Bioloji Terminologiyada İstifadə Olunan Abbreviaturalar M. A. Nəcəfzadə



Yüklə 115,44 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix17.01.2018
ölçüsü115,44 Kb.
#21065


АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №2, səh. 82-88 (2014)

 

82 



Bioloji Terminologiyada İstifadə Olunan Abbreviaturalar 

 

M.A. Nəcəfzadə 

1,2  

 

1



AMEA Botanika İnstitutu, Badamdar şossesi, 40, Bakı AZ1073, Azərbaycan;  

2

AMEA Dilçilik İnstitutu; H.Cavid pr., 31, Bakı AZ1143, Azərbaycan; E-mail: nadjafzadeh@rambler.ru 

 

Məqalədə abbreviaturaların termindüzəltmə üsullarından biri olaraq çoxsözlülüyün qarşısının alın-

ması, fikrin daha lakonik ifadə edilməsi, informasiyanın çatdırılmasına daha az vaxt sərf edilməsi və 

sairə məqsədlərə xidmət etməsindən, bioloji, o cümlədən də genetik terminologiyada bu gün onlardan 

geniş istifadə edilməsindən, habelə onların ingilis, rus, Azərbaycan və latın dillərində müqayisəli 

lingvistik təhlil edilərək orijinal araşdırmasından bəhs edilir. Təhlilin daha sadə formada açıqlanması 

məqsədilə məqalənin sonunda bir neçə misaldan ibarət cəvəl də təqdim edilir. 

 

Açar sözlər: Abbreviasiya, çoxsözlü adlar, əsas terminlərin dubletləri,  əlverişli termindüzəltmə üsulu, 

akronimlər, inisializmlər, alfabetizmlər 

 

 



GİRİŞ 

 

Məlumdur ki, italyan dilindən alınmış bu söz 



ixtisar, qısaltma deməkdir, yəni söz birləşmələrinin 

qısaldılması  nəticəsində yaranan və ona daxil olan 

sözlərin − 

 a)  başlanğıc hərflərinin  əlifbadakı adı kimi 

(Советский Энциклопедический Словарь), məs.: 

CBD [sıbı΄dı]  − Convention on Biological Diver-

sity [kən΄ven

(ə)n  ən  ֽbaıə΄lodჳıkəl  ֽdaı΄və:sıtı]  − 



Кoнвeнция  пo  Биoлoгичeскoму  Рaзнooбрaзию 

(rus)  − Bioloji Müxtəliflik üzrə Konvensiya 

(Azərb.)  −  Variantia Biologica Conventus (latın); 

qeyd etməliyik ki, heç bir elmi ədəbiyyatda bu 

abbreviatura nə rus (КБР), nə  də Azərbaycan 

(BMK) versiyasında tətbiq edilmir. 

b) həmin hərflərin verdiyi başlanğıc səslə, 

məs.: AMEA [amea] oxunan və açılışı Azərbaijan 

Milli Elmlər Akademiyası  mənasını verən qısal-

dılmış söz və yaxud mürəkkəb sözlər deməkdir. Bu 

abbreviatura ingilis və rus dillərində müvafiq 

qaydada: ANAS[΄Λnəs] Azerbaijan National Aca-

demy of Sciences[ə΄zə:baıdзα:n  ΄nə

nəl  ə΄kædemı 



əv  ΄saıənsız] (ing.) – НАНА  Национальная 

Академия Наук Азербайджана (rus) kimi işlədilir. 

Abbreviaturalar termindüzəltmə üsullarından 

biri olub çoxsözlülüyün qarşısını almaq, cümlə  və 

ya nitqi daha lakonik ifadə etmək, informasiyanın 

çatdırılmasına daha az vaxt sərf etmək və sairə 

məqsədlərə xidmət edir. Bu üsul termin 

yaradılmasında başqa üsullardan onunla fərqlənir 

ki, abbreviatura üsulunda bu və ya digər anlayışın 

ifadəsi üçün yeni termin yaratmaq yox

terminologiyada mövcud olan terminləri əlverişli və 

münasib  şəklə salmaq nəzərdə tutulur. Heç də 

təsadüfi deyil ki, bu barədə M.Ş.Qasımov yazır: 

“Abbreviatura üsulu ayrı-ayrı terminoloji 

sistemlərdə sözə  qənaət edilməsinə, çoxsözlü 

terminlərin konkret terminlərlə  əvəz olunmasına 

şərait yaradır” (Qasımov, 1973). M.I.Adilov isə 

belə yazır: “Abbreviasiya hadisəsinin məhsulu olan 

abbreviaturalar dilin lüğət tərkibinin zənginləşdiril-

məsində böyük rol oynayır. Leksik abbreviaturalar 

dilin digər sözlərinə aid olan bütün xüsusiyyətlərə 

malik olur” (Adilov, 1986).  

Doğrudur, abbreviatura üsulu müasir terminolo-

giyanın zənginləşdirilməsində digər üsullara nisbətən 

daha az istifadə olunur, amma durmadan inkişaf 

edən elmi-texniki tərəqqi ilə  əlaqədar abbreviatura 

üsulu ilə yaranan terminlərin sayı da daim artır. Belə 

bir üsulun yaranma zərurətini çoxsözlü adlar 

meydana çıxarmışdır;  оna görə  də çoxsözlü adların 

qısa sözlərlə əvəz edilməsinə böyük ehtiyac yaranır. 

