BiRGƏYAŞayiş SİyasəTİ azərbay с and a tolerantliq

---

A

z

ər

bay

ca

n 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

əs

in

in

 

Ju

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

AZƏRBAY С AND A TOLERANTLIQ: 

TARİX VƏ MÜASİRLİK

Ceyhun MƏMMƏDOV,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti 

Administrasiyasımn miUətlərarası, 

multikulturalizm və dini məsələlər üzrə 

Dövlət miişaviri xidmətinin aparıcı məsləhətçisi, 

ilahiyyat ilzrə fəlsəfə doktoru

AÇAR SOZLƏR: dövlət,  din,  konfessiya,  əməkdaşlıq,  dözümliilük,  təbliğat, 

qarşıdurma.

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: государство, религия,  конфессия,  сотрудничество, 

терпимость,  пропаганда,  противостояние.

KEY WORDS: state, religion,  confession,  cooperation,  tolerance, propaganda, 

confrontation.

M üasir dövrdə beynəlxalq aləmdə baş verən xoşagəlm əz hadisələr dünyada sabitliyi 

qorum aq  üçün  ilk  növbədə  insanlar arasında  sülhün  və  qarşılıqlı  anlaşm anın  təm in  olun- 

m asının  xüsusi  əhəm iyyət  daşıdığını  göstərir.  IV bdəniyyətbrin  müxtəlifliyini  qəbul  et- 

т э у э п ,  digər dinlərin  nüm ayəndələrinin  adət-ənənələrinə,  həyat tərzinə və  düşüncələrinə 

hörm ətlə yanaşılm ayan  cəm iyyətdə  sabitliyə və  inkişafa nail  olm aq  qeyri-mümkündür.

Bu gün dünyada,  əsasən  də m üsəlm an ölkələrində  sabitliyin,  istiqrarm  pozulm asın- 

da  din  amili  xüsusi  rol  oynayır  və  xarici  dairələr  bir  sıra  hallarda  bu  am ildən  m əharətlə 

istifadə edir.  Bu, m üəyyən şəxslər və qum m lar tərəfindən yaradılan çoxsaylı hərəkatların, 

cərəyanların fəaliyyətində  özünü açıq büruzə  verir.

Bir  çox  d ö v b tb r   bu  reallığı  nəzərə  alaraq  d in b rarası  m ü n asib ətb rd ə  dözüm lülü- 

yə  nail  olunm asına,  m üxtəlif  din  və  m ədəniyyətlərə  m ənsub  insanlarm   sülh  şəraitində 

yaşayışının  təm in  edilm əsinə  xüsusi  önəm   v erirb r.  Cəm iyyətdə  dözüm süzlük  m ey ilb ri 

baş  qaldırdıqda,  insanlar arasında m ü n asib ətb r daha  da  k əsk in b şir və  dünyada yeni  mü- 

naqişə  ocaqları  yaranır.  Q arşıdurm aların  baş  verm əm əsi  üçün  digər  din  və  m ədəniyyət- 

lərə  qarşı  dözüm lülüyün,  hörm ətin təbliğ  edilm əsi  xüsusi  əhəm iyyət daşıyır.

Tarixə  nəzər  saldıqda  m üxtəlif d in b rə   və  m əzhəblərə  etiqad  edən  xalqlar  arasında 

günahsız  insanların  q ə tb   yetirilm əsinə  səbəb  olmuş  dini  zəm ində  bir  çox  m üharibələrin 

baş verdiyi  qənaətinə gəlirik.  Bu qarşıdurmalar,  əsasən,  cəm iyyətdə  dini  dözüm süzlük və 

təəssübkeşlik m eyilb rin in  baş qaldırm ası nəticəsində yaranm ış və qarşısıalınm az prosesə 

çevrilmişdir.  Bu  gün  də  dünyanın  bir  sıra  ölkələrində  bu  təhlükə  öz  aktuallığını  qoruyub 

saxlamaqdadır.

16

n n v la f va  Din  - №   06  ( А Ъ   N O Y A R R   -  D F K  ARR  901

---

BIRGƏYAŞAYIŞ SIYASƏTI

Son  illər  dünyada  regional  və  qlobal  m üstəvidə  baş  verən  hadisələr  m ehribanlıq, 

səm im iyyət və  qarşılıqlı  sevgi kim i  ülvi dəyərləri yaym aq,  yüksək əxlaqi  dəyərləri  təbliğ 

etmək,  insanların  birlik  və  bərabərliyini  təm in  etmək,  sülhü  və  əm in-am anlığı  qorumaq 

m issiyası daşıyan  dinlərdən bir sıra hallarda siyasi m əqsədlərin, m əkrli niyyətlərin həyata 

keçirilm əsi,  insanlar  arasında  qarşıdurm anın  yaradılm ası  m əqsədilə  istifadə  olunduğunu 

göstərir.

