АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №2, səh. 82-88 (2014)
82
Bioloji Terminologiyada İstifadə Olunan Abbreviaturalar
M.A. Nəcəfzadə
1,2
1
AMEA Botanika İnstitutu, Badamdar şossesi, 40, Bakı AZ1073, Azərbaycan;
2
AMEA Dilçilik İnstitutu; H.Cavid pr., 31, Bakı AZ1143, Azərbaycan; E-mail: nadjafzadeh@rambler.ru
Məqalədə abbreviaturaların termindüzəltmə üsullarından biri olaraq çoxsözlülüyün qarşısının alın-
ması, fikrin daha lakonik ifadə edilməsi, informasiyanın çatdırılmasına daha az vaxt sərf edilməsi və
sairə məqsədlərə xidmət etməsindən, bioloji, o cümlədən də genetik terminologiyada bu gün onlardan
geniş istifadə edilməsindən, habelə onların ingilis, rus, Azərbaycan və latın dillərində müqayisəli
lingvistik təhlil edilərək orijinal araşdırmasından bəhs edilir. Təhlilin daha sadə formada açıqlanması
məqsədilə məqalənin sonunda bir neçə misaldan ibarət cəvəl də təqdim edilir.
Açar sözlər: Abbreviasiya, çoxsözlü adlar, əsas terminlərin dubletləri, əlverişli termindüzəltmə üsulu,
akronimlər, inisializmlər, alfabetizmlər
GİRİŞ
Məlumdur ki, italyan dilindən alınmış bu söz
ixtisar, qısaltma deməkdir, yəni söz birləşmələrinin
qısaldılması nəticəsində yaranan və ona daxil olan
sözlərin −
a) başlanğıc hərflərinin əlifbadakı adı kimi
(Советский Энциклопедический Словарь), məs.:
CBD [sıbı΄dı] − Convention on Biological Diver-
sity [kən΄ven
∫
(ə)n ən ֽbaıə΄lodჳıkəl ֽdaı΄və:sıtı] −
Кoнвeнция пo Биoлoгичeскoму Рaзнooбрaзию
(rus) − Bioloji Müxtəliflik üzrə Konvensiya
(Azərb.) − Variantia Biologica Conventus (latın);
qeyd etməliyik ki, heç bir elmi ədəbiyyatda bu
abbreviatura nə rus (КБР), nə də Azərbaycan
(BMK) versiyasında tətbiq edilmir.
b) həmin hərflərin verdiyi başlanğıc səslə,
məs.: AMEA [amea] oxunan və açılışı Azərbaijan
Milli Elmlər Akademiyası mənasını verən qısal-
dılmış söz və yaxud mürəkkəb sözlər deməkdir. Bu
abbreviatura ingilis və rus dillərində müvafiq
qaydada: ANAS[΄Λnəs] Azerbaijan National Aca-
demy of Sciences[ə΄zə:baıdзα:n ΄nə
∫
nəl ə΄kædemı
əv ΄saıənsız] (ing.) – НАНА Национальная
Академия Наук Азербайджана (rus) kimi işlədilir.
Abbreviaturalar termindüzəltmə üsullarından
biri olub çoxsözlülüyün qarşısını almaq, cümlə və
ya nitqi daha lakonik ifadə etmək, informasiyanın
çatdırılmasına daha az vaxt sərf etmək və sairə
məqsədlərə xidmət edir. Bu üsul termin
yaradılmasında başqa üsullardan onunla fərqlənir
ki, abbreviatura üsulunda bu və ya digər anlayışın
ifadəsi üçün yeni termin yaratmaq yox,
terminologiyada mövcud olan terminləri əlverişli və
münasib şəklə salmaq nəzərdə tutulur. Heç də
təsadüfi deyil ki, bu barədə M.Ş.Qasımov yazır:
“Abbreviatura üsulu ayrı-ayrı terminoloji
sistemlərdə sözə qənaət edilməsinə, çoxsözlü
terminlərin konkret terminlərlə əvəz olunmasına
şərait yaradır” (Qasımov, 1973). M.I.Adilov isə
belə yazır: “Abbreviasiya hadisəsinin məhsulu olan
abbreviaturalar dilin lüğət tərkibinin zənginləşdiril-
məsində böyük rol oynayır. Leksik abbreviaturalar
dilin digər sözlərinə aid olan bütün xüsusiyyətlərə
malik olur” (Adilov, 1986).
Doğrudur, abbreviatura üsulu müasir terminolo-
giyanın zənginləşdirilməsində digər üsullara nisbətən
daha az istifadə olunur, amma durmadan inkişaf
edən elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar abbreviatura
üsulu ilə yaranan terminlərin sayı da daim artır. Belə
bir üsulun yaranma zərurətini çoxsözlü adlar
meydana çıxarmışdır; оna görə də çoxsözlü adların
qısa sözlərlə əvəz edilməsinə böyük ehtiyac yaranır.