Bu sahədə isə abbreviasiya yeganə səmərəli üsuldur, 

həm də bir üsulun sadə  və  əlverişli olması 

abbreviasiyalara  üstünlük verilməsinə  səbəb olur, 

məs.: GNA [dჳıen΄eı] Glass-Nonadherent Cell 

[gla:sֽnonəd΄hıər(ə)nt sel] (ing.) клeткa,  нe 

прилипaющaя  к  стeклу (rus)  şüşəyə yapışmayan 

hüceyrə (Azərb.) glass-nonadherent cellula (latın) 

(Axundov, 1981; Окуленко, 1972; Даль, 1935). Bu 

abbreviatura da praktikada istər rus, istərsə  də 

Azərbaycan dillərində ingilis versiyasına aid olan 

GNA [dჳıen΄eı] formasında işlədilir.  Şərti olaraq, 

terminologiyada istifadə edilən abbreviaturaları, 

əsasən, üç qrupa bölmək olar: 1) Hərfi abbre-

viaturalar; 2) Qarışıq abbreviaturalar; 3) Heca-termin 

abbreviaturaları. 

1)  Hərfi abbreviaturalar.  Hərfi abbrevia-

turalar dedikdə, terminlərin baş  hərflərindən 

düzəldilən ixtisarlar nəzərdə tutulur. Belə abbre-

viaturalar öz işlənmə dairəsinə görə diqqəti cəlb 

edir. Bu da, çoxsözlü terminlərin terminologiyada 

üstünlük təşkil etməsindən irəli gəlir: bu çoxsözlü 

terminlər  əvəzinə onların tərkibinə daxil olan 

sözlərin baş  hərflərindən ibarət terminlər işlədilir, 



Bioloji  Terminologiyada  İstifadə  Olunan  Abbreviaturalar 

83 


məs.: (CMS) Cytoplasmatic Masculine Sterility 

[ֽsaıtə(u) ΄plΛzmətık ΄mæskəlı:n stə:΄rılıtı] (ing.) – 

(ЦМС)  Цитоплазматическая  Мужская  Стериль-

ность (rus) – (ESS) Erkək Sitoplazmatik Sterillik 

(Azərb.) –  (SMC) Sterilitas Masculin Cytoplas-

matica (latın); (CF

1

) Chloroplasts Conjugate Factor 



[΄klorəplα:sts  ֽkondзə΄geıt  ΄fæktə] (ing.) – (CФ

1



Сопрягающий  Фактор  Хлоропластов (rus) – 

(CF


1

) Xloroplastları birləşdirən faktor (Azərb.) – 

(CF

1

) Factor Conjugatus Chloroplasti (latın); 



(BLM) Bilayer Lipide Membrans [΄bıleə  ΄lipid 

΄membrænz] (ing.) – (БЛM)  Бислойные  Липид-

ные  Мембраны (rus) – (ILM) Ikiqat Lipid Mem-

branı (Azərb.) – (BLM) Bistratum Lipidus Mem-

branae (latın); (Rh) Rhesus factor [´a:r (´)eıt

∫ 

΄fæktə]= rhesus factor (ing.) – (Rh) Резус-Фактор 



(rus) – (Rh) Rezus Faktor (Azərb.) –  (Rh) Rhesus 

factor (latın) və s.  

