Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

---

1 
 
 
 
 
Bəşər səmasına yüksələnlər 
        
 
Şəxsiyyət anlayışı barədə  
 
(Xeyirə  kahin  xidməti,  şərə  qarşı  isə  məğlubedilməz  qladiator  cəsarəti 
göstərən R.A.-ya)  
 
 
 
Şəxsiyyətlər  daim  ehtiram  bəslənən,  bəzən  hətta  sevilən  insanlar  olmuşlar. 
Özlərinə məxsus olan keyfiyyətlərə görə şəxsiyyətlər onları əhatə edənlərdən ciddi 
surətdə  fərqlənir,  hər  bir  cəmiyyətdə  aparıcı  qüvvəyə  çevrilir,  ictimai  həyatda 
bəzən hətta xırda dairədə də olsa liderlik imkanı qazanmağa cəhd edirlər. Şəxsiyyət 
anlayışı  əslində  müxtəlif  cəhətləri  əks  etdirən  məfhum  olduğundan,  buna  fəlsəfi 
qaydada yanaşdıqda öz mahiyyətini daha yaxşı biruzə verir. Fəlsəfə isə hələ qədim 
zamanlardan  cəmiyyəti  və  onun  üzvü  kimi  insanı  öyrənməklə  məşğul  olmuşdur. 
Fəlsəfi  bilik  hər  şeydən  əvvəl  insan  haqqındakı  bilikdir.  Fəlsəfə  insanı  dünyada, 
dünyanı  isə  insanda  təhlil  edir.  İnsan  isə  o  vaxt  şəxsiyyətə  çevrilir  ki,  o, 
ətrafındakılara münasibətini şüurlu surətdə müəyyən edir. 
Şəxsiyyətlə fərd arasında mühüm fərqlər mövcuddur. Şəxsiyyət fərdin sosial 
cəhətdən  əhəmiyyət  kəsb  edən  xüsusiyyətləri  sistemidir,  onun  sosial  dəyərləri 
mənimsəmək  ölçüsüdür,  həm  də  bu  dəyərləri  həyata  keçirmək  qabiliyyətinin 
sahibidir.  Şəxsiyyət  anlayışı  özünəməxsusluğu  ilə  seçilməklə  fərddə  ümumsosial 
xüsusiyyətlərin ifadə olunması ilə əlaqədardır. Bu xüsusiyyətlər isə konkret insanın 
dünyaya  təkrar  olunmaz  qaydada  sistemli  münasibətindən,  onun  sosial  qarşılıqlı 