Bu sahədə isə abbreviasiya yeganə səmərəli üsuldur,
həm də bir üsulun sadə və əlverişli olması
abbreviasiyalara üstünlük verilməsinə səbəb olur,
məs.: GNA [dჳıen΄eı] Glass-Nonadherent Cell
[gla:sֽnonəd΄hıər(ə)nt sel] (ing.) клeткa, нe
прилипaющaя к стeклу (rus) şüşəyə yapışmayan
hüceyrə (Azərb.) glass-nonadherent cellula (latın)
(Axundov, 1981; Окуленко, 1972; Даль, 1935). Bu
abbreviatura da praktikada istər rus, istərsə də
Azərbaycan dillərində ingilis versiyasına aid olan
GNA [dჳıen΄eı] formasında işlədilir. Şərti olaraq,
terminologiyada istifadə edilən abbreviaturaları,
əsasən, üç qrupa bölmək olar: 1) Hərfi abbre-
viaturalar; 2) Qarışıq abbreviaturalar; 3) Heca-termin
abbreviaturaları.
1) Hərfi abbreviaturalar. Hərfi abbrevia-
turalar dedikdə, terminlərin baş hərflərindən
düzəldilən ixtisarlar nəzərdə tutulur. Belə abbre-
viaturalar öz işlənmə dairəsinə görə diqqəti cəlb
edir. Bu da, çoxsözlü terminlərin terminologiyada
üstünlük təşkil etməsindən irəli gəlir: bu çoxsözlü
terminlər əvəzinə onların tərkibinə daxil olan
sözlərin baş hərflərindən ibarət terminlər işlədilir,
Bioloji Terminologiyada İstifadə Olunan Abbreviaturalar
83
məs.: (CMS) Cytoplasmatic Masculine Sterility
[ֽsaıtə(u) ΄plΛzmətık ΄mæskəlı:n stə:΄rılıtı] (ing.) –
(ЦМС) Цитоплазматическая Мужская Стериль-
ность (rus) – (ESS) Erkək Sitoplazmatik Sterillik
(Azərb.) – (SMC) Sterilitas Masculin Cytoplas-
matica (latın); (CF
1
) Chloroplasts Conjugate Factor
[΄klorəplα:sts ֽkondзə΄geıt ΄fæktə] (ing.) – (CФ
1
)
Сопрягающий Фактор Хлоропластов (rus) –
(CF
1
) Xloroplastları birləşdirən faktor (Azərb.) –
(CF
1
) Factor Conjugatus Chloroplasti (latın);
(BLM) Bilayer Lipide Membrans [΄bıleə ΄lipid
΄membrænz] (ing.) – (БЛM) Бислойные Липид-
ные Мембраны (rus) – (ILM) Ikiqat Lipid Mem-
branı (Azərb.) – (BLM) Bistratum Lipidus Mem-
branae (latın); (Rh) Rhesus factor [´a:r (´)eıt
∫
΄fæktə]= rhesus factor (ing.) – (Rh) Резус-Фактор
(rus) – (Rh) Rezus Faktor (Azərb.) – (Rh) Rhesus
factor (latın) və s.
Hərfi abbreviaturalar – yazı materiallarında,
habelə şifahi nitqdə çoxsözlü terminlərdən, yaxa
qurtarmaq məqsədi ilə istifadə olunur. Belə abbre-
viaturalar elm və texnikanın müxtəlif sahələrində
fəaliyyət göstərən müxtəlif mütəxəssislər tərəfindən
çox asanlıqla başa düşülür. Deməli, praktik baxım-
dan belə terminlərin abbreviasiyası vacibliyi qarşı-
ya çıxır. Hərfi abbreviaturaların səciyyəvi xüsusiy-
yəti ondan ibarətdir ki, onları mürəkkəb söz və
yaxud söz birləşmələri şəklində termin variantları
(əsas terminlərin dubletləri) kimi işlədirlər. Hərfi
abbreviasiya üsulu hazırda dilimizdə terminlər
yaradılması üçün tətbiq edilən digər üsullara
nisbətən olduqca sadədir. Hələ 1926-cı ildə Birinci
Ümumittifaq Türkoloji Qurultayında abbreviasiya
üsulu ilə Azərbycan dilində də terminlər yaradıl-
ması təklifi irəli sürülmüşdür. Qurultayın stenoqra-
fik hesabatına nəzər salsaq görərik ki, H.Zeynal-
lının “Türk dillərində elmi terminologiya sistemi
haqqında məruzə”sində deyilir: “Terminologiya
sahəsindəki maraqlı məsələlərdən biri də müxtəlif
cür ixtisarların iki və daha artıq söz şəklində
qovuşması, birləşməsidir. Birləşdirilmiş sözlər öz-
özlüyündə termin olduğundan onlar haqqında
danışmaq lazım gəlir” (Первый Всесоюзный …,
1926). Bu gün elmin, texnikanın son dərəcə sürətli
inkişafı bu sahədə abbreviatura üsulunun vüsət
almasını stimullaşdırır. Belə bir proqres yeni-yeni
kəşflərin və ixtisasların meydana gəlməsi, habelə,
müntəzəm şəkildə onların ifadəsinin təkmilləşdi-
rilməsi problemini irəli sürür. Yeni yaradılan və ya
təkmilləşdirilən modellər üzrə istehsal olunan
cihazlar isə onların adlandırılmasından doğan ehtiyac
zəminində hər bir dilin ayrı-ayrı leksik laylarının
zənginləşdirilməsinə səbəb olur. “Belə ki, elmi-
texniki tərəqqi əsrində sənayenin fasiləsiz inkişafı bir
tərəfdən istehsalat leksikasını zənginləşdirir, digər
tərəfdən müxtəlif maşın və avadanlıqların istehsal
prosesində təkmilləşdirilməsinə, modifikasiyasına,
onların nominativ adlarının da leksik təkamülünə
gətirib çıxarır” (Xudiyev, 1989). Müxtəlif cihaz,
aparat, qurğu və aqreqat adlarının abbreviasiya üsulu
ilə verilməsi dilin terminoloji sisteminin forma-
laşmasında özünəməxsus rol oynayır, məs.: (SD
[es΄dı:]) Seed Dehumidifier [sı:d dəhju΄mıdıfaıə]
(ing.) – Установка для Сушки Семян (rus) –
Toxumqurudan (Azərb.) – Desiccant Aggregatum
Semenalis (latın); (SC [es΄sı:]) Seed Counter [sı:d
΄kəuntə] (ing.) – Сетчик Семян (rus) – Toxumsayan
(Azərb.) – Quantant Semenalis (latın); (FM [ef ΄em])
Feed Maker [fı:d ΄meıkə] (ing.) – (КА) Кормо-
изготовительный Агрегат (rus) – (YQ) Yemhazır-
layan Qurğu (Azərb.) – Aggregatum Pabulum
Producus (latın).