Hərfi abbreviaturalar – yazı materiallarında, 

habelə  şifahi nitqdə çoxsözlü terminlərdən, yaxa 

qurtarmaq məqsədi ilə istifadə olunur. Belə abbre-

viaturalar elm və texnikanın müxtəlif sahələrində 

fəaliyyət göstərən müxtəlif mütəxəssislər tərəfindən 

çox asanlıqla başa düşülür. Deməli, praktik baxım-

dan belə terminlərin abbreviasiyası vacibliyi qarşı-

ya çıxır. Hərfi abbreviaturaların səciyyəvi xüsusiy-

yəti ondan ibarətdir ki, onları mürəkkəb söz və 

yaxud söz birləşmələri  şəklində termin variantları 

(əsas terminlərin dubletləri) kimi işlədirlər. Hərfi  

abbreviasiya üsulu hazırda dilimizdə terminlər 

yaradılması üçün tətbiq edilən digər üsullara 

nisbətən olduqca sadədir. Hələ 1926-cı ildə Birinci 

Ümumittifaq Türkoloji Qurultayında abbreviasiya 

üsulu ilə Azərbycan dilində  də terminlər yaradıl-

ması təklifi irəli sürülmüşdür. Qurultayın stenoqra-

fik hesabatına nəzər salsaq görərik ki, H.Zeynal-

lının “Türk dillərində elmi terminologiya sistemi 

haqqında məruzə”sində deyilir: “Terminologiya 

sahəsindəki maraqlı  məsələlərdən biri də müxtəlif 

cür ixtisarların iki və daha artıq söz şəklində 

qovuşması, birləşməsidir. Birləşdirilmiş sözlər öz-

özlüyündə termin olduğundan onlar haqqında 

danışmaq lazım gəlir” (Первый  Всесоюзный …, 

1926). Bu gün elmin, texnikanın son dərəcə sürətli 

inkişafı bu sahədə abbreviatura üsulunun vüsət 

almasını stimullaşdırır. Belə bir proqres yeni-yeni 

kəşflərin və ixtisasların meydana gəlməsi, habelə, 

müntəzəm  şəkildə onların ifadəsinin təkmilləşdi-

rilməsi problemini irəli sürür. Yeni yaradılan və ya 

təkmilləşdirilən modellər üzrə istehsal olunan 

cihazlar isə onların adlandırılmasından doğan ehtiyac 

zəminində  hər bir dilin ayrı-ayrı leksik laylarının 

zənginləşdirilməsinə  səbəb olur. “Belə ki, elmi-

texniki tərəqqi əsrində sənayenin fasiləsiz inkişafı bir 

tərəfdən istehsalat leksikasını  zənginləşdirir, digər 

tərəfdən müxtəlif maşın və avadanlıqların istehsal 

prosesində  təkmilləşdirilməsinə, modifikasiyasına, 

onların nominativ adlarının da leksik təkamülünə 

gətirib çıxarır” (Xudiyev, 1989). Müxtəlif cihaz, 

aparat, qurğu və aqreqat adlarının abbreviasiya üsulu 

ilə verilməsi dilin terminoloji sisteminin forma-

laşmasında özünəməxsus rol oynayır, məs.: (SD 

[es΄dı:]) Seed Dehumidifier [sı:d dəhju΄mıdıfaıə] 

(ing.) – Установка  для  Сушки  Семян (rus) – 

Toxumqurudan (Azərb.) – Desiccant Aggregatum 

Semenalis (latın); (SC [es΄sı:]) Seed Counter [sı:d 

΄kəuntə] (ing.) – Сетчик Семян (rus) – Toxumsayan 

(Azərb.) – Quantant Semenalis (latın); (FM [ef ΄em]) 

Feed Maker [fı:d  ΄meıkə] (ing.) – (КА)  Кормо-

изготовительный Агрегат (rus) – (YQ) Yemhazır-

layan Qurğu (Azərb.) – Aggregatum Pabulum 

Producus (latın). 

Son zamanlar elm və texnikanın sürətli inkişafı 

ilə bağlı Azərbaycan dilində bir çox digər yeni 

terminlər yaranmışdır, məs.: geobotanika, elektro-

forez, elektro-fiziologiya, izoxron, biometrik, 

elektroşok və s. – Bu sözlər beynəlmiləl söz olub 

istər ingilis, istər rus və istərsə  də latın dillərində, 

əlbəttə ki, hər bir dilin öz xüsusi tələffüz məxrəcinə 

və fonetik qanunlarına riayət etməklə, eyni cür 

işlədilir. Ilkin tədqiqatlar dilimizdə külli miqdarda 

elmi adları özündə  cəm edən leksikanın zəngin 

olduğunu göstərir. Hazırki dövrdə elmin müxtəlif 

sahələrinin inkişaf etməsi üçün dünya elminin 

nailiyyətləri mənimsənilməlidir. Çünki, onlar elmi 

obyektləri adlandırır ümumbəşəri  əhəmiyyəti olan 

fikirləri ifadə edir, bütün dillərdə eyni və ya oxşar 

nominativ prinsiplərin inkişafına meyl edir. 

2) Qarışıq abbreviaturalar. Bu üsulla termin 

yaradılarkən mürəkkəb terminlərin bir hissəsinin 

başlanğıc hecası, digər hissəsinin isə baş  hərfləri 

birləşdirilir, məs.: iki F

1

 hibridinin çarpazlaşmasın-



dan alınan nəsil (Azərb.) – double F

[ֽdΛbl΄ef΄wΛn] (ing.) – потомок от скрещивания 



двух  гибридов  F

от  разных  родителей (rus) – 



duplus F

(latın); M-xromosom, yəni: mikro 



xromosom, mediosentrik xromosom (Azərb.) – M-

chromosome [em ΄krouməsoum] (ing.) – микро-

хромосома, медиоцентрическая хромосома (rus) 

– M-chromosoma (latın); V-xromosom, yəni: 

medio-sentrik xromosomun mərkəzi ölçüsü, 

sentromeri ortada və yaxud təxminən ortada 

yerləşən xromosom, V-şəkilli xromosom (Azərb.) – 

V-chromosome [vı:  ΄krouməsoum], Mediocentric 

chromosome [ֽmı:dıə ΄sentrık ΄krouməsoum] (ing.) 

– V-образная хромосома (центромера) (rus) – V-

chromosoma (latın); X-xromosom, yəni: kişi 

heteroqametliyinə malik növlərdə qadın 

cinsiyyətinin inkişafını  təyin edən cinsi xromosom 

(Azərb.) – X-chromosome [eks ΄krouməso(u)m] 

(ing.) – X-xромосома (rus) – X-chromosoma 

(latın); W-xromosom, yəni: yalnız dişilərdə xromo-

som heteroqametliyi olduğu halda rast gəlinən 

cinsiyyət xromosomu (Azərb.) – W-chromosome 




M.A.Nəcəfzadə 

84 


[ֽdΛbl΄ju΄krouməsoum] (ing.) – W-xромосома 

(rus) – W-chromosoma (latın). 

Bu ixtisarlar Azərbaycan dilinin heç bir qram-

matik qaydalarına uyğun gəlmir, lakin elmi dildə 

terminlərin  əvəzediciləri kimi işlədilir. Z-xromo-

som, yəni: qadın heteroqametliyi olduğu halda 

erkəklərin inkişafını təyin edən cinsiyyət xromoso-

mu (Azərb.) – Z-chromosome [zed ΄krouməsoum] 

