Bitki fiziologiyası və biotexnologiya şöbəsi Şöbə müdiri: akademik əliyev cəlal əlirza oğLU
Yüklə 85,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abdulbagiyeva Sevda Ağamalı qızı - aparıcı elmi işçi
- Mirzəyev Rüfət Sədrəddin oğlu - aparıcı elmi işçi Əhmədova Flora Ələddin qızı - aparıcı elmi işçi
- Təmrazov Təmraz Hacıəli oğlu - aparıcı elmi işçi
- Qaragözov Tofiq Hüsnü oğlu - aparıcı elmi işçi İbrahimova İradə Qəzənfər qızı - böyük elmi işçi
- Davamlılığın aspektləri
| Bitki fiziologiyası və biotexnologiya şöbəsi Şöbə müdiri: AKADEMIK ƏLIYEV CƏLAL ƏLIRZA OĞLU Azərbaycan ET Əkinçilik İnstitutunun bitki fiziologiyası və biotexnologiya şöbəsinin rəhbəri akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyev 1928-ci il iyun ayının 30-da Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. O, 1944-cü ildə əvvəlcə Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun təbiətşünaslıq-coğrafiya, 1951-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin biologiya fakultələrini fərqlənmə diplomları ilə bitirmişdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının bitkilərin fiziologiyası ixtisası üzrə aspiranturanı bitirən C.Əliyev 1955-ci ildə "Mikroelementlərin buğdanın inkişafına və məhsuldarlığına təsiri" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edir. Seçdiyi istiqamətdə elmi tədqiqatların sonrakı inkişafı 1971-ci ildə "Bitkilərin fotosintetik fəaliyyəti, mineral elementlərlə qidalanması və məhsuladarlığı" mövzusunda müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyasında öz əksini tapmışdır. C. Əliyev elmi tədqiqatlarını 1951-ci ildən bu günə kimi Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunda bitkilərin fiziologiyası və 1971-ci ildən paralel olaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasiyasının Botanika İnstitutunda yaratdığı məhsuldarlıq proseslərinin molekulyar-genetik əsasları şöbələrində aparır. Yarım əsrdən artıqdır ki, Cəlal Əliyevin fəal elmi yaradıcılığı kənd təsərrüfatı bitkilərinin, başlıca olaraq buğdanın fotosintetik məhsuldarlığının nəzəri və təcrübi əsaslarının tədqiqinə həsr olunmuşdur. Akademik Cəlal Əliyev tərəfindən ET Əkinçilik İnstitutunda inkişaf etdirilən əsas istiqamətlərdən biri də bioloq, kimyaçı, fizika, riyaziyyatçı və hətta mühəndislərin seleksiya proqramlarının yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsi və onların məçhur elm mərkəzlərində, xarici ölkələrin müvafiq universitetlərində təhsil almaları olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, akademik C.Ə.Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü ilə 250-dən artıq elmlər namizədi və elmlər doktoru hazırlanmışdır. Onların 80-nə C.Əliyevin şəxsən özü rəhbərlik etmişdir. Onun bir çox tələbələri MDB, ABŞ, Almaniya,Fransa, Kanada, Avstraliya, Yaponiya, İsveç, İsrail, Birləşmiş Krallıq və başqa ölkələrə dəvət olunmuş və hal-hazırda orada müvəffəqiyyətlə çalışırlar.