Son zamanlar elm və texnikanın sürətli inkişafı
ilə bağlı Azərbaycan dilində bir çox digər yeni
terminlər yaranmışdır, məs.: geobotanika, elektro-
forez, elektro-fiziologiya, izoxron, biometrik,
elektroşok və s. – Bu sözlər beynəlmiləl söz olub
istər ingilis, istər rus və istərsə də latın dillərində,
əlbəttə ki, hər bir dilin öz xüsusi tələffüz məxrəcinə
və fonetik qanunlarına riayət etməklə, eyni cür
işlədilir. Ilkin tədqiqatlar dilimizdə külli miqdarda
elmi adları özündə cəm edən leksikanın zəngin
olduğunu göstərir. Hazırki dövrdə elmin müxtəlif
sahələrinin inkişaf etməsi üçün dünya elminin
nailiyyətləri mənimsənilməlidir. Çünki, onlar elmi
obyektləri adlandırır ümumbəşəri əhəmiyyəti olan
fikirləri ifadə edir, bütün dillərdə eyni və ya oxşar
nominativ prinsiplərin inkişafına meyl edir.
2) Qarışıq abbreviaturalar. Bu üsulla termin
yaradılarkən mürəkkəb terminlərin bir hissəsinin
başlanğıc hecası, digər hissəsinin isə baş hərfləri
birləşdirilir, məs.: iki F
1
hibridinin çarpazlaşmasın-
dan alınan nəsil (Azərb.) – double F
1
[ֽdΛbl΄ef΄wΛn] (ing.) – потомок от скрещивания
двух гибридов F
1
от разных родителей (rus) –
duplus F
1
(latın); M-xromosom, yəni: mikro
xromosom, mediosentrik xromosom (Azərb.) – M-
chromosome [em ΄krouməsoum] (ing.) – микро-
хромосома, медиоцентрическая хромосома (rus)
– M-chromosoma (latın); V-xromosom, yəni:
medio-sentrik xromosomun mərkəzi ölçüsü,
sentromeri ortada və yaxud təxminən ortada
yerləşən xromosom, V-şəkilli xromosom (Azərb.) –
V-chromosome [vı: ΄krouməsoum], Mediocentric
chromosome [ֽmı:dıə ΄sentrık ΄krouməsoum] (ing.)
– V-образная хромосома (центромера) (rus) – V-
chromosoma (latın); X-xromosom, yəni: kişi
heteroqametliyinə malik növlərdə qadın
cinsiyyətinin inkişafını təyin edən cinsi xromosom
(Azərb.) – X-chromosome [eks ΄krouməso(u)m]
(ing.) – X-xромосома (rus) – X-chromosoma
(latın); W-xromosom, yəni: yalnız dişilərdə xromo-
som heteroqametliyi olduğu halda rast gəlinən
cinsiyyət xromosomu (Azərb.) – W-chromosome
M.A.Nəcəfzadə
84
[ֽdΛbl΄ju΄krouməsoum] (ing.) – W-xромосома
(rus) – W-chromosoma (latın).
