BİR NEÇƏ SÖZ
Sabit Rəhman səhnə sənətimizin görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onun komediyaları
inqilabdan sonrakı dramaturgiyamızm mühüm hadisələrindəndir. 30 ildən artıqdır ki, bu
komediyalar, yeni-yeni nəsilləri güldürür. Biz hələ tələbə olanda Sabit Rəhmanın duzlu
hekayələrini maraqla oxuyurduq. Mənim Sabit yaradıcılığı ilə ilk tanışlığım onun «Şirin bülbül»
hekayəsi ilə olmuşdur. Xalq lətifəsi əsasında yazılmış bu hekayədə boşboğaz nitqləri ilə
camaatın zəhləsini tökən yalançı millət qəhrəmanının surəti təbii boyalarla, sadə, koloritli danışıq
dili ilə təsvir edilir və ədəbiyyatımıza yeni bir istedadın gəldiyini xəbər verirdi. Sanki bu kiçik
hekayə müxtəlif tiplərin təbiətindən gülünc mənzərələrə açılan bir pəncərə idi. Və yazıçı həmin
mənzərələri bütün aydınlığı ilə bu pəncərədən görürdü. Lövhələr getdikcə böyüyürdü.
Biz sonra «Toy»dakı tiplər qalereyasını gördük. Bu tiplərin «sərkərdəsi» Kərəmovun hər bir
hərəkəti düz hədəfə dəyən satirik gülüş idi.
Azsavadlı, orta səviyyəli bir kəndli olan Kərəmov iş başına keçəndən sonra gözü yeri-göyü
görmür. «Burda mənəm - Bağdadda kor xəlifə» deyir... Hamıdan tələb edirdi ki, yalnız onunla
hesablaşsınlar, yalnız Kərəmovun şücaətindən danışsınlar. İş o dərəcəyə çatır ki, Kərəmov
kənddə özünə heykəl qoydurmaq xəyalına düşür. Beləliklə, Kərəmov öz kiçik miqyası dairəsində
cahil bir diktatora çevrilir. Lakin necə deyərlər, zaman o zaman deyildi. Kərəmovların faciəsi
ondadır ki, onlar hansı cəmiyyətdə, hansı zamanda yaşadıqlarını, hər bir şüurlu adamın onlardan
çox-çox yüksəkdə dayandığını dərk etmirdilər. Sanki dramaturq, Kərəmovun pencəyinin
yaxasından yapışaraq, onu qaldırıb nəhəng bir mikroskop altına qoymuşdur və bu mikroskop
onun aşkar, ya gizli eybəcərliklərini birə-yüz böyüdərək tamaşaçılara göstərir. Beləliklə, satirik
gülüş triumfal bir qəhqəhəyə çevrilir.
Sabit Rəhmanın komediyalarında satirik gülüşlə müsbət komik surətlərin doğurduğu gülüş,
demək olar ki, əksərən paralel təzahür edir. Müəllif bir tərəfdən Kərəmov, Bərbərzadə, Mirzə
Qərənfıl, Əliqulu kimi cəmiyyət üçün artıq, zərərli ünsürlərə çevrilmiş insanları satira gülüşünə
tutursa, digər tərəfdən Zalxa, usta Segah, Xəlil kimi xeyirxah adamların məzəli cəhətlərini lətif
bir yumorla qarşımızda canlandırır. Sabitin mənfi obrazları da, müsbət qəhrəmanları da bizim
müasirlərimizdir. Öz cahil şəxsiyyətini xalqa qarşı qoyan, özünə heykəl qoydurmaq iddiasında
olan Kərəmovlar, öz şohrəti üçün buqələmun kimi dəqiqədə bir sifətə düşən, vəzifəsini bir pillə
artırmaq üçün hər cür rəzalətdən istifadə eləməyə çalışan Əliqulular, adamları vuruşdurmaqdan
zövq alan Mirzə Qərənfillər, ictimai işləri nadan hissləri üçün bir vasitəyə döndərmək istəyən
Bərbərzadələr cəmiyyət tərəfindən çoxdan rədd edilmiş olsalar da, hələ tamam meydandan
çıxmamışlar. Ola bilsin ki
;
Kərəmovun xələfləri indi müəyyən biliyə, savada malikdirlər. Lakin
yenə də gülüncdürlər, cahildirlər. Yenə də daxili mədəniyyətdən məhrumdurlar.
Sabitın satirik obrazlarında hisslərin eybəcərliyi, ağlın yırtıcılıqla bərabər heyvani kütlüyü çox
qabarıq şəkildə, iri-iri ştrixlərlə meydana çıxır. Biz onların təsvirində müəllifin heç bir güzəştə
getmədiyini aydın şəkildə hiss edirik.
Onun komediyalarında həmişə bir neçə ictimai ideya qoyulur, bir neçə ehtirasın satirik və məzəli
cəhətləri göstərilir: «Rədd olsurı karyerizm!», «Rədd olsun nadan mənəm-mənəmlik!», «Rədd
olsun acgoz xüsusiyyətçilik ehtirası!» Sabit Rəhman satirasının sözaltı mənaları belədir.
Dramaturqu, birinci növbədə, ictimai qüsurların sərrast nişana alınması, satiranın gülüş hədəfinə
çevrilməsi maraqlandınr. Biz onun komediyalarına baxarkən, süjetin, intriqanın hardan başlayıb
nə ilə qurtaracağı barədə düşünmürük. Bu əsərlərdə hadisələr əksərən obrazların danışıq və
hərəkətlərində, bir-biriləri ilə rəflarlarında ifadə olunur. Yəni, onların təsir qüvvəsi süjetin,
intriqanın şiddətindən asılı olmur. Bu cəhətdən Sabit Rəhman komediyaları Molyer, Mirzə
Fətəli, Cəlil Məmmədquluzadə teatrından artıq Qolden teatrına yaxındır. Dahi İtaliya dramaturqu
Qolden deyirdi ki, bilirəm, bu personaj artıqdır. Mənim səhvimdir. Lakin mən onu qəsdən
saxlamışaın. Əgər, müvəffəqiyyət qazanmasa, götürərəm. Madam ki
;
müvəffəqiyyət qazanır
f
demək, onun artıqlığını mənə bağışlamaq olar...
Belə artıq, lakin tamaşaçılar tərəfindən sevilən surətlər Sabitdə də var və onlar komik səhnələrin
vüsətinə, bir növ, kömək etdikləri üçün, artıq olmaları o qədər də nəzərə çarpmır. Sabit Rəhman
satirasının əsas silahı gülüşdür. Ola bilsin ki, bu gülüş bəzən həddini aşır, ola bilsin ki, məsələn,
Əliqulunun və ya Bərbərzadənin hərəkətlərində ağlasığmaz hallar baş verir. Bunlar böyük
satiradan tələb edilən ciddiliyi, kəskinliyi müəyyən dərəcədə azaltsa da, onu tamam kəsərdən
salmır. Dramaturqun devizi güldürməkdir. Sabit özü də həmişə deyərdi ki, komediya gərək
güldürsün. Bu gülüş ictimai yaramazlıqlara qarşı çevrildiyi üçün qiymətlidir.
Sabit Rəhmanın dili xalq danışıq dilinə çox yaxındır, təbiidir, elastikdir, ifadəlidir. Hiss edirsən
ki, dramaturq istədiyi səhnəni yaratmaq üçün, istədiyi gülüşü doğurmaq üçün ifadə kəşfində heç
bir çətinlik çəkmir. Məlum olduğu kimi, dil bədii əsərin canıdır, ruhudur. Əgər, dil sönükdürsə,
qurudursa, demək, bədii əsər yoxdur. İlıq xalq yunıoru Sabitin dilində mühüm yer tutur. Onun
bir sıra hekayələrində, komediyalarında xalq lətifələrinə tez-tez rast gəlirik. Bunlar Sabitin
əsərlərinə bir kolorit, bir xoşhallıq gətirir.
Sabit Rəhman komediyalarının meydana çıxmasında, sevilməsində mədəniyyətimizin fəxri olan
Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının həlledici rolu olmuşdur. Sabit bu teatrın istənilən
-sevilən dramaturqlarından idi. Bizim Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, M.Vəlixanlı, Möhsün
Sənani, Mııstafa Mərdanov, Ağasadıq Gəraybəyli, İsmayıl Osmanlı, Əliağa Ağayev, Əzizə
xanım, Sona xanım, Hökümə xanım, Leyla xanım, Məhluqə xanım, Mirvari xanım, Nəcibə
xanım kimi gözəl sənətkarlarımız Sabit Rəhman komediyalarında unudulmaz səhnə surətləri
yaratmışdır.
Sabit Rəhman dünya ədəbiyyatına yaxşı bələd olan, yüksək mədəniyyətli bir yazıçı idi.
Tamaşaçılarımız, xalqımız onu həmişə olduğu kimi, indi də sevir və heç bir zaman
unutmayacaqdır.
«Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 17 mart 1973-cü il.