Təsadüfi deyildir ki, akademik C. Əliyev və onun hazırladığı kadrlar 1993-cü ildə bioloji məhsuldarlıq proseslərinin molekulyar əsaslarının öyrənilməsində böyük nailiyyətlərə görə Beynəlxalq Soros Fondunun 8 qrantına layiq görülmüşlər. Hələ 70- ci illərdən başlayaraq C.Əliyev bu istiqamətdə tədqiqatları buğdanın fotosintez fəaliyyətinin sirrlərini aydınlaşdırmaqla bunu arzu olunan istiqamətə yönəltmək üçün genetik seleksiya işləri aparılmışdır. Bununla da Azərbaycanda biologiya sahəsinə tədqiqatları inkişaf etdirməklə molekulyar biologiyanın, gen biotexnologiyasının inkişafının əsası akademik C. Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə aparılan molekulyar tədqiqatlar əsasında uyğun fermentlərin vasitəsi ilə buğda bitkisinin genom kitabxanası yaradılmış, sintez olunmuş plazmidlərin köməyi ilə genlərin köçürülməsi nəticəsində davamlılıq geni daşıyan bitki regenerantları alınmışdır. Bunu əsasında gen mühəndisliyindən istifadə etməklə yad genlərin köçürülməsi nəticəsində kənd təsərrüfatı bitkilərin klonal çoxalma sxemi işlənib hazırlanmışdır. Artıq 80-cı illərin əvvələrində aparılan nəzəri və praktiki tədqiqatlar nəticəsində akademik C. Ə. Əliyevin hazırladığı "İdeal buğda" bitkisinin modelinin testləri əsasında seleksiya materiallarının seçilməsi və qiymətli formalar yaradılması işini daha sürətləndirdi. Bu model özündə fitosintetik fəaliyyətin göstəricilərinin və əlamətlərinin morfofizioloji və aqronomik xüsusiyyətlərinin, buğda genotiplərinin real və potensial imkanlarının xarici mühitin amilləri ilə birlikdə öyrənilməsini ehtiva etmiş və bu əsasda yüksək məhsuldarlığı təyin edən prinsiplər müəyyən edilmişdir. Bütün bunların nəticəsində artıq 80-cı illərdə bir çox qiymətli buğda hibridləri yaradıldı, respublikamızın müxtəlif regionlarında yerləşən bölgə-təcrübə stansiyalarında ekoloji sınaqlardan keçirildi və onların stabil, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli formaları seçilərək Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına (SNSMDK) təqdim olundu. Aparılan ekoloji sınaqlar və SNSMDK-nin nəticələri əsasında artıq rayonlaşdırılmış Mirbəşir-50, Qaraqılçıq-2, Vüqar, Şiraslan-23, Tərtər, Bərəkətli-95, Əlincə-84 bərk, Mirbəşir-128, Əkinçi-84, Qiymətli-2/17 yumşaq buğda sortları tezliklə respublikada geniş əkin sahəsi tutmağa başladı. Hələ 1988-ci ildə bərk buğda proqramının məntiqi nəticəsi kimi akadik C. Əliyevin yaratmış olduğu məşhur Qaraqılçıq-2 bərk buğda sortu Azərbaycanda rayonlaşmaq üçün təsdiq olunmuş və tezliklə keçmiş Sovetlər Birliyinin Dövlət Sortsınağı Komissiyası yüksək məhsuldarlığına gürə bu sortu Özbəkistan və Türkmənistan rüspublikalarında da rayonlaşmasına qərar vermişdir. Onun rəhbərliyi altında aparılan tədqiqatların nəticəsində alınmış quraqlığa davamlı Bərəkətli-95 bərk buğda, Əzəmətli-95, Qobustan və Ruzi -84 yumşaq buğda sortlarının əkin sahəsi respublikanın quraq dəmyə regionlarında artmaqdadır. Onun son illərdə müntəzəm olaraq institutun bölgələrdəki təcrübə bazalarında seleksiya materiallarının qiymətləndirilməsi, istehsalat üçün sortların seçməsi artıq öz bəhrəsini vermişdir. SNSMDK-nın qərarı ilə rayonlaşmış və yüksək arxitektonikaya malik Əzəmətli-95, Qobustan, Nurlu-99, Ruzi-84, Aran yumşaq buğda sortlarının sürətlə istehsalata tətbiq olunması respublikanın taxıl istehsalının daha da artırılmasına kömək etmişdir. Eyni zamanda perspektivli olan Qırmızı gül 1, Tale 38, Pirşahin 1 və Günəşli yumşaq buğda sortları SNSMDK-da sınaqdadır.