Bu ixtisarlar Azərbaycan dilinin heç bir qram-
matik qaydalarına uyğun gəlmir, lakin elmi dildə
terminlərin əvəzediciləri kimi işlədilir. Z-xromo-
som, yəni: qadın heteroqametliyi olduğu halda
erkəklərin inkişafını təyin edən cinsiyyət xromoso-
mu (Azərb.) – Z-chromosome [zed ΄krouməsoum]
(ing.) – зет-хромосома (rus) – Z-chromosoma
(latın). – Burada sifətin işlədilməsi tərzinin Azər-
baycan dilinin qrammatik qaydalarından kənara
çıxmasına baxmayaraq, elmi dilin özünəməxsus
üsluba malik olması nəzərə alınmalıdır. Belə
abbreviaturalar yalnız mütəxəssislər tərəfindən başa
düşülür. Terminologiyada hərf-rəqəm şəklində
abbreviaturalar da geniş şəkildə işlənir, məs.: “SD-
1” modelli Toxumqurudan (Azərb.) – SD-1 Seed
Dehumidifier [sı:d dəhju΄mıdıfaıə] (ing.) – Уста-
новка для Сушки Семян (rus) – desiccant aggre-
gatum semenalis (latın); “SC-3” modelli
Toxumsayan (Azərb.) – SC-3 Seed Counter [sı:d
´kəuntə] (ing.) – Счетчик Семян (rus) – quantant
semenalis (latın);
3) Heca-termin abbreviaturaları. Bu cür
abbreviaturalarda termin-söz birləşmələrini təşkil
edən terminlərdən birinin başlanğıc hissəsi alınıb
bütöv terminlə birləşdirilir, məs.: fotoelektronika
(Azərb.) – photoelectronics [΄fotou ֽılek΄tronıks]
(ing.) – фотоэлектроника (rus) – photoelektronika
(latın); sitoplazma (Azərb.) – cytoplasm
[΄saıtəplæzm] (ing.) – цитоплазма (протоплазма)
(rus) – protoplasma (cytoplasma) (latın);
biomüxtəliflik (Azərb.) – biodiversity
[΄baıouֽdaı΄və:sıtı](ing.) – биоразнообразие (rus)
– bio variantia (latın); genefond (Azərb.) –
genepool [΄dჳı:n΄pu:l] (ing.) – генефонд (генфонд,
генофонд) (rus) – genocopia (latın); rüşeyim
plazması (Azərb.) – germplasm [΄dჳə:m΄plæzm]
(ing.) – зародышевая плазма (rus) – embrionalis
plasma (latın) və s.
Ümumiyyətlə, abbreviaturalar müasir dövrdə
daha çox yaranır. Diqqət yetirin, bu terminlər hamısı
son dövrün məhsuludur: (GE) Genetik Ehtiyatlar
(Azərb.) – (GenRes) Genetic Resources [dჳı΄netık
rı΄so:sız] (ing.) – Генетические Ресурсы (rus) –
Copiae Geneticae (latın); (MGE) Meşə Genetik
Ehtiyatları (Azərb.) – (For Gen) Forestry Genetic
Resources [΄forıstrı dჳı΄netık rı΄so:sız] (ing.) –
Лесные Генетические Ресурсы (rus) – Copiae
Geneticae Silvatica (latın); (ƏMA) Ətraf Mühit Amili
(Azərb.) – (EF) Environmental Factor [ın ֽvaıər(ə)n
΄mentəl
΄fæktə] (ing.) – (ФОС)
Фактор
Окружающей Среды (rus) – Condiciones Factor
(latın); (SA) Stres Amillər (Azərb.) – (SF) Stress
Factors [΄stres΄fæktəz] (ing.) – (СФ) Стрессовые
Факторы (rus) – Injuriae Factoria (latın); (ƏMTD)
Ətraf Mühitin Təsirinə Davamlılıq (Azərb.) – (EER)
Environmental Effect Resistance [ınֽvaıər(ə)n΄men
təlı΄fekt ΄rezıstəns] (ing.) – (СДОС) Сопротивление
Действиям
Окружающей
Среды (rus) –
Condiciones Efficientiae Resistentia (latın);
Ingilis dilində mürəkkəb terminlərin hər iki
komponentinin başlanğıc hecası birləşdirilir, məs.:
culti+var [΄kΛltı΄va:] = cultured variety (ing.) –
культурный сорт (выращиваемая культура) (rus)
– kulti+var, yəni mədəni (və ya becərilən) sort
(Azərb.) – cultu+var = cultus varietas (latın) [3, s.
179]; EU+For+Gen=European Forest Genetic
Resource Programme [juərə΄pıən dჳı΄netık rı΄so:s
΄prougrəm] (ing.) – Европейская Программа
Лесных Генетических Ресурсов (rus) – Meşə
Genetik Ehtiyatları üzrə Avropa Proqramı (Azərb.) –
Copiae Geneticae Silvatica Programma Europaea
(latın).
Son dövrlərdə genetika ilə bağlı, müəssisə,
təşkilat və cəmiyyət adları, bəzi genetik
mutagenlər, bəzi fotosintez, tənəffüs və membran
bioenergetikası terminləri, bəzi fiziologiya
terminləri, texniki avadanlıq adları və digər bir çox
abbreviaturalr meydana çıxıb:
• Müəssisə, təşkilat və cəmiyyət adları. (GEI)
Genetik Ehtiyatlar Institutu (Azərb.) – (GRI)
Genetic Resources Institute [dჳı΄netık rı΄so:sız
΄ınstıt
J
ut] (ing.) – (ИГР) Институт Генетических
Ресурсов (rus) – Institutum Geneticae Copiae
(latın); (BBGEI) – Beynəlxalq Bitki Genetik Ehti-
yatları Institutu (Azərb.) – (IPGRI) International
Plant Genetic Resources Institute [ֽıntə΄næ
∫
n(ə)l
pla:nt dჳı ΄netık rı ΄so: sız ΄ınstıtjut](ing.) –
Международный Институт Генетических Ресур-
сов Растений (rus) – Institutum Geneticae Copiae
Plantum Internationalis (latın);
• Bəzi genetik mutagenlər. (DMS) Dimetil
Sulfat (Azərb.) – (DS) Dimethyl Sulfat
[daı΄meθıl΄sΛlfət] (ing.) – (ДМС) Диметил
Сульфат (rus) – Dimetil Sulfat (latın).