Yalnız  m ənsub  olduğu  dini  doğru  sayan  və  başqa  heç  bir  inancın  varlığm ı  qəbul 

etm ək  istəm əyən  insanlar  digər  dinlərə  qarşı  barışm az  m övqe  nüm ayiş  etdirir,  bir  sıra 

hallarda bu, yüzlərlə günahsız insanın qətlinə,  dini  ibadət yerlərinin dağıdılm asm a,  bəzən 

bütövlükdə b ir ölkənin  m əhvinə gətirib  çıxarır.  Bütün  səmavi  dinlər öz  ardıcıllarm ı  digər 

d in b rin   nüm ayəndələrinə  qarşı  dözüm lü  və  ədalətli  davranm ağa  çağırır,  insanlar  arasın- 

da  ayrı-seçkilik  salm ağı,  onlarla  m ünasibətdə  din  və  məzhəb  fərqliliyini  əsas  götürm əyi 

günah  sayır  [1,  s.  85].

O dlar  yurdu A zərbaycan  zərdüştiliyin  vətəni  hesab  edilir,  birinci  m inillikdə  onun 

ərazisində xristian d ö v b ti  m övcud olmuşdur,  hazırda isə m üsəlm an, xristian və yəhudilər 

bu bölgədə bir yerdə  sülh  şəraitində və tolerantlıq m ühitində yaşayırlar  [2,  s.  267].

Bu  gün  Azərbaycan  m üxtəlif  m ilb tb rin ,  dini  konfessiyalarm   dinc  birgə  yaşadığı 

unikal  nümunədir.  Ölkəm izdə bütün d in b rin  nüm ayəndələrinə öz dini  etiqad və azadlıqla- 

rmı ifadə etmək, dini ayin və m ərasim ləri sərbəst yerinə yetirm ək üçün şərait yaradılmışdır.

A zərbaycan  qədim   zam anlardan  m üxtəlif  d in b rin   qovuşduğu  m əkan  olmuş,  ay- 

rı-ayrı  d in b rə   etiqad  edən  insanlar ölkəm izdə  daim a sülh  və əm in-am anlıq  şəraitində ya- 

şamış, A zərbaycan xalqının  ictim ai-siyasi həyatında  mühürn  rol  oynamış,  etnik xüsusiy- 

y ə tb rin i,  d in b rin i,  ad ət-ənənəbrini  qoruyub  saxlamışlar.  Tarix boyu  ölkəm izdə  yaşayan 

xalqlar arasında milli,  irqi,  dini  ayrı-seçkilik,  ədavət və  qarşıdurm a m üşahidə  edilməm iş- 

dir  [3,  s.  35].

Eyni  zam anda,  A zərbaycan  ərazisi  bütün  dövrlərdə  dini  dözüm süzlükdən  əziyyət 

çəkən insanlar üçün sığm acaq yeri olmuş, bura təkcə ayrı-ayrı d in b rin  nüm ayəndələri de- 

yil, həm  də m üxtəlif səbəblərdən təzyiqlərə m əruz qalan dini cərəyanların nüm ayəndələri 

də  pənah  gətirm işbr.  O nlar  burada  ö z b rin i  yad  hesab  etm əm iş,  yerli  əhali  ilə  qaynayıb 

qarışm ış,  qohum luq əlaq ə b ri  qurm uş və hər zam an yerli  əhali  i b  həm rəy olmuşlar.

A zərbaycan xalqı daim ölkədə yaşayan m ü xtəlif m ilb tb r ə  və dinlərə m ənsub insan- 

ların  dostluğunun,  qardaşlığınm   m öhkəm bndirilm əsinə,  onlar  arasm da  sülh  və  əmin-a- 

m anlıq  m ühitinin yaradılm asına  çalışmışdır.  Bu  hum anist  эпэпэ  günüm üzdə  də  qorunub 

saxlanılır.

D igər din və m ədəniyyətlərə dözüm lü m ünasibət, onlarla qarşılıqlı anlaşm a şəraitin- 

də yaşam aq A zərbaycan  xalqınm  təbiətindən,  insanpərvərliyindən,  xoş  m əram ından  irəli

D övlət və Din - №  06 (47)  NOYABR - D EK ABR  2016

PreedentminF 

P R B l t O e W T  K İT A e X A N A S I

17

A

z

ər

b

ay

c

an

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

o

sin

in

 

J

u

rn

a

lı

---

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

gəlir. Bu gün dünyanın bir çox ölkələrində insanların yaşayış yerinin m üəyyən edilm əsin- 

də onların  dini  m ənsubiyyəti  əsas götürülür.  Sivilizasiyaların qovşağı  olan A zərbaycanda 

m üxtəlif dinlərə  və  m əzhəblərə  m ənsub  insanlar  bir  küçədə,  həyətdə,  hətta  evdə  sərbəst 

yaşayır,  bir-birilərinin bayram larında,  dini  m ərasim lərində  yaxından  iştirak  edirlər.

A zərbaycan  Respublikasının  K onstitusiyasında  bütün  dini  etiqadların  qanun  qar- 

şısında bərabər  olduğu  təsbit  olunmuşdur.  Bu  m üddəa  təkcə  qanunda  deyil,  real  həyatda 

da  öz  əksini  tapmışdır.  Ö lkəm izdə  hər  hansı  bir  dinin  digər  dindən  üstün  olm ası  barədə 

təbliğatın  aparılm ası  qanunla qadağan  edilmişdir.