(ing.) – зет-хромосома (rus) – Z-chromosoma 

(latın). – Burada sifətin işlədilməsi tərzinin Azər-

baycan dilinin qrammatik qaydalarından kənara 

çıxmasına baxmayaraq, elmi dilin özünəməxsus 

üsluba malik olması  nəzərə alınmalıdır. Belə 

abbreviaturalar yalnız mütəxəssislər tərəfindən başa 

düşülür. Terminologiyada hərf-rəqəm  şəklində 

abbreviaturalar da geniş şəkildə işlənir, məs.: “SD-

1” modelli Toxumqurudan (Azərb.) – SD-1 Seed 

Dehumidifier [sı:d dəhju΄mıdıfaıə] (ing.) – Уста-

новка  для  Сушки  Семян (rus) – desiccant aggre-

gatum semenalis (latın); “SC-3” modelli 

Toxumsayan (Azərb.) – SC-3 Seed Counter [sı:d 

´kəuntə] (ing.) – Счетчик  Семян (rus) – quantant 

semenalis (latın); 

3)  Heca-termin abbreviaturaları. Bu cür 

abbreviaturalarda termin-söz birləşmələrini təşkil 

edən terminlərdən birinin başlanğıc hissəsi alınıb 

bütöv terminlə birləşdirilir, məs.: fotoelektronika 

(Azərb.) – photoelectronics [΄fotou  ֽılek΄tronıks] 

(ing.) – фотоэлектроника (rus) – photoelektronika 

(latın); sitoplazma (Azərb.) – cytoplasm 

[΄saıtəplæzm] (ing.) – цитоплазма  (протоплазма) 

(rus) – protoplasma (cytoplasma) (latın); 

biomüxtəliflik (Azərb.) – biodiversity 

[΄baıouֽdaı΄və:sıtı](ing.) – биоразнообразие (rus) 

– bio variantia (latın); genefond (Azərb.) – 

genepool [΄dჳı:n΄pu:l] (ing.) – генефонд (генфонд, 

генофонд) (rus) – genocopia (latın); rüşeyim 

plazması (Azərb.) – germplasm [΄dჳə:m΄plæzm] 

(ing.) – зародышевая  плазма (rus) – embrionalis 

plasma (latın) və s. 

Ümumiyyətlə, abbreviaturalar müasir dövrdə 

daha çox yaranır. Diqqət yetirin, bu terminlər hamısı 

son dövrün məhsuludur: (GE) Genetik Ehtiyatlar 

(Azərb.) – (GenRes) Genetic Resources [dჳı΄netık 

rı΄so:sız] (ing.) – Генетические  Ресурсы (rus) – 

Copiae Geneticae (latın); (MGE) Meşə Genetik 

Ehtiyatları (Azərb.) – (For Gen) Forestry Genetic 

Resources [΄forıstrı  dჳı΄netık rı΄so:sız] (ing.) – 

Лесные  Генетические  Ресурсы (rus) – Copiae 

Geneticae Silvatica (latın); (ƏMA) Ətraf Mühit Amili 

(Azərb.) – (EF) Environmental Factor [ın  ֽvaıər(ə)n 

΄mentəl 


΄fæktə] (ing.) – (ФОС) 

Фактор 


Окружающей  Среды (rus) – Condiciones Factor 

(latın); (SA) Stres Amillər (Azərb.) – (SF) Stress 

Factors [΄stres΄fæktəz] (ing.)  – (СФ)  Стрессовые 

Факторы (rus) – Injuriae Factoria (latın); (ƏMTD) 

Ətraf Mühitin Təsirinə Davamlılıq (Azərb.) – (EER) 

Environmental Effect Resistance [ınֽvaıər(ə)n΄men 

təlı΄fekt ΄rezıstəns] (ing.) –  (СДОС) Сопротивление 

Действиям 

Окружающей 

Среды (rus) – 

Condiciones Efficientiae Resistentia (latın);  

Ingilis dilində mürəkkəb terminlərin hər iki 

komponentinin başlanğıc hecası birləşdirilir, məs.: 

culti+var [΄kΛltı΄va:] = cultured variety (ing.) – 

культурный  сорт  (выращиваемая  культура) (rus) 

– kulti+var, yəni  mədəni (və ya becərilən) sort 

(Azərb.) – cultu+var = cultus varietas (latın) [3, s. 

179]; EU+For+Gen=European Forest Genetic 

Resource Programme [juərə΄pıən dჳı΄netık rı΄so:s 

΄prougrəm] (ing.) – Европейская  Программа 

Лесных  Генетических  Ресурсов (rus) – Meşə 

Genetik Ehtiyatları üzrə Avropa Proqramı (Azərb.) – 

Copiae Geneticae Silvatica Programma Europaea 

(latın). 

Son dövrlərdə  genetika ilə bağlı, müəssisə, 

təşkilat və  cəmiyyət adları, bəzi genetik 

mutagenlər, bəzi fotosintez, tənəffüs və membran 

bioenergetikası terminləri, bəzi fiziologiya 

terminləri, texniki avadanlıq adları  və digər bir çox 

abbreviaturalr meydana çıxıb:  

• Müəssisə, təşkilat və  cəmiyyət adları.  (GEI) 

Genetik Ehtiyatlar Institutu (Azərb.) – (GRI) 

Genetic Resources Institute [dჳı΄netık rı΄so:sız 

΄ınstıt


J

ut] (ing.) – (ИГР)  Институт  Генетических 

Ресурсов (rus) – Institutum Geneticae Copiae 

(latın); (BBGEI) – Beynəlxalq Bitki Genetik Ehti-

yatları Institutu (Azərb.) – (IPGRI) International 

Plant Genetic Resources Institute [ֽıntə΄næ

n(ə)l 


pla:nt dჳı  ΄netık rı  ΄so: sız  ΄ınstıtjut](ing.) – 

Международный Институт Генетических Ресур-

сов  Растений (rus) – Institutum Geneticae Copiae 

Plantum Internationalis (latın); 

• Bəzi genetik mutagenlər.  (DMS) Dimetil 

Sulfat (Azərb.) – (DS) Dimethyl Sulfat 

[daı΄meθıl΄sΛlfət] (ing.) – (ДМС)  Диметил 

Сульфат (rus) – Dimetil Sulfat (latın).  