• Bəzi fotosintez, tənəffüs və membran
bioenergetikası terminləri. (ILM) Ikiqat Lipid
Membranlar (Azərb.) – (BLM) Bilayer Lipide
Membrans [΄baı ΄le(ı)ə ΄lıpıd ΄membreınz] (ing.) –
(ДЛМ) Двухслойные Липидные Мембраны (rus)
– (BLM) Bistratum Lipidus Membranae (latın);
(ÖZA) Öküz Zərdabının Albumini (Azərb.) – Bull
Serum Albumin [΄bΛl΄serəm΄ælbjumın] (ing.) –
(БСА) Бычий Сывороточный Альбумин (rus) –
albumınum bull serum (latın); (DMSO) Dimetil-
sulfoksid (Azərb.) – (DMSO) Dimethylesulfoxide
[daı ΄meθıl ΄sΛlf ΄oksaıd] (ing.) – (ДМСО)
Диметилсульфоксид (rus) – dimetil sulfoxid (latın);
(TFB) Təbii Fenol Birləşmələri (Azərb.) – (NPC)
Natural Phenol Compounds [΄næt
∫
rəl ΄fı:nol
΄kompəundz] (ing.) – (ПФС) Природные Феноль-
ные (карболовая кислота) Соединения (rus) –
conjunctionis naturale phaenolum (latın); (IZA)
Bioloji Terminologiyada İstifadə Olunan Abbreviaturalar
85
Insan Zərdabının Albumini (Azərb.) – (HSA)
Human Serum Albumin [΄h
J
umən ΄serəm ΄ælb
Ј
umın]
(ing.) – (САЧ) Сывороточный Альбумин
Человека (rus) – humanus serum albuminum (latın);
• Bəzi fiziologiya terminləri.(ESS) Erkək
Sitoplazmatik Sterillik (Azərb.) – (CMS) Cyto-
plasmatic Masculine Sterility [ֽsaıtə´plæzmık
´mæskjulı:n stə´rılıtı] (ing.) – (ЦМС) Цитоплаз-
матическая Мужская Стерильность (rus) –
(SMC) Sterilitas Masculin Cytoplasmatica (latın);
(ABT) Absiz Turşusu (Azərb.) – (ABA) Abscisic
Acid [əb ΄sısık ΄æsıd] (ing.) – (ABK) Abüizovaə
Kislota (rus) – Abscissicum (latın).
• Texniki avadanlıq adları. “Numiqral” Toxum-
sayan (Azərb.) – (SC “Numigral”) Seed Counter
“Numigral” [΄sı:d ΄kəuntə] (ing.) – Счетчик Семян
“Numiqral” (rus) – Quantant Semenalis (latın);
“MSS-300” Toxumqurudan (aqreqat) (Azərb.) –
(DD “MSS-300”) Desiccant Dehumidifier “MSS-
300” [΄sı:d dəֽhju΄mıdıfaıə] (ing.) –Установка для
Сушки Семян “MSS-300” (rus) – Aggregatum
Desiccant Semenalis (latın); Vakuum Qablaşdırıcı
Qurğusu (Azərb.) – (VPM) Vacuum Package
Machine [΄væku:m ΄pækıdჳ mə΄
∫
ı:n] (ing.) –
Ваккуумно-Расфосовочная Установка (rus) –
Vacuum Pack Agregatum (latın); Yemhazırlayan
Qurğu (Azərb.) – (FM) Feed Maker [΄fı:d ΄meıkə]
(ing.) – Кормо-изготовительный Агрегат (rus) –
Aggregatum Pabulum Producus (latın).
Sözdüzəltmə üsulu kimi abbreviasiyanın əmələ
gəlməsi dilin xidmət etdiyi cəmiyyətin tarixindən
asılılığının parlaq nümunələrindən biridir.
Abbreviaturalar inkişaf etdikcə daxili linqvistika
amilləri tərəfindən onlara təsir qüvvəsi də sürətlə
artır. Qeyd etmək lazımdır ki, “hərf” tipli inisial
ixtisarları olduqca sürətlə yaranmış ilkin abbre-
viatura hesab etmək olar, belə ki, onlar üçün
qidalandırıcı mühit kimi yazı özü xidmət göstərib.
Məhz yazıda, bu və ya digər dildə, zərurətdən qrafik
qısaltmalar yaranır və onlardan bəzilərinin
leksikalaşdırılması həmçinin lazımdır, çünki hər bir
tipin mürəkkəb vahidlərinin sorğu fəaliyyəti vacib-
dir. Qrafik qısaltmaların hərflərin adları ilə oxunuşu,
bu oxunuşların tədricən sabit söz / termin əmələ
gətirməsi – bir çox dillərdə ilk leksik abbreviatu-
ralara aparan yollardan biri belədir. Xüsusi adlar
üçün qrafik inisial qısaltmaları rəsmi mətbuatda da
özünü göstərir. Abbreviasiya sözdüzəltmə və söz
yaradıcılığının əsil xalq üsulu kimi qəbul edilmişdir.