---

2 
 
təsirdə  meydana  gələn  fərdi  bacarığından  irəli  gəlir.  İnsan  şəxsiyyət  kimi  öz 
şüurunun  inkişaf  səviyyəsi  ilə,  bunun  ümumi  şüura  uyğunluğu  ilə  xarakterizə 
olunur, axırıncı isə öz növbəsində həmin cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən 
olunur. 
Şəxsiyyət ictimai münasibətlərdə bilavasitə iştirak edir. Şəxsiyyətin mühüm 
cəhəti  ayrı-ayrı  adamlara,  özünə,  öz  ictimai  və  zəhmət  vəzifəsinə  münasibətidir. 
Şəxsiyyətdə  ən  başlıca  xüsusiyyət  təkcə  onun  mövqeyi  deyildir,  həm  də  öz 
münasibətlərini  bütün  müqavimətlərə  və  maneələrə  baxmayaraq  həyata  keçirmək 
bacarığıdır.  Bu,  insanın  yaradıcı  imkanlarından,  onun  qabiliyyətlərindən, 
biliklərindən 
və 
bacarıqlarından, 
iradəli-emosional 
və 
intellektual 
xüsusiyyətlərindən  asılıdır.  İnsan  heç  də  hazır  qabiliyyətlərlə,  maraqlarla, 
xarakterlə  dünyaya  gəlmir.  Bu  xüsusiyyətlər  yalnız  ömür  çərçivəsində,  sürülən 
həyat  boyu,  ancaq  həm  də  müəyyən  təbii  əsas  üzərində  formalaşır.  İnsanın  təbii 
cəhətləri  heç  də  onun  sosial  mahiyyətinə  əkslik  kimi  qəbul  olunmamalıdır.  Axı 
insanın təbiətinin özü də, təkcə bioloji təkamülün məhsulu olmayıb, həm də tarixin 
məhsuludur. 
Lakin  şəxsiyyətin  təşəkkül  tapması  yalnız  konkret  ictimai  şəraitlərdə  baş 
verir.  Cəmiyyətin  tələbləri  adamların  davranış  modelini,  həm  də  bu  davranışın 
qiymətləndirilməsi  meyarlarını  müəyyən  edir.  Şəxsiyyətin  inkişafı,  əslində  onun 
imkanlarının  daim  genişlənməsi  və  həm  də  yeni  tələbatlarının  formalaşmasıdır. 
Şəxsiyyətin  inkişafının  daha  yüksək  səviyyəsi  ictimai  cəhətdən  əhəmiyyət  kəsb 
edən  münasibətlərin  üstünlüyü  ilə  xarakterizə  olunur.  Hər  bir  fərd  həyatın 
mürəkkəb  vəzifələrini  həll  edir.  Şəxsiyyətin  rolu  da  məhz  bu  problemləri  həll 
etdikdə  üzə  çıxır.  Eyni  çətinliklər  müxtəlif  adamlar  tərəfindən  müxtəlif  üsullarla 
yoluna qoyulur. Bəziləri hətta cinayət əməllərinə də əl atır. İnkişaf etmiş şəxsiyyət 
yüksək  dərəcədə  olan  ədalət,  vicdan  və  şərəf  hissinə  malikdir.  Belə  şəxsiyyət  öz 
davranışına  düzəliş  verməyə,  səhvindən  nəticə  çıxarmağa  qadirdir.  O,  öz 
uğurlarının  və  uğursuzluqlarının  mənbəyini  heç  də  xarici  şəraitlərdə  deyil,  məhz 
özündə  görür.  Belə  adam  çəkinmədən  öz  üzərinə  məsuliyyət  götürür  və  çox 
hallarda hətta haqlı sayılan risqlərə gedir. 
Şəxsiyyətin  özəyi  onun  yüksək  psixiki  xassəsi  ilə  -  mənəviyyatla 
əlaqədardır.  İnsanın  mahiyyətinin  mənəvi  cəhətdən  ən  yüksək  qaydada  təzahürü 
onun  əxlaqi  borca  daxilən  bağlılığıdır,  insan  varlığının  yüksək  mənasından 
asılılığıdır.  Təsadüfi  deyildir  ki,  görkəmli  insanlar,  qəhrəmanlıq  səviyyəsinə 
yüksələnlər  həyatın  mənasını  həyatın  özündən  qiymətli  bildiklərindən,  əzabdan 
qurtulmaq üçün özünü tonqala atan Herakl kimi, mübarizə tonqalında yanmaqdan 
da qorxmurlar. Ona görə də şəxsiyyət yüksək ideallara sönməz sədaqəti ilə seçilir. 
Şəxsiyyət  açıq  davranış  fövqündə  dayanan  faktorların  geniş  sırasında 
qarşılıqlı  əlaqədə  olanların  ifadəsidir,  bura,  kompleksə  malik  olmaq  nöqteyi-
nəzərindən fərdin bədən quruluşu və onun keçmiş şəxsi təcrübələrinin effektləri də 
daxildir. İnsanın mürəkkəb davranışı daim dəyişən həyat çağırışlarının, həzzlərin, 
tələblərin  və  gündəlik  stresslərin  təsiri  altında  baş  verir.  Beləliklə,  insan  ölçüsü, 
tipləri  və xüsusiyyətləri  yaranır. Bu halda  meydana çıxan nəticə  müşahidə edilən 
davranışdan çıxarılır. Spesifik davranış isə böhranlı hadisələr vaxtı baş verir. 