Onun rəhbərliyi altında Azərbaycanın torpaq-bitki örtüyündə stronsium-90 və sezium- 137-nin dövranının ümumi biokimyəvi xəritəsi verilmiş, bitkilərin mümkün çirklənmə proqnozları müəyyən olunmuş və bu hallarda kənd təsərrüfatlarında həyata keçirilməsi zəruri olan praktiki təkliflər işlənib hazırlanmış, başqa sözlə, radiasiya təhlükəsizliyi tədbirlərinin əsaslandırılması üçün istifadə olunan bütün işlər görülmüşdür. Akademik C.Əliyevin elmi fəaliyyətini dərindən öyrənən Rusiya, Ukrayna, Belorus Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyaları 1995-1996-cı illərdə onu bu akademiyaların xarici üzvü seçmişlər. Ona təqdim olunan diplomlar alimin işinə verilən yüksək qiymət və ehtiramın bariz nümunəsidir. C. Əliyev bir sıra beynəlxalq və milli cəmiyyətlərin, o cümlədən Bitkilərin molekulyar biologiyası üzrə beynəlxalq cəmiyyətin (1994), Amerika bitki bioloqları cəmiyyətinin (1994), Forosintez tədqiqatları üzrə beynəlxalq cəmiyyətin (1995), Yaponiya bitki fizoloqları cəmiyyətinin (1997), Hüceyrə stresi üzrə beynəlxalq cəmiyyətin (1998) üzvüdür. Eyni zamanda YUNESKO yanında "Bioetika, elmi biliklərin və texnologiyaların etikası" Milli Komitəsinin (1999) sədridir. C. Əliyev həm də 1994-cü ildən etibarən Azərbaycanda biologiya elminin yeni sahələrini inkişafı fondunun (BEYSİF) prezidentidir. Akademik C. Əliyev elm qarşısında böyük xidmətlərinə gürə 2 dəfə "Qırmızı əmək bayrağı" (1978, 1986), Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ən ali mükafatı - "İstiqlal" (1998) və Gürcüstan Respublikasının "Şərəf" (2003) ordenləri ilə təltif olunmuşdur. Dünya şöhrətli alimin yaratdığı elmi məktəb, buğda sortları, zəngin buğda genofondu, yazdığı qiymətli elmi əsərlər Azərbaycan xalqının Milli sərvətidir. Xalqımız bilməlidir ki, Akademik Cəlal Əliyevin yaratdığı məktəb və onun təmsilçiləri ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi naminə bundan sonra da əzmlə çalışacaqdır. O, yaşadığı bu illər ərzində elmin çətin, lakin şərəfli yollarında böyük dünya elminə nə töhfə veribsə, doğma ölkəmiz, xalqımız, millətimiz, insanların xoş güzaranı naminə etmişdir. Biz görkəmli alim, tanınmış ictimai xadim akademik Cəlal Əliyevin biologiya elminin digər sahələrində eldə etdiyi nailiyyətlərin gələcək nəsillərə irs qalacağına qəlbən inanırıq. Bu irsi yaşatmaq, onu qoruyub gələcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq yaratdığı elmi məktəbin hər bir üzvünün, Azərbaycan xalqını müstəqil və qüdrətli bir dövlət kimi görmək istəyən hər bir vətən övladının müqəddəs borcu olmalıdır. Görkəmli alim, tanınmış ictimai xadim Cəlal Əlirza oğlu Əliyevin əziz xatirəsi qəlbimizdə hər zaman yaşayacaqdır. Allah rəhmət eləsin!