Azərbaycanda sosialist inqilabından sonrakı ilk
illərdə yaranmış sovetizmlər arasında qısaltmalar,
yəni neologizmlər sayca üstünlük təşkil edirlər.
Abbreviasiyaya verilən üstünlük, xüsusən də ilkin
mərhələdə hər-hansı bir normativlərin olmaması
səbəbindən, yeniliklə və bu üsulun nisbətən sadəliyi
ilə, onun asan başa düşülməsi ilə bağlıdır (Сухов,
1953). Abbreviasiyanın özünün də 3 növü vardır –
akronimlər, inisializmlər və afabetizmlər.
Akronimlər – abbreviasiya növü olub, latın
dilində “adların başlığı” deməkdir. Yunan dilində
amonim, sinonim sözlərindən sonra formalaşmış
acro – “kəskin, yüksək” + onim –“ad” deməkdir.
Qədim Yunan dilində – akros “sonluq” və “ad”
mənasını verir. Akronimlər adətən qısaldılmış
sözlərin baş hərflərindən düzəldilir (Сухов, 1953),
məs.: (ICARDA) [ı΄kΛrdə] International Center for
Agricultural Research in the Dry Areas [ֽıntə
΄næ
∫
(ə)nəl ΄sentə fə ֽægrı΄kΛlt
∫
ərəl rı΄sə:t∫ ın ðə draı
΄εərıəz] (ing.) – Международный Научно-
Исследовательский Центр Сельского Хозяйства
в Засушливых Зонах (rus) – Quraq Zonalarda
Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatlаrı Beynəlxalq Mərkəzi
(Azərb.); (AIDS or Aids) [΄eıdz] Acquired Immune
Deficiency Syndrome [ə΄kwaıəd ΄ımJu:n də΄fı:
∫
ənsı
΄sındrəum] (ing.) – Синдром Приобретенного
Иммунного Дефицита (rus) – Qazanılmış İmmun
Çatışmazlığı Sindromu (Azərb.).
Terminologiyada çaşqınlıq yaratmamaq
məqsədilə, qısaldılmış bu mürəkkəb sözlərin
tərcüməsinin akronimlərindən istifadə etməyi
düzgün hesab etmirik və onların orijinalda
saxlanılması daha düzgün olar.
İnisializmlər – DNA [dıen΄eı] dezoxyribo-
nucleic acid [dez΄oksırıbə ֽn
J
u ΄kli:k ΄æsıd] (ing.) –
(ДНК) Дезоксирибо-Нуклеиновая Кислота (rus) –
(DNT) dеzоksiribo-nuklein turşusu (Azərb.) –
acidıcum desoxyrıbo nucleınicum (latın); (RNA)
[aren΄eı] Ribo-Nucleic Aсid [΄raıbo(u) n
J
u΄klı:k
΄æsıd] (ing.) – Рибо-Нуклеиновая Кислота (rus) –
(RNT) Ribo Nuklein Turşusu (Azərb.) – acidıcum
ribonucleinicum (latın);
Alfabetizmlər – F.S.H. [efes΄eıt
∫
] (ing.) –
follicle-stimulating hormone (ing.) – yumurtalıqda
follikulinin əmələ gəlməsini və follikulun inkişafını
stimullaşdıran hormon (Azərb.); M.L.D. [emel΄dı:]
minimum lethal dose (ing.) – minimal letal doza
(Azərb.). Hərflərlə tələffüz edilən akronimlərə
istinad edərək bəzi mənbələr buna inisializm deyirlər
(Crystal, 2003).