---

3 
 
Şəxsiyyət  termini  bir  sıra  mənalara  malikdir.  Lakin  onların  hamısının 
özəyində  xüsusiyyətlərin  təşkili  və  ya  fərdin  daxilinə  aid  xarakteristikalar  durur. 
Hər  bir  fərd  digərindən  bu  xarakteristikaların  ayrıca  birləşməsi  qaydası  və  onun 
bunları  hansı  dərəcədə  nümayiş  etdirməsi  ilə  fərqlənir.  Şəxsiyyət  anlayışı  altında 
münasibətlərin  və  şüurlu  fəaliyyətin  subyekti  kimi  insan  fərdi,  həm  də  bu  və  ya 
digər cəmiyyətin və ya icmanın üzvü kimi fərdə xarakterik qaydada məxsus olan 
xüsusiyyətlərin dayanıqlı sistemi başa düşülür. 
Şəxsiyyət  barədə  ideyaların  tam  sırası  bədii  əsərlərdə,  qanuna  aid  olan  və 
həmçinin dini və fəlsəfi ədəbiyyatda əks olunmuşdur. Biz Viktor Hüqonun dühası 
hesabına monsenyor Byenvenyu və ya Jan Valjan kimi başqalarından öz həyat tərzi 
və fəlsəfəsi ilə tam fərqlənən, ikincisinin timsalında nəcib təsirdən sonra dünyaya 
baxışını  bütünlüklə  dəyişib,  örnək  saydığı  nümunə  kimi  özünü  yalnız  insanlığa, 
ləyaqətə həsr edən bu iki qeyri-adi varlıqla, daha doğru deyilsə, nəhəng şəxsiyyətlə 
tanış  oluruq.  Şekspirin  qəhrəmanları  Hamlet  və  kral  Lir  həyatın  ağır  sınaqları 
qarşısında  olanda  bizə  öz  kömək  əlini  uzadır,  məkrə  və  nankorluğa  biganə 
qalmamağa çağırır. Onun Makbeti və ledi Makbeti isə məkr və qaniçicilik simvolu 
kimi  gözlərimizin  önündən  getmədiklərindən,  həyatda  belələri  ilə  qarşılaşanda 
ehtiyatlı olmaq xəbərdarlığını alırıq. 
Ümumiyyətlə yuxarıda saydığımız kimi minlərlə məxəzlərdə insan təbiətini 
əmələ gətirən saysız-hesabsız nümunələr, mülahizələr mövcuddur. 
İnsanların hamısı şəxsi xarakteristikalar əsasında bir-birlərindən fərqlənirlər. 
Tarixi  araşdırdıqda,  şəxsiyyətlərin  ağır  sınaq  anlarındakı  rolu  daha  çox  nəzərə 
çarpır. Onlar bir qayda olaraq istənilən mühüm ictimai prosesdə xüsusi yer tuturlar, 
uğurun  və  ya  uğursuzluğun  birbaşa  baiskarlarına  çevrilirlər.  Yüz  minlərlə  həlak 
olanlar  yaddan  çıxsalar,  xatirələrdən  silinsələr  də,  liderliyi  öz  üzərinə  götürmüş 
şəxsiyyətlər,  hətta  çox  sayda  qüsurlarına  baxmayaraq,  öz  adlarını  bəşər 
salnaməsinin məhv olmayan vərəqlərinə və ya öz xalqının yaddaş cədvəlinə nəqş 
edirlər. Belələrindən nəinki xalqının, ölkəsinin, hətta bəzən bütöv dünyanın taleyi 
asılı  olur.  Napoleon  on  beş  il  ərzində  uğur,  qələbə  simvolu  idisə,  axırda  xalqını 
alçaldıcı məğlubiyyətlə üzləşdirdi. Hitler ölkəsini dirçəldib hərbiləşdirdi, Avropada 
qan çayı axıtdı və axırda Almaniyanı xarabalığa, qəbiristanlığa döndərdi. 
Şəxsiyyətin psixikası onun uğur və ya uğursuzluq qazanmasında böyük rol 
oynayır.  Mark  Antoni  sərkərdəyə  məxsus  iti  ağlını  itirib,  dəlicəsinə  sevdiyi 
Kleopatranın  gəmisini  uzaqlaşdığını  gördükdə,  onun  arxasınca  dəniz  döyüşünü 
biabırçı  qaydada  tərk  etməsəydi,  Aktsi  döyüşü  bəlkə  belə  fəlakətli  məğlubiyyətlə 
nəticələnməzdi  və  onun  bir  il  sonra  baş  verən  özünə  sui-qəsd  etməklə  həyatdan 
getməsi  ehtimalının  mövcudluğunu  da  meydana  çıxarmazdı.  Bircə  anlıq  Antoni 
gözləri  ilə  gördüyünə  deyil,  ağıl  gözünün  diqtəsinə  inansaydı,  yəqin  ki,  özünün 
məharətli  sərkərdə  adına  da  belə  ləkə  yaxmazdı.  Xalqı  Sezarın  qatillərinə  qarşı 
qaldırmağı bacaran bir adam, eyş-işrətin və şəhvətin hesabına psixoloji cəhətdən də 
ağır  zərbələrə  məruz  qalmışdı.  Psixoloji  cəhətlər  isə  ayrıca  elmi  axtarış  obyekti 
olmaqla,  bu  sahədə  Freydin  psixoanaliz  nəzəriyyələri  daha  böyük  təsir  gücünə 
malikdir. 

---