Şöbədə calışan elmi əməkdaşlar: Süleymanov Səftər Yusif oğlu - baş elmi işçi Feyziyev Yaşar Mirzə oğlu - baş elmi işçi Abdulbagiyeva Sevda Ağamalı qızı - aparıcı elmi işçi
Abdulbagiyeva S.A. 30.09.1960-cı ildə anadan olmuşdur. 1981-1986-cı illərdə S.M. Kirov adına ADU-nin kimya fakultəsini bitirdikdən sonra Əkinçilik İnstitutunda əmək fəaliyyətinə başlamışdır. 1997-ci ildə 03.00.12-“Bitki fiziologiyası” ixtisası üzrə “Müxtəlif morfofizioloji əlamətli buğda genotiplərinin quraqlığa davamlılıqla əlaqədar dən keyfiyyətinin formalaşması” adlı dissertasiya işini müdafiə edərək biologiya elmləri namizədi alimlik adına layiq görülmüşdür. 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə Bitki fizioloqu üzrə "Dosent" elmi adı verilmişdir. 58 elmi əsərin müəllifidir. Hazırda “Yerli və introduksiya olunmuş nümunələr əsasında buğdanın rüşeym plazmasının zənginləşdirilməsi və hibridləşmə yolu ilə yüksək məhsuldar, keyfiyyətli və ekoloji cəhətdən uyğunlaşa bilən yeni sortların yaradılması və tətbiqi” mövzusu üzərində işləyir. Mirzəyev Rüfət Sədrəddin oğlu - aparıcı elmi işçi Əhmədova Flora Ələddin qızı - aparıcı elmi işçi Məmmədova Mahirə Heybət qızı - aparıcı elmi işçi Əsədova Sədaqət Şirməmməd qızı - aparıcı elmi işçi Təmrazov Təmraz Hacıəli oğlu - aparıcı elmi işçi Təmrazov T. H. 03.03.1971-ci ildə anadan olmuşdur. 1997-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin “kimyaçı və kimya müəllimi” ixtisasını bitirmişdir. Elə həmin ildən Az. ETƏİ-da kiçik elmi işçi kimi işə başlamışdır. O, 2004-cü ildə “Quraqlığa davamlılığına və məhsuldarlığına görə fərqlənən xarakterik buğda genotiplərinin fotosintetik funksiyası və əlamətləri” mövzusunu müdafiə edib Bitki fiziologiyası ixtisası üzrə “Biologiya” elmləri namizədi adını almışdır. T.Təmrazov 32 elmi əsərin müəllifidir. Hal-hazırda “Buğda proqramı” üzərində işləyir.
Allahverdiyev Tofiq İdris oğlu - aparıcı elmi işçi Allahverdiyev T. İ. 05.X.1968-ci ildə anadan olmuşdur. 1993-cü ildə ADPU-nun “biologiya-kimya müəllimi” ixtisasını bitirmişdir. 1994-cü ildə Az. ETƏİ-nun aspiranturasına qəbul olunub və 1997-ci ildən isə Az. ETƏİ-da kiçik elmi işçi vəzifəsində işə başlamışdır. 2004-cü ildə “C4 bitkisi olan amarant (Amaranthus cruentus L.) yarpaqlarının fosfoqliseratkinazası” mövzusu üzrə disertasiya işini müdafiə edərək “biokimya” ixtisası üzrə biologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi adını almışdır. 63 elmi əsərin müəllifidir. Hazırda isə “Buğda genotiplərinin quraqlığa davamlılığının fizioloji xüsusiyyətləri və davamlı
genotiplərin aşkar
olunması” mövzusu
üzərində işləyir.
Şöbə öz fəaliyyətinə müxtəlif adlarla 1950-ci ildən başlamışdır.Yeni institutun modernləşdirilməsi proqramına, Aqrar Elm Mərkəzinin 03 saylı 29 mart 2009-cu il və Əkinçilik İnstitutunun 7/ş saylı 31 mart 2009-cu il tarixli əmrlərinə əsasən başlamışdır. Hal-hazırda şöbədə 28 nəfər çalışır ki, onun da 21-i tədqiqatçıdır. Tədqiqatçılardan 18-i elmlər namizədi, 3-ü isə elmlər doktorudur. 1955-ci ildən başlayaraq şöbədə kənd təsərrüfatı bitkilərinin, xüsusən də buğdanın məhsuldarlıq prosesinin nəzəri əsasları olan fotosintezin problemlərinə dair kompleks tədqiqatlar aparılır. Bu tədqiqatların dairəsi bitkilərin məhsuldarlığının fizoloji, biokimyəvi və molekulyar-genetik əsaslarını, eyni zamanda bitkilərin həyatının struktur-funksional təşkilinin molekulyar səviyyədən başlayaraq bütöv bitki və əkin səviyyəsinə qədər məhsuldarlıq proseslərinin öyrənilməsini əhatə edir. Bu tədqiqatların həyata keçirilməsində şöbə AMEA-nın Molekulyar biologiya və Biotexnologiya institutu ilə elmi əməkdaşlıq edir.