• Bəzi fotosintez, tənəffüs və membran 

bioenergetikası terminləri.  (ILM) Ikiqat Lipid 

Membranlar (Azərb.) – (BLM) Bilayer Lipide 

 

Membrans [΄baı  ΄le(ı)ə  ΄lıpıd  ΄membreınz] (ing.) – 



(ДЛМ)  Двухслойные  Липидные  Мембраны (rus) 

– (BLM) Bistratum Lipidus Membranae (latın); 

(ÖZA) Öküz Zərdabının Albumini (Azərb.) – Bull 

Serum Albumin [΄bΛl΄serəm΄ælbjumın] (ing.) – 

(БСА)  Бычий  Сывороточный  Альбумин (rus) – 

albumınum bull serum (latın); (DMSO) Dimetil-

sulfoksid (Azərb.) – (DMSO) Dimethylesulfoxide 

[daı  ΄meθıl  ΄sΛlf  ΄oksaıd] (ing.) – (ДМСО) 

Диметилсульфоксид (rus) – dimetil sulfoxid (latın); 

(TFB) Təbii Fenol Birləşmələri (Azərb.) – (NPC) 

Natural Phenol Compounds [΄næt

rəl  ΄fı:nol 



΄kompəundz] (ing.) – (ПФС)  Природные  Феноль-

ные  (карболовая  кислота)  Соединения (rus) – 

conjunctionis naturale phaenolum (latın); (IZA) 



Bioloji  Terminologiyada  İstifadə  Olunan  Abbreviaturalar 

85 


Insan Zərdabının Albumini (Azərb.) – (HSA) 

Human Serum Albumin [΄h

J

umən ΄serəm ΄ælb



Ј

umın] 


(ing.) – (САЧ)  Сывороточный  Альбумин 

Человека (rus) – humanus serum albuminum (latın);  

• Bəzi fiziologiya terminləri.(ESS) Erkək 

Sitoplazmatik Sterillik (Azərb.) – (CMS) Cyto-

plasmatic Masculine Sterility [ֽsaıtə´plæzmık 

´mæskjulı:n stə´rılıtı] (ing.) – (ЦМС)  Цитоплаз-

матическая  Мужская  Стерильность (rus) – 

(SMC) Sterilitas Masculin Cytoplasmatica (latın); 

(ABT) Absiz Turşusu (Azərb.) – (ABA) Abscisic 

Acid [əb  ΄sısık  ΄æsıd] (ing.) – (ABK) Abüizovaə 

Kislota (rus) – Abscissicum (latın). 

• Texniki avadanlıq adları. “Numiqral” Toxum-

sayan (Azərb.) – (SC “Numigral”) Seed Counter 

“Numigral” [΄sı:d ΄kəuntə] (ing.) – Счетчик Семян 

“Numiqral” (rus) – Quantant Semenalis (latın); 

“MSS-300” Toxumqurudan (aqreqat) (Azərb.) – 

(DD “MSS-300”) Desiccant Dehumidifier “MSS-

300” [΄sı:d dəֽhju΄mıdıfaıə] (ing.) –Установка  для 

Сушки  Семян “MSS-300” (rus) – Aggregatum 

Desiccant Semenalis (latın); Vakuum Qablaşdırıcı 

Qurğusu (Azərb.) – (VPM) Vacuum Package 

Machine [΄væku:m  ΄pækıdჳ  mə΄

ı:n] (ing.) – 



Ваккуумно-Расфосовочная  Установка (rus) – 

Vacuum Pack Agregatum (latın); Yemhazırlayan 

Qurğu (Azərb.) – (FM) Feed Maker [΄fı:d  ΄meıkə] 

(ing.) – Кормо-изготовительный  Агрегат (rus) – 

Aggregatum Pabulum Producus (latın). 

Sözdüzəltmə üsulu kimi abbreviasiyanın əmələ 

gəlməsi dilin xidmət etdiyi cəmiyyətin tarixindən 

asılılığının parlaq nümunələrindən biridir. 

Abbreviaturalar inkişaf etdikcə daxili linqvistika 

amilləri tərəfindən onlara təsir qüvvəsi də sürətlə 

artır. Qeyd etmək lazımdır ki, “hərf” tipli inisial 

ixtisarları olduqca sürətlə yaranmış ilkin abbre-

viatura hesab etmək olar, belə ki, onlar üçün 

qidalandırıcı mühit kimi yazı özü xidmət göstərib. 

Məhz yazıda, bu və ya digər dildə, zərurətdən qrafik 

qısaltmalar yaranır və onlardan bəzilərinin 

leksikalaşdırılması  həmçinin lazımdır, çünki hər bir 

tipin mürəkkəb vahidlərinin sorğu fəaliyyəti vacib-

dir. Qrafik qısaltmaların hərflərin adları ilə oxunuşu, 

bu oxunuşların tədricən sabit söz / termin əmələ 

gətirməsi – bir çox dillərdə ilk leksik abbreviatu-

ralara aparan yollardan biri belədir. Xüsusi adlar 

üçün qrafik inisial qısaltmaları  rəsmi mətbuatda da 

özünü göstərir. Abbreviasiya sözdüzəltmə  və söz 

yaradıcılığının əsil xalq üsulu kimi qəbul edilmişdir. 