Akronim və inisializmlər abbreviasiya növü
olub, ad və ya ifadələr daxilindəki sözlərin ilk
hərflərindən düzəldilir. Akronim və inisializmlər
adətən onların əvəz etdiyi sözlərin tam formasının
tələffüzündən fərqli şəkildə tələffüz edilirlər, məs.:
DNA [dıen΄eı] deoxyribonucleic acid [dez
΄oksaıd ֽraıbo(u)n
J
u ΄kli:k ΄æsıd] (ing.) kimi tələffüz
ediləcəyi halda, faktiki olaraq, inisializmlər bəndində
göstərildiyi kimi [dez΄oksırıbə ֽn
J
u ΄kli:k ΄æsıd] kimi
tələffüz olunur və bu qayda aşağıdakı misallardan
göründüyü kimi nə rus, nə də Azərbaycan dili
versiyasına şamil olunmur; – (ДНК) Дезоксирибо-
Нуклеиновая Кислота (rus) – (DNT) dezoksiribo-
nuklein turşusu (Azərb.) – acidıcum desoxyrıbo
nucleınicum (latın); (RNA) [aren ΄eı]
M.A.Nəcəfzadə
86
Cədvəl. Bioloоji terminologiyada istifadə olunan bir neçə abbreviaturanın ingilis-rus-Azərbaycan-latın dillərində
müqayisəli təhlili
Ingilis dilində Rus
dilində Azərbaycan dilində Latın dilində
CFTR [sıeftı΄α:]
Cystic fibrosis trans-membrane
conductance regulator ['sıstık
'faıbrəuzıs ֽtrəns 'membreın kən
'dΛkt(ə)ns ֽ
reg
J
u'leıtə]
Кистoзный
Фибрoз
Трaнсмeмбрaннoгo
Рeгулятoрa Прoвoдимoсти
Qovuqlu fibroz transmembran
keçi-ricilik qabiliyyəti
nizamlayıcısı
transmembrane conductance
cysticus regulator fibrosis
CBRSMİ [sıbıα:esem΄ı:]
Correlation Between Relatives
on the Supposition of
Mendelian Inheritance
[korə'leı
∫
(ə)n bı'twı:n 'relatıvz ən
ðə ֽsΛpə'zı
∫
(ə)n əv ın'herıtəns]
Мeжрoдствeннaя Кoррeляция
пo Гипoтeзe Мeндeльскoгo
Нaслeдoвaния
Mendelin İrsiyyət Ehtimalı üzrə
Qohumlararası Korrelyasiya
Triticum inter propinquos,
supposita
EUFORGEN [ıu΄forgen]
European Forest Genetik
Resources Proqramme [
J
uərə
΄pıən dჳı΄netık rı΄so:sız
΄prougrəm]
Eврoпeйскaя
Прoгрaммa
Лeсныx
Гeнeтичeскиx
Рeсурсoв
Meşə Genetik Ehtiyatları üzrə
Avropa Proqramı
Copıae Geneticae Silvatica
Programma Europaea
GMo FP [dзıməuef΄pı:]
Genetically Modified
Food Products
[dჳı'netıkəlı 'modıfaıəd
fu:d prə'dΛkts]
Гeнeтичeски
Мoдифицирoвaнныe
Прoдукты Питaния
Genetik Modifikasiya Olunmuş
Qida Məhsulları
Alimentationis Producta
Modificata Genetica
HGM [eıt
∫
dзı΄em] Human
Genome Map [΄hjumən
΄dჳınəum΄prə(u)dჳıkt]
Гeнeтичeскaя Кaртa Чeлoвeкa İnsanın Genetik Xəritəsi
Humanus Schema Geneticum
HGP [eıt
∫
dзı΄pı:] Human
Genome Project ['hju:mən
'dჳı:nəum 'prəudჳıkt]
Прoeкт Гeнoмa Чeлoвeкa
İnsan Genomu Proyekti
Humánus Genomics Project
SPC [espı΄sı:] Synthetic(al)
Phenol Compounds
[sın΄θetık(əl)
΄fı:nol
΄kompəundz]
Синтeтичeскиe
Фeнoльныe
Сoeдинe-ния
Sintetik Fenol Birləşmələri Con
J
unctio Syntheticus
Phaenolus
VPM [vıem΄pı:]
Vacuum Package Machine
[΄vækjuəm ΄pækıdჳ mə΄
∫
ı:n]
Вaкуумнo-Упaкoвoчный
Агрeгaт
Vakuum-Qablaşdırıcı Maşın
vacuum pacci agregatum
Məqalədə istifadə olunmuş terminlərin 4 dildə müqayisəli linqvistik təsnifatı cədvəldə verilmişdir.
Ribo-Nucleic Asid [΄raıbo(u) n
J
u΄klı:k ΄æsıd] (ing.) –
(РНК) Рибо-Нуклеиновая Кислота (rus) – (RNT)
Ribo Nuklein Turşusu (Azərb.) – acidıcum
ribonucleinicum (latın);
UN FAO [
J
uen efeı΄ou] (United Nations Food
and Agriculture Organization [ju΄naıtıd neı
∫
(ə)nz
΄fu:d ənd ֽægrı΄kΛlt
∫
ə ֽo:gənaı ΄zeı
∫
(ə)n] – BMT-nin
Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı) və s.
Digər bir termin – alfabetizm bəzən hərf adları
kimi tələffüz edilən abbreviasiyaları izah (təsvir)
etmək üçün istifadə olunur. Bir zaman
akronimlərdə hər hərfdən sonra nöqtə qoyulması
tələb olunurdu, məs.: F.S.H. [efes΄eıt
∫
] (ıng.) –
follicle-stimulating hormone [΄folikl ΄stım
J
uleıtıŋ
΄ho:rmoun] (ing.) – гонадотроический гормон,
пролан A, гормон, стимулирующее образование
фолликулина и развитие фолликул в яичнике
(rus) – yumurtalıqda follikulinin əmələ gəlməsini
və follikulun inkişafını stimullaşdıran hormon
(Azərb.) – Follicl-stimulati hormona (latın);
M.L.D.[emel΄dı:] minimum lethal dose [΄mınıməm
΄lı:θəl ΄douz] (ing.) – минимальная летальная
доза (rus) – minimal letal doza (Azərb.) –
Minimum Lethum Dosa (latın);
Müasir dilçilikdə
əksər hallarda
abbreviaturalarda bu nöqtələrin buraxılmasına meyl
göstərilir. ICARDA[ı΄kΛrdə] International Center
for Agricultural Research in the Dry Areas [ֽıntə
΄næ
∫
n(ə)l ΄sent
∫
ə for ֽægrı ΄kΛlt
∫
ərəl rı΄sə:t
∫
ın ðə
draı ΄εərıəz] (ing.) – Международный Центр
Сельскохозяйст-венных
Исследований
на
Засушливых Территориях (rus) – Quraq
Zonalarda Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatı Beynəlxalq
Mərkəzi (Azərb.) (AIDS or Aids) Acquired
Immune Deficiency Syndrome [ə ΄kwaıəd ΄ımju:n
də ΄fı
∫
ənsı ΄sındroum] (ing.) – (СПИД) Синдром
Преобретенного Иммунно-Дефицита (rus) –
(QIÇS) Qazanılmış Immun Çatışmazlığı Sindromu
(Azərb.) və s. – inisializmlərdir. Öncə deyildi ki,
DNT – inisializmdir, lakin bir çox mənbələr bəzən
inisializmləri akronimlərdən ayırmırlar, əksinə
onların hamısını akronimlər adlandırırlar. Akronim-
Bioloji Terminologiyada İstifadə Olunan Abbreviaturalar
87
lərin yaranma mənbələri bir qədər qaranlıqdır, lakin
gündəlik həyatda onlardan geniş istifadə olunması
və XIX-XX əsrlərdə durmadan inkişaf edən savadın
və bilik səviyyəsinin nəticəsi olaraq, onlar nisbətən
müasir fenomendir. Amma, min illər ərzində
onlardan daha məhdud şəraitdə istifadə olunub.
Vaxtilə Roma və Ivrit (Israildə mövcud olan iki
yəhudi dilindən biri) mədəniyyətləri hər ikisi
akronimlərdən istifadə ediblər (Internet Acronym
Server).
Bütün bu müqayisıli araşdırmadan belə
nəticəyə gəlmək olar ki, bu mövzuda təhlil edilən
misallar çoxsözlü adların / terminlərin (xüsusən də
elmin konkret sahələri üzrə terminologiyada) qısa
sözlərlə, habelə həmin sözlərin baş hərfləri ilə əvəz
edilməsinin əhəmiyyətli dərəcədə səmərəli, sadə və
əlverişli termindüzəltmə üsulu olmasına bariz bir
sübutdur.
ƏDƏBİYYAT
Adilov M.İ. (1986) Müasir Azərbaycan dilində
abbreviasiya. Fil. elm. nam. dis. Bakı: 42.
Axundov M.A, Ismayılov A.S. (1981) Təkamül
təlimi (Darvinizm). Bakı, Maarif: 293 s.
Nəcəfzadə M.A. (2006) Genetika terminologiyası-
nın alınma sözlər vasitəsilə zənginləşdirilməsi.
AMEA Nəsimi ad. Dilçilik Institutu. Tədqiqlər, 4:
178-183.
Qasımov M.Ş. (1973) Azərbaycan dili terminologi-
yasının əsasları. Bakı.: Elm, 186 s.
Xudiyev N. (1989) Azərbaycan ədəbi dilinin Sovet
dövrü. Bakı, Maarif: 400 s.
Акуленко В.В. (1972) Вопросы интернациона-
лизации словарного состава языка. Харьков:
196
Даль В.Л. (1935) Толковый словарь. M.: ГИХЛ,
т. вт. 807 с., т. тр. 576 с.
Первый
Всесоюзный
Тюркологический
Съезд (1926) Стенографический отчет. Общ-о
Обследования и Изучения Азербайджана.
Баку: 195-196, 198
СЭС. (1981) Советская энциклопедияM.: 1600 с.
Сухов Н.К. (1953) О применении буквенных
сокращений в качестве научно-технических
терминов. Отделение технических наук. M.,
АН СССР, 7: 1058-1063
Crystal, D. The Cambridge encyclopedia of the
English language (2
nd
edition) Cambridge
University Press: 2003 (ISBN 0521530334);
Internet Acronym Server. Wikipedia: The free
encyclopedia.
Аббревиатура, Используемая в Биологической Терминологии
М.А. Наджафзаде
1,2
1
Институт ботаники НАНА
2
Института языковедения НАНА
Аббревиация, являясь одним из способов терминообразования, служит для предотвращения
многословия, с помощью которого более лаконично выражается мысль. Сегодня аббревиатура
широко используется в терминологии биологии, в том числе генетики, что способствует затрате
меньшего количества времени при передаче и расшифровке информации путем сопоставительно-
лингвистического анализа на английском, русском, aзербайджанском и латинском языках.
Açar sözlər: Аббревиация, многословные имена, дублеты основных терминов, удобный способ
терминообразования, акронимы, инициализмы, алфабетизмы
M.A.Nəcəfzadə
88
Abbreviations Used In The Terminology of Biology
M.A. Najafzadeh
1,2
1
Institute of Botany, ANAS
2
Institute of Linguistics, ANAS
Abbreviation is one of the term-creating ways that prevents verbosity; more laconically expresses thoughts.
Today it is widely used in the terminology of Biology including Genetics, which contributes less time
expenditure in transmission and decoding information by comparative linguistic analysis in the English,
Russian, Azerbaijani and Latin languages.
Key words: Abbreviation, verbosity, doublets of the main terms, convenient terminology method, acronyms,
initialisms, alphabetisms
Dostları ilə paylaş: |