İlk illərdə Azərbaycanın əsas bölgələrində becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərində (tərəvəz, pambıq, buğda) gedən fizioloji və biokimyəvi proseslərlə makro və mikroelementlərin əhəmiyyəti öyrənilmişdir. Bu tədqiqatlar əsasında qida elementlərinin fizioloji rolu aşkarlanmış, gübrə kimi onların tətbiq edilməsinin səmərəliliyi, konkret dozaları, müddətləri və verilmə üsullarına dair təkliflər hazırlanmışdır.
Bu illər ərzində şöbədə aşağıdakı istiqamətlərdə tədqiqat işləri aparılmış, nəticələr əldə olunmuş və 20-dən artıq monoqrafiya və kitablarda, 1000-ə qədər elmi məqalələrdə nəşr edilmişdir:
karbon qazı
assimilyasiyasının genotiplərin morfofizioloji əlamətlərindən və donor-akseptor nisbətindən asılı olaraq ədqiqi;
olunmuş assimilyatların paylanmasının 14 CO 2 tətbiq etməklə təzadlı buğda genotiplərində öyrənilməsi;
quraqlıq stresinin müxtəlif bərk və yumşaq buğda genotiplərinin fotosintetik qaz mübadiləsinə təsirinin öyrənilməsi;
fotosintezin yüksək intensivliyi və CO 2 -nin ilkin assimilyasiya fermentlərinin fəallıqları ilə korzelyasiyası;
intensiv və ekstensiv tipli uğda genotiplərinin CO 2 -nin assimilyasiya intensivliyinə və CO 2 -ni ilkin assimilyasiya edən fermentlərin fəallığına görə müqayisəli qiymətləndirilməsi;
fotosintezin ilkin proseslərinin tədqiq olunmasından alınan nəticələr əsasında yüksək fotokimyəvi fəallığa və ona müvafiq morfofizioloji xüsusiyyətlərə malik genotiplərin aşkarlanması;
karbon qaz mübadiləsinin tədqiqində həqiqi fotosintezlə fototənəffüs arasında əlaqənin müəyyən edilməsi;
membran sistemlərinin quruluşunun təşkilinin aydınlaşdırılması və bu əsasda xloroplastların tilakaid membranında piqment - zülül kompleksinin topoqrafiya modelinin işlənib hazırlanması;
olunan morfogenezin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;
buğda kallusunun izolə olunmuş hüceyrələrindən seleksiya işində buğdanın yeni forma və sortlarının yaradılması üçün ilkin forma və sortlarının yaradılması üçün ilkin material rolunu oynayan bitki regenerantların alınması;
olan radionuklidlərlə torpağın çirklənməsi, onun torpaq-bitki örtüyündə paylanma qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi və s. Hal-hazırda şöbədə stress amillərə davamlılığın fizioloji, biokimyəvi və molekulyar xüsusiyyətlərinin tədqiqi istiqamətində aşağıdakı tədqiqat işləri davam etdirilir:
buğda və digər dənli bitkilərin quraqlığa və duza davamlılığa adaptasiyasında baş verən fizioloji və biokimyəvi proseslərin tədqiqi;
davamlılığın genetik determinə olan mexanizimlərinin amplifikasiyasının nəticəsi kimi in vitro və in vivo şəraitlərdə orqanizm və hüceyrə səviyyələrində realizə olunan xloridli şorlaşmanın stress təsirinə qarşı buğdanın adaptiv reaksiyalarının tədqiqi.
