1
Bəşər səmasına yüksələnlər
Şəxsiyyət anlayışı barədə
(Xeyirə kahin xidməti, şərə qarşı isə məğlubedilməz qladiator cəsarəti
göstərən R.A.-ya)
Şəxsiyyətlər daim ehtiram bəslənən, bəzən hətta sevilən insanlar olmuşlar.
Özlərinə məxsus olan keyfiyyətlərə görə şəxsiyyətlər onları əhatə edənlərdən ciddi
surətdə fərqlənir, hər bir cəmiyyətdə aparıcı qüvvəyə çevrilir, ictimai həyatda
bəzən hətta xırda dairədə də olsa liderlik imkanı qazanmağa cəhd edirlər.
Şəxsiyyət
anlayışı əslində müxtəlif cəhətləri əks etdirən məfhum olduğundan, buna fəlsəfi
qaydada yanaşdıqda öz mahiyyətini daha yaxşı biruzə verir. Fəlsəfə isə hələ qədim
zamanlardan cəmiyyəti və onun üzvü kimi insanı öyrənməklə məşğul olmuşdur.
Fəlsəfi bilik hər şeydən əvvəl insan haqqındakı bilikdir. Fəlsəfə insanı dünyada,
dünyanı isə insanda təhlil edir. İnsan isə o vaxt şəxsiyyətə çevrilir ki, o,
ətrafındakılara münasibətini şüurlu surətdə müəyyən edir.
Şəxsiyyətlə fərd arasında mühüm fərqlər mövcuddur. Şəxsiyyət fərdin sosial
cəhətdən əhəmiyyət kəsb edən xüsusiyyətləri sistemidir, onun sosial dəyərləri
mənimsəmək ölçüsüdür, həm də bu dəyərləri həyata keçirmək qabiliyyətinin
sahibidir. Şəxsiyyət anlayışı özünəməxsusluğu ilə seçilməklə fərddə ümumsosial
xüsusiyyətlərin ifadə olunması ilə əlaqədardır. Bu xüsusiyyətlər isə konkret insanın
dünyaya təkrar olunmaz qaydada sistemli münasibətindən, onun sosial qarşılıqlı
3
Şəxsiyyət termini bir sıra mənalara malikdir. Lakin onların hamısının
özəyində xüsusiyyətlərin təşkili və ya fərdin daxilinə aid xarakteristikalar durur.
Hər bir fərd digərindən bu xarakteristikaların ayrıca birləşməsi qaydası və onun
bunları hansı dərəcədə nümayiş etdirməsi ilə fərqlənir. Şəxsiyyət anlayışı altında
münasibətlərin və şüurlu fəaliyyətin subyekti kimi insan fərdi, həm də bu və ya
digər cəmiyyətin və ya icmanın üzvü kimi fərdə xarakterik qaydada məxsus olan
xüsusiyyətlərin dayanıqlı sistemi başa düşülür.
Şəxsiyyət barədə ideyaların tam sırası bədii əsərlərdə, qanuna aid olan və
həmçinin dini və fəlsəfi ədəbiyyatda əks olunmuşdur. Biz Viktor Hüqonun dühası
hesabına monsenyor Byenvenyu və ya Jan Valjan kimi başqalarından
öz həyat tərzi
və fəlsəfəsi ilə tam fərqlənən, ikincisinin timsalında nəcib təsirdən sonra dünyaya
baxışını bütünlüklə dəyişib, örnək saydığı nümunə kimi özünü yalnız insanlığa,
ləyaqətə həsr edən bu iki qeyri-adi varlıqla, daha doğru deyilsə, nəhəng şəxsiyyətlə
tanış oluruq. Şekspirin qəhrəmanları Hamlet və kral Lir həyatın ağır sınaqları
qarşısında olanda bizə öz kömək əlini uzadır, məkrə və nankorluğa biganə
qalmamağa çağırır. Onun Makbeti və ledi Makbeti isə məkr və qaniçicilik simvolu
kimi gözlərimizin önündən getmədiklərindən, həyatda belələri ilə qarşılaşanda
ehtiyatlı olmaq xəbərdarlığını alırıq.
Ümumiyyətlə yuxarıda saydığımız kimi minlərlə məxəzlərdə insan təbiətini
əmələ gətirən saysız-hesabsız
nümunələr, mülahizələr mövcuddur.
İnsanların hamısı şəxsi xarakteristikalar əsasında bir-birlərindən fərqlənirlər.
Tarixi araşdırdıqda, şəxsiyyətlərin ağır sınaq anlarındakı rolu daha çox nəzərə
çarpır. Onlar bir qayda olaraq istənilən mühüm ictimai prosesdə xüsusi yer tuturlar,
uğurun və ya uğursuzluğun birbaşa baiskarlarına çevrilirlər. Yüz minlərlə həlak
olanlar yaddan çıxsalar, xatirələrdən silinsələr də, liderliyi öz üzərinə götürmüş
şəxsiyyətlər, hətta çox sayda qüsurlarına baxmayaraq, öz adlarını bəşər
salnaməsinin məhv olmayan vərəqlərinə və ya öz xalqının yaddaş cədvəlinə nəqş
edirlər. Belələrindən nəinki xalqının, ölkəsinin, hətta bəzən bütöv dünyanın taleyi
asılı olur. Napoleon on beş il ərzində uğur, qələbə simvolu idisə, axırda xalqını
alçaldıcı məğlubiyyətlə üzləşdirdi. Hitler ölkəsini dirçəldib hərbiləşdirdi, Avropada
qan çayı axıtdı və axırda Almaniyanı xarabalığa, qəbiristanlığa döndərdi.
Şəxsiyyətin psixikası onun uğur və ya uğursuzluq qazanmasında böyük rol
oynayır. Mark Antoni sərkərdəyə məxsus iti ağlını itirib, dəlicəsinə sevdiyi
Kleopatranın gəmisini uzaqlaşdığını gördükdə, onun arxasınca dəniz döyüşünü
biabırçı qaydada tərk etməsəydi, Aktsi döyüşü bəlkə belə fəlakətli məğlubiyyətlə
nəticələnməzdi və onun bir il sonra baş verən özünə sui-qəsd etməklə həyatdan
getməsi ehtimalının mövcudluğunu da meydana çıxarmazdı. Bircə anlıq Antoni
gözləri ilə gördüyünə deyil, ağıl gözünün diqtəsinə inansaydı, yəqin ki, özünün
məharətli sərkərdə adına da belə ləkə yaxmazdı. Xalqı Sezarın qatillərinə qarşı
qaldırmağı bacaran
bir adam, eyş-işrətin və şəhvətin hesabına
psixoloji cəhətdən də
ağır zərbələrə məruz qalmışdı. Psixoloji cəhətlər isə ayrıca elmi axtarış obyekti
olmaqla, bu sahədə Freydin psixoanaliz nəzəriyyələri daha böyük təsir gücünə
malikdir.