A zərbaycanda X ristianlığın pravoslavlıq, katoliklik və protestantlıq qollarını təmsil 

edən bir çox dini  icma fəaliyyət göstərir.  Ö lkəm izdə pravoslavlıq qoluna m ənsub xristian- 

lar çoxluq təşkil edir. A zərbaycan hökum ətinin qərarı  ilə,  1907-ci ildə m əşhur A zərbaycan 

xeyriyyəçisi  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev  tərəfindən  inşa  olunm uş,  1920-ci  ildə  bağlanm ış 

Jen M ironosets kilsəsinin binası  1991-ci  ildə  Rus  Pravoslav  Kilsəsinə verilmişdir.  Həmin 

kilsəni  2001-ci  ilin  may  ayında  A zərbaycanda  səfərdə  olan  bütün  Rusiyanın  Patriarxı 

II  Aleksi  bu  məbədi  ziyarət  edərək  ona  baş  kafedral  kilsə  statusu  vermişdir.  Kilsə  So- 

vet hakim iyyəti  dövründə anbar kimi  istifadə  olunduğundan  dağıntılara m əruz qalrnışdır. 

Kilsənin  təmirini  M oskvada  yaşayan  azərbaycanlı  iş  adamı  Aydın  Q urbanov  öz  üzərinə 

götürm üş,  tezliklə təm ir başa çatm ış və  ibadət ocağı  istifadəyə verilmişdir. Açılış m ərasi- 

mində  Ü m um m illi  Lider  H eydər Əliyev,  hökum ət üzvləri  və  səfirliklərin  nüm ayəndələri 

iştirak e tm işb r  [4,  s.  72].

1999-2001-ci  ilb rd ə   Bakıda digər pravoslav  m əbəd -  M üqəddəs M əryəm in M iladı 

Baş  kilsəsi  Ь э ф а   olunmuşdur.  1998-ci  ildə  A zərbaycanda  Bakı  və  Xəzəryanı  ö lk ə b rin  

Yepiskopluğu  yaradılrnış,  tərkibinə  A zərbaycan  ərazisindəki  Pravoslav  kilsələri  ilə  ya- 

naşı,  D ağıstan və  Çeçenistan  R espublikalarındakı  Pravoslav  kilsələri  də  daxil  edilmişdir. 

Sonradan həm in qurum  Rus  Pravoslav  Kilsəsinin  Bakı  və A zərbaycan Yeparxiyası adlan- 

dırılmışdır.  H azırda  Bakıda 3,  Gəncə və  X açm azda  1  rus pravoslav kilsəsi,  Sum qayıtda  1 

məbəd  fəaliyyət göstərir.

2003-cü  ilin  aprel  ayında  Rum  patriarxı  I  Varfolomey  dini  durum la  tanış  olm aq 

və  dinlərarası  dialoqu  inkişaf etdirm ək  m əqsədilə  A zərbaycanda  səfərdə  olmuş,  dövlət 

rəsm ib ri,  din  x ad im b ri,  m üsəlm an,  xristian,  yəhudi  icm alarının  rəhbərləri  i b   görüşm üş, 

ölkədə  fəaliyyət  göstərən  dini  konfessiyalar  arasındakı  m ü n asib ətb ri  yüksək  qiym ətlən- 

dirmişdir.  Q onağı  Ü m um m illi  Liderimiz  H eydər  Ə liyev  də  qəbul  etmiş,  geniş  fikir  mü- 

b a d ib si  aparmışdır.

1992-ci  ilin  m ayında  A zərbaycan  Respublikası  i b   dünya  katolik  xristianlarının 

mərkəzi sayılan Vatikan d ö v b ti arasında diplom atik m ü n asib ətb r qurulmuşdur.  Iki d ö v b t 

arasında  əlaq əb rin   inkişaf etdirilm əsində  Ü m um m illi  Lider  H eydər  Ə liyevin  1997-ci  il 

sentyabrm   26-da  Vatikana  rəsrni  səfərinin  böyük  rolu  olmuşdur.  Ürnummilli  Lider  Hey- 

dər Ə liyev R om a papası  II  İohann  P av elb  görüşm üş və katolik kilsəsinin A zərbaycandakı

18

D ö v b t və Din - №  06 (47)  NOYABR - DEK ABR  2016

---

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

fəaliyyəti  ilə bağlı  fikir m übadiləsi  aparmışdır.

1999-cu  ildə  katolik  dini  icması  rəsmi  dövlət  qeydiyyatına  alınmış,  2002-ci  il  ma- 

yın  22-də  Vatikan  dövlətinin  başçısı,  Rom a  papası  II  İohann  Pavel  ilk  dəfə  Azərbayca- 

na  səfərə  gəlm iş,  dövlət  rəsm iləri  və  ictim aiyyətin  nüm ayəndələri  i b   görüşmüşdür.  O, 

ölkəm izdəki  dini  dözüm lülüyü yüksək qiym ətləndirərək, A zərbaycanda d in b r arasındakı 

tolerantlıq  və  dözüm lük  m ünasibətlərinin  dünyanın  bir  çox  ölkələri  üçün  yaxşı  nüm unə 

olduğunu bildirmişdir.