Artıq uzun müddətdir ki, institutda buğda və digər dənli bitkilərin morfoloji əlamətlərindən asılı olaraq yüksək məhsuldarlığı şərtləndirən fizioloji prosesslərin gedişi tədqiq edilir. Bu sahədə fundamental tədqiqat işləri aparılmaqla müxtəlif morfofizioloji əlamətlərin məhsulun formalaşmasında rolu aydınlaşdırılmışdır. Öyrənilən morfofizioloji əlamətlərdən əkin sahəsində yarpaq sahə indeksini, onun gövdədə duruşu quruluşunu (arientasiya), xüsusi səthi sıxlığın (XSS) qiyməti və s. xüsusiyyətlər öyrənilərək bu əlamətlərin məhsulun formalaşmasında rolu aydınlaşdırılmışdır. Bitkinin böyümə və inkişaf dinamikası müntəzəm olaraq aydınlaşdırılmış, inkişaf mərhələsinə uyğun olaraq morfofizioloji prosesslərin gedişi tədqiq edilir. Həmçinin tədqiqatlarda
məhsuldarlıqda fotosintetik əlamətlərin əhəmiyyəti və ideal buğdanın seleksiyasında onların istifadəsi məsələlərinə toxunulmuşdur. Buğdada fotosintezin intensivliyinin ətraflı öyrənilməsi ilə morfofizioloji xüsusiyyətlərlə məhsuldarlıq göstəriciləri arasında korrelyasiya əlaqələri müəyyən edilmişdir. Bu sahədə aparılan çoxillik tədqiqatların yekunlarına əsasən “İdeal buğda” modelinin testləri hazırlanmışdır. Bu model seleksiya materiallarının qiymətləndirilməsi müddətinin qısaldılmasında və buğdanın ideal tipinə yaxın sortların yaradılmasında müstəsna rolu olmuşdur. Belə bərk və yumşaq buğda sortlarına nümunə olaraq “Qaraqılçıq 2”, “Bərəkətli 95”, “Əzəmətli 95”, “Qobustan”, “Tale 38” və “Qırmızı gül 1”-i göstərmək olar. Davamlılığın aspektləri Tədqiqat işlərində əsasən müxtəlif morfofizioloji, biokimyəvi və molekulyar aspektlərin su, duz və temperatur stresləri şəraitində depressiyası öyrənilir. Bunlar əsasən su rejimi göstəricilərinin quraqlıq şəraitində öyrənilməsi və pozulmuş su rejiminin digər morfofizioloji, biokimyəvi göstəricilərə, o cümlədən assimiliyasiya səthinə, toplanan biokütləyə, bitkinin böyümə və inkişafına, fotosintez göstəricilərinə, antioksidləşdirici fermentlərin fəallığına, xloroplastların flüoressensiya spektrində yerləşən qısadalğalı formaların intensivliyinə təsiri aydınlaşdırılmışdır. Sonda davamlılığı səciyyələndirən morfofizioloji əlamətlər müəyyənləşdirilərək seleksiyada yeni formaların yaradılması üçün zəmin hazırlanmışdır. Duz stresi şəraitində endospermin protektor effektliyini öyrənmək məqsədilə buğdanın dənindən və yetişmiş rüşeymindən in Vitro şəraitində yetişdirilən bitkilərin adaptiv xüsusiyyətləri tədqiq edilmişdir. NaCl duzunda inkişaf edən kallus hüceyrələrində zülal kompleksində baş verən dəyişiklər aşkar edilmişdir. Tədqiq edilən davamlılığın bu aspektləri sonda seleksiyada yeni formaların yaradılması üçün zəmin hazırlanmışdır.