Azərbaycanda sosialist inqilabından sonrakı ilk 

illərdə yaranmış  sovetizmlər arasında qısaltmalar, 

yəni  neologizmlər sayca üstünlük təşkil edirlər. 

Abbreviasiyaya verilən üstünlük, xüsusən də ilkin 

mərhələdə  hər-hansı bir normativlərin olmaması 

səbəbindən, yeniliklə və bu üsulun nisbətən sadəliyi 

ilə, onun asan başa düşülməsi ilə bağlıdır (Сухов, 

1953). Abbreviasiyanın özünün də 3 növü vardır – 

akronimlər, inisializmlər və afabetizmlər.  



Akronimlər – abbreviasiya növü olub, latın 

dilində “adların başlığı” deməkdir. Yunan dilində 



amonim, sinonim sözlərindən sonra formalaşmış 

acro  – “kəskin, yüksək” + onim –“ad” deməkdir. 

Qədim Yunan dilində – akros  “sonluq” və “ad” 

mənasını verir. Akronimlər adətən qısaldılmış 

sözlərin baş  hərflərindən düzəldilir (Сухов, 1953), 

məs.: (ICARDA) [ı΄kΛrdə] International Center for 

Agricultural Research in the Dry Areas [ֽıntə 

΄næ



(ə)nəl ΄sentə fə ֽægrı΄kΛlt



ərəl rı΄sə:t∫ ın ðə draı 

΄εərıəz] (ing.) – Международный  Научно-

Исследовательский  Центр  Сельского  Хозяйства 

в  Засушливых  Зонах (rus) – Quraq Zonalarda 

Kənd Təsərrüfatı  Tədqiqatlаrı Beynəlxalq Mərkəzi 

(Azərb.); (AIDS or Aids) [΄eıdz] Acquired Immune 

Deficiency Syndrome [ə΄kwaıəd ΄ımJu:n də΄fı:



ənsı 


΄sındrəum] (ing.) – Синдром  Приобретенного 

Иммунного  Дефицита (rus) – Qazanılmış  İmmun 

Çatışmazlığı Sindromu (Azərb.).  

Terminologiyada çaşqınlıq yaratmamaq 

məqsədilə, qısaldılmış bu mürəkkəb sözlərin 

tərcüməsinin akronimlərindən istifadə etməyi 

düzgün hesab etmirik və onların orijinalda 

saxlanılması daha düzgün olar. 



İnisializmlər  – DNA [dıen΄eı]  dezoxyribo-

nucleic acid  [dez΄oksırıbə  ֽn

J

u  ΄kli:k  ΄æsıd] (ing.) – 



(ДНК) Дезоксирибо-Нуклеиновая Кислота (rus) – 

(DNT) dеzоksiribo-nuklein turşusu (Azərb.) – 

acidıcum desoxyrıbo nucleınicum (latın); (RNA) 

[aren΄eı] Ribo-Nucleic Aсid [΄raıbo(u) n

J

u΄klı:k 


΄æsıd] (ing.) – Рибо-Нуклеиновая Кислота (rus) –  

(RNT) Ribo Nuklein Turşusu (Azərb.) – acidıcum 

ribonucleinicum (latın); 

Alfabetizmlər  –  F.S.H. [efes΄eıt

] (ing.) – 



follicle-stimulating hormone (ing.) – yumurtalıqda 

follikulinin əmələ gəlməsini və follikulun inkişafını 

stimullaşdıran hormon (Azərb.); M.L.D. [emel΄dı:] 

minimum lethal dose (ing.) – minimal letal doza 

(Azərb.). Hərflərlə  tələffüz edilən akronimlərə 

istinad edərək bəzi mənbələr buna inisializm deyirlər 

(Crystal, 2003).  

Akronim və inisializmlər abbreviasiya növü 

olub, ad və ya ifadələr daxilindəki sözlərin ilk 

hərflərindən düzəldilir. Akronim və inisializmlər 

adətən onların  əvəz etdiyi sözlərin tam formasının 

tələffüzündən fərqli şəkildə tələffüz edilirlər, məs.:  

DNA [dıen΄eı] deoxyribonucleic acid [dez 

΄oksaıd ֽraıbo(u)n

J

u ΄kli:k ΄æsıd] (ing.) kimi tələffüz 



ediləcəyi halda, faktiki olaraq, inisializmlər bəndində 

göstərildiyi kimi [dez΄oksırıbə ֽn

J

u ΄kli:k ΄æsıd] kimi 



tələffüz olunur və bu qayda aşağıdakı misallardan 

göründüyü kimi nə rus, nə  də Azərbaycan dili 

versiyasına  şamil olunmur; – (ДНК)  Дезоксирибо-

Нуклеиновая  Кислота (rus) – (DNT) dezoksiribo-

nuklein turşusu (Azərb.) – acidıcum desoxyrıbo 

nucleınicum (latın); (RNA) [aren ΄eı]   




M.A.Nəcəfzadə 

86 


Cədvəl. Bioloоji terminologiyada istifadə olunan bir neçə abbreviaturanın ingilis-rus-Azərbaycan-latın dillərində 

müqayisəli təhlili  



Ingilis dilində Rus 

dilində Azərbaycan dilində Latın dilində 

CFTR [sıeftı΄α:]  

Cystic fibrosis trans-membrane 

conductance regulator ['sıstık 

'faıbrəuzıs ֽtrəns 'membreın kən 

'dΛkt(ə)ns ֽ

 reg

J

u'leıtə] 