Sonrakı  illərdə  Vatikan  d ö v b ti  i b   əlaqələr daha  da  in kişaf etdirilmiş,  Prezident  Il­

ham  Ə liyev  2005-ci  ilin  fevralında  İtaliyaya  rəsmi  səfəri  zam anı  Vatikan  dövlətində  ol- 

muş,  d ö v b t katibi  kardinal A ncelo  Sodano  i b   görüşmüş, A zərbaycanla Vatikan  arasında 

qarşılıqlı  əlaq əb ri  m üzakirə  etmişdir.

2008-ci  il martin 6-da M üqəddəs taxt-tacın d ö v b t katibi  kardinal Tarçiziyo  Bertone 

A zərbaycana səfərə gəlm iş,  Prezident İlham Ə liyev martin 7-də onu qəbul  etmiş, görüşdə 

ölkəm izdəki  m üxtəlif din  və  icm alar  arasında  dözüm lülüyün  yüksək  səviyyədə  olduğu 

vurğulanm ışdır.  Həmin  gün  Bakıda  M üqəddəs  М э г у э т  A na  katolik kilsəsinin  açılışı  ol- 

muş,  Prezident İlham Ə liyev və kardinal B ertone m ərasim də  iştirak etm işbr.  D ö v b t baş- 

çısı  İlham   Ə liyev  çıxışında  Bakıda  katolik  kilsəsinin  açılm asınm  A zərbaycanın  gələcək 

inkişafına,  dünya  birliyinə  inteqrasiyasına,  Avropa  i b   qarşılıqlı  m ün asib ətb rin   davam 

etdirilm əsinə töhfə verəcəyini  bildirmişdir.

2016-cı  il  oktyabrın  2-də  isə  Rom a  Papası  Fransisk  A zərbaycana  səfərə  gəlmiş, 

Prezident  İlham   Əliyev,  ictim aiyyətin  nüm ayəndəbri,  din  x ad im b ri  i b   görüşm üş  və 

Bakıdakı  katolik  kilsəsində  təşkil  olunan  dini  m ərasim də  iştirak  etmişdir.  Rom a  Papası 

Fransiskin ölkəm izə  səfəri  iki  ölkə arasındakı  m ün asib ətb rd ə yeni  bir m ərh əb n in   əsasını 

qoymuşdur.

A zərbayeanda d ö v b t qayğısı  ilə  əhatə  olunan  azsaylı  xalqlardan biri  də əsasən  Qə- 

b ə b   rayonunun  Nic  qəsəbəsində  yaşayan  udibrdir.  D ünyada  u d ib rin   sayı  10.000  nəfərə 

yaxındır ki,  onların  də  təxm inən  4000-i  Q əbələnin  N ie  qəsəbəsində  yaşayır.  Ə s rb r boyu 

azərbaycanlılarla  u d ib r  dinc  şəraitdə,  yanaşı  yaşam ış,  aralarında  daim   dostluq  əlaq əb ri 

və  qarşılıqlı  anlaşm a m övcud  olmuşdur.

Azərbaycan  hökum ətinin  diqqət  və  qayğısı  sayəsində  2003-cü  ildə Alban-udi  dini 

icması  d ö v b t  qeydiyyatına  alınmışdır.  1836-cı  ildə  Rusiya  çarınm   fərmanı  i b   Alban 

A postol  K ilsəsinin  idarəçiliyi  erməni  qriqoryan  kilsəsinə  verilmişdir.  A zərbaycan  hö- 

kum ətinin  dini  fəaliyyət  sahəsində  həyata  keçirdiyi  uğurlu  siyasət  nəticəsində  udi  etno- 

su  itirilmiş  hüquqlarını  Ь эф а   etmişdir.  Bu  abid əb rd ən   biri  Qafqazda,  e b e ə   də  dünyada 

ən  qədim   xristian  m əbəd brin dən  olan,  v a x tib   Şəkinin  Kiş  kəndində  inşa  e d ib n   Alban 

kilsə-muzeyidir.  IV-V  ə s rb rə   aid  bu  kilsə  2003-eü  ildə  əsaslı  şəkildə  bərpa  olunaraq  is- 

tifadəyə  verilmişdir.  Kilsənin  b эф asm d a  xarici  alim lərlə  yanaşı,  azərbaycanlı  a lim b r  də

D övlət və D in - №  06 (47)  NOYABR - D EKABR  2016

19

A

z

ər

bay

ca

n 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

Ju

rn

a

lı

---

A

z

ər

b

ay

c

an

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

Ju

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

böyük əm ək  sə rf etmişlər.

2006-cı  ilin  m ay  ayında  Q əbələ  rayonunun N ic  kəndində  Çotari  alban-udi  kilsəsi- 

nin açılış m ərasim i keçirilm iş, tədbirdə hökum ət üzvləri, dini  icm aların nüm ayəndələri və 

xarici  qonaqlar iştirak etm işdir  [5,  s.  152].

A zərbaycanda  yaşayan  qədim   xalqlardan  biri  də  yəhudilərdir.  M əskunlaşdıqları 

ölkələrdə  işgəncə və təzyiqlərə  m əruz qalan yəhudilər A zərbaycana pənah gətirərək neçə 

əsrlərdir bu bölgədə  sülh və  qarşüıqlı  anlaşm a şəraitində yaşayırlar.  O nlar ölkəm izdə heç 

vaxt  dini  dözüm süzlüyə  və  ayrı-seçkiliyə  m əruz  qalm am ış,  əksinə,  daim  yerli  əhalinin 

diqqət və  qayğısı  ilə əhatə  olunm uşlar  [6,  s.  35].  Q uba rayonundakı  Qırmızı  qəsəbə post- 

sovet  m əkanm da  dağ  yəhudilərinin  six  yaşadığı  yeganə  məkandır.  A zərbaycan  dünyada 

yəhudilərə  xoş m ünasibət göstərilən  azsaylı  ölkələrdən biridir.

Y əhudilər A zərbaycanda  üç  icm a  (dağ,  aşkinazi  və  gürcü  yəhudiləri  icm aları)  i b  

təmsil  olunur.  Ö lkəm izdə yəhudilərin ümum i  sayı təxm inən  16.000 nəfər təşkil  edir.  Bun- 

lardan  11,000-i dağ yəhudiləridir ki, onların da təxm inən 6.000-i  Bakıda, 4.000-i Qubada, 

1000-i  isə  digər  şəhərlərdə  yaşayır.  Aşkinazi  yəhudilərinin  təxm ini  sayı  4000,  gürcü  yə- 

hu dibrininki  700  nəfərdir.  A zərbaycanda  hazırda  7  yəhudi  dini  icması  d ö v b t  qeydiyya- 

tına  alınmışdır.  Bakı  şəhəri,  O ğuz  və  Quba  rayonlarının  hər  birində  2  sinaqoq  fəaliyyət 

göstərir.

A zərbaycan  hökum ətinin  diqqəti  sayəsində  2003-cü  ilin  m art  ayında  Bakıda  yeni 

yəhudi  sinaqoqu,  sentyabr  ayında  ilk'yəhudi  orta  üm um təhsil  m əktəbi  istifadəyə  veril- 

mişdir.  A çılış  m ərasim brin d ə  d ö v b t  rəsm ib ri,  A zərbaycanda  fəaliyyət  göstərən  dini  ic- 

m aların  rəh b ərb ri  və  xarici  ö lk əb rd ən   qonaqlar  iştirak  etmişlər.  Sinaqoqun  tikintisində 

yəhudi  təşkilatları  i b   yanaşı,  Q afqaz  M üsəlm anları  İdarəsi,  Rus  Pravoslav  Kilsəsinin 

Bakı  və  A zərbaycan  Yeparxiyası  yaxından  iştirak  etmişdir.  M üsəlm anlarla  xristianların 

yəhudi  sinaqoqunun  inşasında  iştirakı  və  yardım   göstərm əsi  dünyada  misli  görünm əyən 

hadisəbrdəndir.

Onu  da  qeyd  etm ək  lazım dır  ki,  bir  çox  taleyüklü  m ə s ə b b rd ə   yəhudilər  azərbay- 

canlıların dərdinə  şərik çıxmış,  hər iki  xalqın  nüm ayən d əbri  düşm ənə qarşı vahid cəbhə- 

də  daim a birgə m übarizə  aparm ışlar  [7,  s.  127].

Tolerantlığm   gücbndirilm əsinin A zərbaycanda  d ö v b t  siyasətinin  əsas  istiq am ətb - 

rindən birini  təşkil  etm əsinə dəlalət edən əsas  faktlardan biri  də m üstəqillik illərində  dini 

ibadət  y erb rin in ,  məscid,  kilsə  və  sinaqoqların  sayının  sü rə tb   artmasıdır.  Azərbaycan 

d ö v b t  m üstəqilliyin  bərpa  edən  zam an  ölkədə  17  m əscid  fəaliyyət  göstərirdi  [8].  Hazır- 

da  ölkədə  2166  m əscid,  748  ziyarətgah,  13  kilsə  və  7  sinaqoq  mövcuddur.  K ilsəb rd ən  

5-i  pravoslav  (Bakıda  3,  Gəncə  və  X açm azda  1),  4-ü  gürcü  pravoslav  (Qax  rayonu),  1-i 

lüteran,  1-i  katolik,  və  2-si  alban-udi  dini  icm asına  məxsusdur.  H azırda  ölkədə  719  dini 

icma qeydiyyatdan  keçmişdir,  onlardan  27-i  qeyri-islam   icmalarıdır.  Sonunculardan  17-i

20

D övlət və  Din - №  06 (47)  NOYABR  -  DEKABR  2016

---

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

xristian,  7-i  yəhudi,  2-i bəhai və  1-i krişna  şüuru  dini  icm asıdır  [9,  s.  171].

A zərbaycanda  dini  dözüm lülük  ənənələrinin  qorunm asında  və  m öhkəm ləndiril- 

m əsində  A zərbaycan  xalqınm   Ü m um m illi  Lideri  H eydər  Ə liyevin  m üstəsna  x id m ətb ri 

olmuşdur.  O,  yenidən  hakim iyyətə  qayıtdıqdan  sonra  dig9r  sahələrdə  olduğu  kim i,  döv- 

b t-d in   m ünasibətlərində  də  əsaslı  dəyişikliklər baş  verm iş,  m illi-m ənəvi  dəyərlərin  təb- 

liğinə  diqqət artırılm ış,  dini  fəaliyyət sahəsində m övcud problem lərin  həlli  istiqam ətində 

ciddi  addım lar atılmışdır.

Eyni  zam anda, Ü m um m illi  Lider H eydər Ə liyevin him ayəsi  i b   ölkədə köhnə  məs- 

c id b r bərpa  edilmiş, yeni m əscidlər inşa olunm uş, A zərbaycan xalqm ın  əsas  inanc y e rb - 

rindən biri olan və  1936-cı  ildə dağıdılm ış B ibiheybət məscidi  yenidən tikilm iş, yeni dini 

tədris  m üəssisələri  fəaliyyətə  başlam ışdır  [10,  s.  222].

Ü m um m illi Lider H eydər Əliyevin ölkəmizə  rəhbərliyi  dövründə Azərbaycan xalqı- 

nın  zəngin  tolerantlıq və m ultikulturalizm   ənənələrinin qom nm asm a xüsusi  diqqət yetiril- 

miş,  ölkəm izdə dini  dözüm lülüyün m öhkəm ləndirilm əsi  hökum ətin din  siyasətinin priori- 

tet  istiqam ətbrindən birinə  çevrilmişdir.  H eydər Ə liyev m ütəm adi  olaraq m üxtəlif d in b ri 

təmsil  edən  din  xad im b ri  i b   görüşər,  ibadət  ocaqlarım  ziyarət  edər,  dindarlar  qarşısında 

çıxışlar edər,  dini  bayram  və m ərasim b r m ün asib ətib  onları təbrik edərdi  [11,  s.  131].

H azırda  bu  siyasəti  Prezident  İlham  Əliyev  böyük  uzaqgörənlikb  və  uğurla  davam 

etdirir. Bu gün ölkədə yaşayan m üxtəlif dinbrin nümayəndələrinə böyük diqqət və qayğı ib  

yanaşmaq Azərbaycan hökumətinin din siyasətinin əsas  istiqam ətbrindən birini  təşkil  edir.

Prezident  İlham   Ə liyev  ölkəm izdə  d ö v b t-d in   m ünasibətbrinin  yüksək  səviyyədə 

tənzim bnm əsinə,  tolerantlıq  ənən əb rin in   m öhkəm bndirilm əsinə,  dini  abid əbrin   təm ir 

və bərpasına xüsusi önəm  verir,  m ütəm adi  olaraq dini  icma rəhbərləri  i b  görüşür,  onlarm  

ehtiyac və p ro b lem b ri  i b   maraqlanır.

A zərbaycan  Respublikasm ın  Prezidenti  İlham   Ə liyevin  yüksək  diqqət  və  qayğısı 

sayəsində  son  il b r   bir  sıra  m əscid br,  tarixi  m ədəniyyət  abidələri,  о  cüm lədən  Təzəpir, 

Ə jdərbəy  və  Şamaxı  m əscidləri,  Bibiheybət,  Gəncə  və  Bərdə  İm am zadə  ziyarətgahları 

yüksək m em arlıq üslubunda təm ir və  bərpa olunmuşdur.  Eyni  zam anda,  Bakıda öz möh- 

təşəm liyi və  əvəzsiz m em arlıq  üslubu i b   se ç ib n  H eydər M əscidi  tikilmişdir.

H əm çinin,  d ö v b t dini  icm alara  daim a xüsusi  qayğı  i b  yanaşır,  d ö v b t büdcəsindən 

onlara m aliyyə yardım ı ayırır, dini bayram  və m ərasim lər d ö v b t səviyyəsindo qeyd edilir. 

Bu,  A zərbaycan  hökum ətinin  dini  icm alara  yüksək  diqqət  göstərdiyinə  d ə la b t  edir  [12, 

s.  384].

P rezident  İlham   Ə liyevin  bilavasitə  qayğısı  i b   2014-cü  ilin  fevral  aym da  Azər- 

baycanda  d ö v b t-d in   m ünasibətlərinin  yüksək  səviyyədə  tənzim bn m əsi,  dini  dözüm lü- 

lük  ən ən əb rin in   daha  da  m öhkəm ləndirilm əsi,  etnik  qruplara  və  dini  icm alara  d ö v b t

Dövlət və Din  - №  06  (471  NOYABR -  DEKABR  2016

21

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

üz

ro

 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

---

A

z

ər

b

ay

c

an

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

Ju

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

qayğısının  artırılm ası  m əqsədilə  A zərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  m illətlərarası, 

m ultikulturalizm   və  dini  m əsələlər üzrə  D ö v b t m üşaviri  xidməti,  m ay  aym da  Bakı  Bey- 

nəlxalq M ultikulturalizm  M ərkəzi  yaradılmışdır.  H azırda  D ö v b t m üşaviri xidm əti d ö v b t 

din m ünasibətlərinin tənzim lənm əsi, A zərbaycanda yaşayan bütün etnik və dini qruplarm 

hüquqlarınm  qorunm ası, ölkəm izin zəngin tarixə m alik tolerantlıq ənənələrinin möhkəm - 

ləndirilm əsi  istiqam ətində  ardıcıl  və  m əqsədyönlü tədbirlər həyata keçirir.