Tədqiqat işlərində buğda və digər dənli bitkilərin stress amillərin (quraqlıq, duz) təsirinə məruz qaldıqları və adaptasiya olunaraq müxtəlif morfoloji, biokimyəvi, fizioloji və genetik əlamətlər qazanılması aydınlaşdırılmışdır. Genetik adaptasiyanın davamlılıq genlərinin aktivliyinin artması nəticəsində mümkün olduğu müəyyən edilmişdir. Su qıtlığının və müxtəlif qatılıqlı duzun təsirindən bir çox fizioloji əlamətlərdə adaptasiyaya uğrayan müəyyən əlamətlər qazanılmışdır. Bu əlamətlərə stress amilin təsirindən kök sisteminin torpağın nisbətən daha dərin qatlarında paylanması, assimiliyasiya səthinin azalması, transpirasiyanın intensivliyinin qiymətlərində, CO 2 mübadiləsinin gedişində, fotosintezedici piqmentlərin miqdarında, antioksidləşdirici fermentlərin fəallığında, xloroplastların flüoressensiya spektrində baş verən və s. morfofizioloji və biokimyəvi dəyişiklər daxildir. Bu əlamətlərin əsasında stress amillərə adaptasiya normaları və qiymətli genotiplər müəyyən edilmişdir ki, bunlardan da davamlı formaların yaradılmasında geniş istifadə edilir. Hal- hazırda İnstitutda buğda və digər dənli bitkilərin quraqlığa və duza davamlılığa adaptasiyasında baş verən fizioloji, biokimyəvi və molekulyar mexanizmlərin tədqiqi istiqamətlərində işlər davam etdirilir. Biotexnologiya Biotexnologiya- təbii bioloji obyektlərdən (mikroorqanizmlər, bitki və heyvan hüceyrələr), hüceyrə hissələrindən (hüceyrə membranı, ribosom, mitoxondri, xloroplast) və proseslərdən istifadə edərək müxtəlif qiymətli maddələrin və məhsulların istehsalının metodları və texnologiyaları haqqında elmdir. Biotexnologiya insana lazım olan məhsulların və materialların canlı orqanizmlərin, hüceyrə kulturalarının və bioloji proseslərin köməyi ilə istehsalıdır. Biotexnologiyanın əsas istiqamətləri: 1) mikroorqanizmlərin və becərilən eukariot hüceyrələrin köməyi ilə bioloji aktiv maddələrin (fermentlər, vitaminlər, hormonal preparatlar), dərman preparatlarının (antibiotiklər, peyvəndlər, zərdab, yüksəkspesifik antitellər), həmçinin yem əlavələri kimi istifadə olunan zülalların, amin turşuların istehsalı; 2) bioloji mübarizə metodlarının ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasında istifadəsi (içməli suyun, çirklənmiş torpağın bioloji təmizlənməsi), bitkilərin zərərverici və xəstəliklərdən mühafizəsi; 3) gen mühəndisliyi metodu ilə yeni faydalı mikroorqanizm ştamlarının, bitki sortlarının, heyvan cinslərinin yaradılması və s. Biotexnologiyanın əsasında genetika, molekulyar biologiya, biokimya, embriologiya və hüceyrə
biologiyası və
s. durur.
Gen mühəndisliyi- molekulyar genetikanın şöbəsi olub, sahibin hüceyrəsində çoxala bilən və hüceyrənin vacib metabolitlərinin sintezinə nəzarəti həyata keçirən məqsədəuyğun yeni DNT
molekulunun yaradılmasıdır. Bir orqanizmdən digər orqanizmə genin köçürülməsi aşağıdakı əməliyyatlar hesabına baş verir: genin (DNT fraqmentinin) bakteriya, bitki və heyvandan ayrılması, DNT fraqmentinin bakteriya plazmidinə birləşdirilməsi, plazmid DNT-hibridinin (lazım geni daşıyan) sahib hüceyrəsinə daxil edilməsi, bu genin yeni sahibdə
klonlaşması və
fəaliyyət göstərməsi. Transgen bitkilər- başqa orqanizmləri genləri köçürülmüş bitkilərdir. Kolorado böcəyinə davamlı kartof, torpaqda yaşayan Dacillus thuringiensis genomundan ayrılan genin kartofun genomuna daxil edilməsi hesabına bu bitki Cry zülalı hasil edir. Bu zülal protoksin olub, həşəratların bağırsağında həll olur və əsl toksinə qədər aktivləşir, həşəratların sürfəsinə və pupuna öldürücü təsir edir, insanda və digər istiqanlı heyvanlarda bu cür transformasiya mümkün olmadığı üçün bu zülal insan üçün zəhərli və təhlükəli deyil. Transgen heyvanlar kimi daha çox donuzlardan istifadə olunur. İnsan genlərinə malik donuz insan orqanlarının donoru kimi istifadə edilir.
Yüklə 85,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|