Кистoзный 

Фибрoз 


Трaнсмeмбрaннoгo 

Рeгулятoрa Прoвoдимoсти 

Qovuqlu fibroz transmembran 

keçi-ricilik qabiliyyəti 

nizamlayıcısı 

transmembrane conductance

cysticus regulator fibrosis 

CBRSMİ [sıbıα:esem΄ı:] 

Correlation Between Relatives 

on the Supposition of 

Mendelian Inheritance 

[korə'leı

(ə)n bı'twı:n 'relatıvz ən 



ðə ֽsΛpə'zı

(ə)n əv ın'herıtəns] 



Мeжрoдствeннaя  Кoррeляция 

пo  Гипoтeзe  Мeндeльскoгo 

Нaслeдoвaния 

Mendelin İrsiyyət Ehtimalı üzrə 

Qohumlararası Korrelyasiya 

Triticum inter propinquos, 

supposita 

 

EUFORGEN [ıu΄forgen] 



European Forest Genetik 

Resources Proqramme [

J

uərə 


΄pıən dჳı΄netık rı΄so:sız 

΄prougrəm] 

Eврoпeйскaя 

Прoгрaммa 

Лeсныx 

Гeнeтичeскиx 



Рeсурсoв 

Meşə Genetik Ehtiyatları üzrə 

Avropa Proqramı 

Copıae Geneticae Silvatica 

Programma Europaea 

GMo FP [dзıməuef΄pı:] 

Genetically Modified  

Food Products  

[dჳı'netıkəlı 'modıfaıəd  

 fu:d prə'dΛkts] 

Гeнeтичeски 

Мoдифицирoвaнныe 

Прoдукты Питaния 

Genetik Modifikasiya Olunmuş 

Qida Məhsulları 

Alimentationis Producta 

Modificata Genetica 

HGM [eıt


dзı΄em] Human 

Genome Map [΄hjumən 

΄dჳınəum΄prə(u)dჳıkt] 

Гeнeтичeскaя Кaртa Чeлoвeкa  İnsanın Genetik Xəritəsi 

Humanus Schema Geneticum 

HGP [eıt

dзı΄pı:] Human 



Genome Project ['hju:mən 

'dჳı:nəum 'prəudჳıkt] 

Прoeкт Гeнoмa Чeлoвeкa 

İnsan Genomu Proyekti 

Humánus Genomics Project 

SPC [espı΄sı:] Synthetic(al) 

Phenol Compounds 

[sın΄θetık(əl) 

΄fı:nol 

΄kompəundz] 

Синтeтичeскиe 

Фeнoльныe 

Сoeдинe-ния 

Sintetik Fenol Birləşmələri Con

J

unctio Syntheticus 



Phaenolus 

VPM [vıem΄pı:]  

Vacuum Package Machine 

[΄vækjuəm ΄pækıdჳ mə΄

ı:n] 


Вaкуумнo-Упaкoвoчный 

Агрeгaт  

Vakuum-Qablaşdırıcı Maşın 

vacuum pacci agregatum 

Məqalədə istifadə olunmuş terminlərin 4 dildə müqayisəli linqvistik təsnifatı cədvəldə verilmişdir. 

 

 



Ribo-Nucleic Asid [΄raıbo(u) n

J

u΄klı:k ΄æsıd] (ing.) – 



(РНК)  Рибо-Нуклеиновая  Кислота (rus) – (RNT) 

Ribo Nuklein Turşusu (Azərb.) – acidıcum 

ribonucleinicum (latın); 

UN FAO [


J

uen efeı΄ou] (United Nations Food 

and Agriculture Organization [ju΄naıtıd neı

(ə)nz 



΄fu:d ənd ֽægrı΄kΛlt

ə ֽo:gənaı ΄zeı



(ə)n] – BMT-nin 

Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı) və s. 

Digər bir termin – alfabetizm bəzən hərf adları 

kimi tələffüz edilən abbreviasiyaları izah (təsvir) 

etmək üçün istifadə olunur. Bir zaman 

akronimlərdə  hər hərfdən sonra nöqtə qoyulması 

tələb olunurdu, məs.: F.S.H. [efes΄eıt

] (ıng.) – 



follicle-stimulating hormone [΄folikl  ΄stım

J

uleıtıŋ 



΄ho:rmoun] (ing.) – гонадотроический  гормон, 

пролан A, гормон, стимулирующее образование 

фолликулина  и  развитие  фолликул  в  яичнике 

(rus) – yumurtalıqda follikulinin əmələ  gəlməsini 

və follikulun inkişafını stimullaşdıran hormon 

(Azərb.) – Follicl-stimulati hormona (latın); 

M.L.D.[emel΄dı:] minimum lethal dose [΄mınıməm 

΄lı:θəl  ΄douz] (ing.) – минимальная  летальная 

доза (rus) – minimal letal doza (Azərb.) – 

Minimum Lethum Dosa (latın);   