A zərbaycanda  dini  dözüm lülük  ənənələrinin  m öhkəm ləndirilm əsi  istiqam ətin- 

də  H eydər  Ə liyev  Fondu  da  m ühüm   iş b r   görür.  Fondun  xətti  i b   X ristianlığa  və  İslam a 

aid  bir  çox  dini  abidələr  təm ir  və  bərpa  olunmuşdur.  H azırda  Fond  K atolik  kilsəsinin 

A zərbaycan Respublikasındakı A postol  Prefekturası  i b   six  əm əkdaşlıq  edir,  2008-ci  ildə 

Fondla sözügedən qurum  arasında əm əkdaşlıq haqqında m em orandum   im zalanm ış, Fon­

dun  dəstəyi  i b   2009-cu  ildə  Bakıda  yerləşən  “Bakirə  M üqəddəs  M əryəm ”  katolik  kilsə- 

sində yenidənqurm a və bərpa  işb ri  aparılmışdır.

2016-cı  ilin  fevral  ayının  23-də A zərbaycanm  birinci  xanım ı  M ehriban Ə liyevanın 

iştirakı  i b   Vatikanda  H eydər  Ə liyev  Fondunun  dəstəyi  i b   Ь эф а  edilm iş  M arçellinio  və 

Pietro katakom balarının  açılış  m ərasim i keçirilmişdir.  Bu A zərbaycanm   təkcə  ölkəm izdə 

deyil,  dünyanın  ayrı-ayrı  bölgələrində  yerləşən  m ü x təlif m ədəniyyətlərə  və  dinlərə  aid 

abidələrə  göstərdiyi  qayğı  və  diqqətin  göstəricisidir.

A zərbaycanda  tolerantlığa  aid  qeyd  olunan  faktlar  ölkəm izdə  bütün  dinlərə  bəra- 

bərhüquqlu  şəraitin  yaradıldığını,  tolerantlığm   yüksək  səviyyədə  olduğunu,  hökum ətin 

bütün xalqların, etnik qrupların hüquqlarına h ö rm ətb  yanaşdığını, onlarm  tarixi və mədə- 

ni  irsinin öyrənilm əsinə,  qorunub  saxlanılm asına xüsusi  önəm verdiyini  göstərir.

Bu  gün  tam   əm in lik b   dem əyə  əsas  var  ki,  A zərbaycanda  tolerantlıq  ən ən əb rin in  

m öhkəm bndirilm əsi  üçün  bütün  tədbirlər  ardıcıllıqla,  m əqsədyönlü  şəkildə  həyata keçi- 

rilir,  ayrı-ayrı  d in b rin   ardıcıllarının tam  bərabərhüquqlu  vətəndaş  kimi  yaşayıb  fəaliyyət 

göstərm əsinə  şərait yaradılır.

M üasir  dövrdə  qarşıda  duran  əsas  vəzifə  bu  zəngin  irsi  daha  dərindən  öyrənmək, 

qoruyub  saxlam aq  və  g ə b c ə k   nəsillərə  ötürməkdir.  Bu,  hər bir A zərbaycan vətəndaşının 

üzərinə  düşən  tarixi  məsuliyyətdir.

Toleranthq  A zərbaycanın  əvəzsiz,  dünya  xalqlarına  nüm unə  g ö stərib cək   mil- 

li-m ənəvi  sərvətidir.  A zərbaycan  xalqı  özünün  tolerantlıq  ənənələrini  bundan  sonra  da 

qoruyub  saxlayaraq  g ə b c ə k   n əsilb rə  çatdıracaq  və  bu  ənənənin  zəiflədilm əsinə  y ö n ə b n  

bütün  cəhdlərin  qarşısını  q ətiy y ətb   alacaqdır.

22

D övlət və Din - №  06 (47)  NOYABR - D EKABR  2016

---

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

ƏDƏBİYYAT

1.  “Dövlət və din” ictimai-fikir toplusu, Bakı, 2006, noyabr.

2.  Мехтиев Рамиз. Азербайджан:  вызовы глобализации, уроки прошлого, реалии настоящего и пер­

спективы будущего.  Баку: XXI -  ^Yeni Nəşrlər Evi, 2004.

3.  Heydər Əliyev.  Dinimiz xalqımızın milli-mənəvi  sərvətidir.  Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları,  1999.

4.  Azərbaycan Respublikası  Dini Qurumlarla İş üzrə  Dövlət Komitəsinin bülleteni, 2004, №  10.

5.  Heydər Əliyev və Azərbaycanda din  siyasəti:  gerçəkliklər və perspektivlər.  Bakı:  Əbilov, Zeynalov və 

oğulları, 2007.

6.  Orucov Hidayət. Azərbaycanda din: ən qədim dövrdən bu günədək. Bakı: CBS Polygraphic production, 

2 0 1 2

.

7.  Азербайджан и азербайджанцы в мире, 2009, июль, № 2.

8.  http ://scwra.gov.az/pages/191/

9.  İsmayılov Gündüz. Tolerantlıq:  bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. Bakı: Nurlar, 2014.

10. Quluzadə Musa. Azərbaycanda dövlət-din münasibətləri (İslam dininin timsalında  1920-2000-ci  illər). 

Bakı: Açıq dünya, 2002.

11. Hüseynov Sakit. Azərbaycanda dini tolerantlıq mədəniyyəti: tarix və müasirlik. Bakı: Təknur, 2012.

12.Niftiyev Niyaz. Azərbaycanda birgəyaşayış və multikulturalizm. Bakı: Mtr polygraphics, 2015.

D övlət və D in - №  06 (47)  NOYABR - D EK ABR  2016

23

A

z

ər

b

ay

c

an

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

Ju

rn

a

lı

---

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

J

u

rn

a

lı

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

Джейхун Мамедов 

ТОЛЕРАНТНОСТЬ  В АЗЕРБАЙДЖАНЕ:

ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ

РЕЗЮМЕ

Статья повествует о работе, проделанной в направлении сохранения традиций 

толерантности  и  мультикультурализма  в  А зербайджане.  В  ней  отмечается,  что  в 

А зербайдж ане  с  древних  времен  проживаю т  представители  различны х  народов  и 

религий, поддерживая друж ественные отнош ения и межэтническое сотрудничество, 

что  является  одной  из  особенностей  этноконфессиональной  ситуации,  где  никто 

не  подвергается  нетерпим ости и дискриминации.  В  статье рассказывается  о  мерах, 

предпринимаемы х  А зербайджанской  Республикой  для  сохранения,  пропаганды 

и  доведения  до  грядущ их  поколений  этой  традиции.  П одчёркивается,  что 

А зербайдж ан  является  уникальны м   примером  и  обладает  богатым  опытом  в  этой 

области,  он  поддерж ивает  тесны е  связи  с  сущ ествую щ ими  в  мире  религиозны ми 

центрами,  осущ ествляет  работы  по  ремонту  и  восстановлению   религиозны х 

памятников, относящ ихся к различным религиям. В статье отмечается, что основной 

целью небесны х религий является призыв людей к чистоте,  пропаганде свящ енных 

ценностей,  обеспечению   м ира  и  спокойствия.  Также  статья  указывает  на  реалии 

истории,  а  именно  на  то,  что  религиозная  нетерпимость  и  дискриминация  ведут 

общ ества  и  народы  в  пропасть,  а  государства  к  гибели.  Отмечается,  что  в  случае 

непринятия  во  внимание  этой  действительности,  люди  подвергаю тся  серьезным 

испытаниям.

24

D ö v b t və  Din - № 06 (47)  NOYABR -  DEK.ABR  2016

---

I

BİRGƏYAŞAYIŞ SİYASƏTİ

Jeyhun Mammadov 

TOLERANCE  IN AZERBAIJAN:  HISTORY AND MODERNITY

SUMMARY

The  article  covers  the  w ork  done  in  A zerbaijan  to  preserve  the  traditions  o f  to ­

lerance  and  m ulticulturalism .  It  is  noted  that  since  the  ancient  tim es  different  peoples 

and  religions  have  inhabited A zerbaijan,  m aintaining  friendly  relations  and  inter-ethnic 

cooperation,  w hich  is  one  o f the  features  o f ethno-confessional  situation  when  no  one  is 

subjected  to  intolerance  and  discrim ination.  The  article  describes  the  m easures  taken  by 

the  Republic  o f A zerbaijan to preserve  this  tradition,  prom ote  it and bring  it to  the  future 

generations.  It  is  m entioned  that A zerbaijan  is  a  unique  exam ple  and  has  wide  experien­

ce  in  this  field;  it  has  close  ties  with  the  religious  centers,  existing  in  the  world,  carries 

out  repair and  restoration works  in  religious  m onum ents  belonging to  different  religions. 

It  is  noted  that  the  m ain  purpose  o f the  heavenly  religions  is  to  call  people  to  purity,  to 

prom ote the  sacred values,  to  ensure peace  and tranquility.  The  article  also  points  out the 

realities  o f history,  nam ely  the  fact that  religious  intolerance  and  discrim ination  take  so­

ciety and peoples to the abyss, and the state to the destruction.  It is m entioned that in case 

o f this  fact being  ignored people  face  serious tortures.

Dövlət və  Din  - №  06 (47)  NOYABR - D EKABR  2016

25

A

z

ə

rb

a

y

c

a

n

 

R

e

sp

u

b

li

k

a

si

 

Dini 

Q

u

ru

m

la

rl

a

 

İş 

ü

zr

ə 

D

ö

v

lə

t 

K

o

m

it

ə

si

n

in

 

Ju

rn

a

lı