmiş ata rast gəlinmişdir (Марсадалов Л. С., 2011, с. 132). Maraqlıdır ki, skif-sak qəbilələrindən biri hesab edilən massagetlərdən söhbət açan Herodotun yazdığına görə, «massagetlər çörək yemirlər və Araz çayından balıq ovlayaraq qidalanırlar. Onlar süd içirlər. Bu tayfanın yeganə allahı Günəşdir. Onlar yeganə tanrıları olan Günəş allahına atı qurban kəsirdilər ki, dünyanın ən tez allahına dünyanın ən tez insanı qurban verməlidir» (Herodot, I, s. 2016). Qaynaqça
Yüklə 268,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|