Müasir dilçilikdə 

əksər hallarda 

abbreviaturalarda bu nöqtələrin buraxılmasına meyl 

göstərilir. ICARDA[ı΄kΛrdə] International Center 

for Agricultural Research in the Dry Areas [ֽıntə 

΄næ


n(ə)l  ΄sent

ə for ֽægrı  ΄kΛlt



ərəl rı΄sə:t

  ın ðə 


draı  ΄εərıəz] (ing.) – Международный  Центр 

Сельскохозяйст-венных 

Исследований 

на 


Засушливых  Территориях (rus) – Quraq 

Zonalarda Kənd Təsərrüfatı  Tədqiqatı Beynəlxalq 

Mərkəzi (Azərb.) (AIDS or Aids) Acquired 

Immune Deficiency Syndrome [ə  ΄kwaıəd  ΄ımju:n 

də  ΄fı



ənsı  ΄sındroum] (ing.) – (СПИД)  Синдром 



Преобретенного  Иммунно-Дефицита (rus) – 

(QIÇS) Qazanılmış Immun Çatışmazlığı Sindromu 

(Azərb.) və s. – inisializmlərdir. Öncə deyildi ki, 

DNT – inisializmdir, lakin bir çox mənbələr bəzən 

inisializmləri akronimlərdən ayırmırlar,  əksinə 

onların hamısını akronimlər adlandırırlar. Akronim-




Bioloji  Terminologiyada  İstifadə  Olunan  Abbreviaturalar 

87 


lərin yaranma mənbələri bir qədər qaranlıqdır, lakin 

gündəlik həyatda onlardan geniş istifadə olunması 

və XIX-XX əsrlərdə durmadan inkişaf edən savadın 

və bilik səviyyəsinin nəticəsi olaraq, onlar nisbətən 

müasir fenomendir. Amma, min illər  ərzində 

onlardan daha məhdud  şəraitdə istifadə olunub. 

Vaxtilə Roma və Ivrit (Israildə mövcud olan iki 

yəhudi dilindən biri) mədəniyyətləri hər ikisi 

akronimlərdən istifadə ediblər (Internet Acronym 

Server).  

Bütün bu müqayisıli araşdırmadan belə 

nəticəyə  gəlmək olar ki, bu mövzuda təhlil edilən 

misallar çoxsözlü adların / terminlərin (xüsusən də 

elmin konkret sahələri üzrə terminologiyada) qısa 

sözlərlə, habelə həmin sözlərin baş hərfləri ilə əvəz 

edilməsinin əhəmiyyətli dərəcədə səmərəli, sadə və 

əlverişli termindüzəltmə üsulu olmasına bariz bir 

sübutdur. 



 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

Adilov M.İ. (1986) Müasir Azərbaycan dilində 

abbreviasiya. Fil. elm. nam. dis. Bakı: 42.   



Axundov M.A,  Ismayılov A.S. (1981) Təkamül 

təlimi (Darvinizm). Bakı, Maarif: 293 s. 



Nəcəfzadə M.A. (2006) Genetika terminologiyası-

nın alınma sözlər vasitəsilə  zənginləşdirilməsi. 



AMEA Nəsimi ad. Dilçilik Institutu. Tədqiqlər, 4: 

178-183. 



Qasımov M.Ş. (1973) Azərbaycan dili terminologi-

yasının əsasları. Bakı.: Elm, 186 s. 



Xudiyev N. (1989) Azərbaycan ədəbi dilinin Sovet 

dövrü. Bakı, Maarif: 400 s. 



Акуленко  В.В. (1972) Вопросы  интернациона-

лизации  словарного  состава  языка.  Харьков: 

196 

Даль В.Л. (1935) Толковый словарь. M.: ГИХЛ, 

т. вт. 807 с., т. тр. 576 с.  



Первый 

Всесоюзный 

Тюркологический 

Съезд (1926) Стенографический  отчет.  Общ-о 

Обследования  и  Изучения  Азербайджана. 

Баку: 195-196, 198 



СЭС. (1981) Советская энциклопедияM.: 1600 с. 

Сухов  Н.К. (1953) О  применении  буквенных 

сокращений    в  качестве  научно-технических 

терминов.  Отделение  технических  наук. M., 

АН СССР, 7: 1058-1063 

Crystal, D. The Cambridge encyclopedia of the 

English language (2

nd

 edition) Cambridge 



University Press: 2003 (ISBN 0521530334); 

Internet Acronym Server. Wikipedia: The free 

encyclopedia.  

 

 

 



 

 

Аббревиатура, Используемая в Биологической Терминологии 



 

М.А. Наджафзаде 

1,2 

 

1



 

Институт ботаники НАНА 



Института языковедения НАНА 



 

Аббревиация,  являясь  одним  из  способов  терминообразования,  служит  для  предотвращения 

многословия,  с  помощью  которого  более  лаконично  выражается  мысль.  Сегодня  аббревиатура 

широко  используется  в  терминологии  биологии,  в  том  числе  генетики,  что  способствует  затрате 

меньшего  количества  времени  при  передаче  и  расшифровке  информации  путем  сопоставительно-

лингвистического анализа на английском, русском, aзербайджанском и латинском языках. 

 

Açar sözlər:  Аббревиация,  многословные  имена,  дублеты  основных  терминов,  удобный  способ 

терминообразования, акронимы, инициализмы, алфабетизмы  

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 


M.A.Nəcəfzadə 

88 


Abbreviations Used In The Terminology of Biology 

 

M.A. Najafzadeh

1,2 

 



Institute of Botany, ANAS 



Institute of Linguistics, ANAS 

 

Abbreviation is one of the term-creating ways that prevents verbosity; more laconically expresses thoughts. 



Today it is widely used in the terminology  of Biology including Genetics, which contributes less time 

expenditure in transmission and decoding information by comparative linguistic analysis in the English, 

Russian, Azerbaijani and Latin languages.  

 

 



Key words: Abbreviation, verbosity, doublets of the main terms, convenient terminology method, acronyms, 

initialisms, alphabetisms  

Yüklə 115,44 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə