Burunğı zamanda İdilde (Volga) bir Toqtamış degen han bolğan. Onıñ da Qutluqaya biy degen bir quşçısı bar eken. Toqtamış han avcı quşman av etmekni pek seve eken. Yaz kelse han ordusında asıl da oturalmay eken

http://ilmiyqirim.blogspot.de/2012/01/edige-destan.html
http://www.qirimlar.com/index.php/folklor/destan/175-edige


EDİGE DESTANI
Burunğı zamanda İdilde (Volga) bir Toqtamış degen han bolğan. Onıñ da Qutluqaya biy degen bir quşçısı bar eken. Toqtamış han avcı quşman av etmekni pek seve eken. — Yaz kelse han ordusında asıl da oturalmay eken. Qutluqaya biymen ekisi at minip, quş alıp ekevden ekev Çegerli gölge çıqıp keter — bir ketseler eki-uç kün, pek qızışsalar, bir afta evge qaytmaz ekenler.
Ana şu Qutluqaya biy Toqtamışnıñ quşçısı eken. Hannıñ toğan, şain, laçın quşları çoq olğan.
Qutluqaya biy o quşlarnı baqa, qozlata, yımırta bastırta, yavruların asrap östüre, yırtı (av) urmağa ögrete eken. Hannıñ eñ sevgeni bir anaça toğan eken. Anaça toğan er yılı eki yımırta qozlar ve ondan çıqqan yaş toğanlar yırtını pek usta urar ekenler.
Ana endi yaz keldi. Toqtamış han bir daa avğa çıqtı. Kelseler, gölde qaz-ördek pek çoq eken. Soñ qamış içinden ğaqıldap bir bağlan (kiyik qaz) uçıp çıqtı. Han, qolundaki avcı quşnı siltep uçurdı. Toğan bir tögerek aylandı da, barıp qaznı urdı. Qaz yerge tüşti, yırtıcı quş töpede oynaqlap qaldı. Soñ qamış artından daa birev quş uçurdı. O quş capalaqlanıp kelip hannıñ quşı urğan qaznıñ üstüne oturdı. Onı körip, hannıñ toğanı töpeden taşday şuvuldap tüşti, bir qaqıp anavı quşnı attırıp yiberdi. O quş çapalandı, çapalandı, soñ turdı. Hannıñ quşuman uruşmağa qorqtı. Soñ qamış artından o quşnı uçurğan adam çıqtı, hanğa selâm berdi. Han aleyk almadı, soñ o kişi hanğa söz qattı: "Quşıñız bek iygi (eyi) eken. Satmassızmı mağa?" — dedi. Toqtamış han ayttı: "Bundayın quş satılmay, satılsa da er kesniñ arcı tugul. O tek hanlarğa lâyıq quş", — dedi. Anavı kişi ayttı: "Aysa, men hanman, aytqan fiyatıñızdan üç qat artqaç berirmen", — dedi. Toqtamış han: "Ya-a, siz bizim padşamız ekensiz de, biz sizni tanımağanmız!" — dedi. O kişi ayttı: Yeq, men bu yurtnıñ padşası tugulmen. Men sartnıñ padşası Temirhan bolaman!" — dedi. Toqtamış ayttı: "Aysa men Toqtamış han bolaman". Onda Temirhan: "Aysa, Toqtamış han, nasıl añlaşır ekenmiz bu quşnıñ fiyatı üstünde?" — dep soradı. Soñ Toqtamış han ayttı: "Sart demek — satancı demek boladır, alış-berişni tañrı olar içün çıqarğan. Men sart tutulmen, alış-berişmen oğraşmayman" — dedi. Temirhan bir şey aytmadı, lâkin Toqtamışqa açuvı çıqtı, amma açuvını içine tüydi. Toqtamış han da, öz başına açuvlandı.

Temirhan özüniñ ordukentine (paytahtına) qayttı ve keñeşçilerini toplap, olarğa: "Endi biz nişliyik?" — dedi. "Toqtamışnıñ quşıman uruşacaq quşnı kim tapıp berir bizge?" — dep soradı o. Keñeşçiler: "Ondayın etken quş birevde yoq, belki bütün alemde yoq. Şu Toqtamışnıñ Qutluqaya biy degen bir quşçısı bar — anaça toğannı o besley, o qozlata, o asray. Şoğa aytsaq, belkim, bir yımırtasın hırsızlap bizge berir? " — dediler.

Soñ Temirhannıñ quşçısı Qutluqaya biyge keldi. "Qutluqaya biy! Sen şu anaça toğannıñ bir yımırtasın bizge bermeseñ bolmaz. Bizim hanımız Temirhan o quş içün yuqusını qaçırdı. Biz sağa ne isteseñ, onı berirmiz", — dedi. Qutluqaya ayttı: "Mağa bir şey kerekmey Temirhandan. Men yañğız bir adamman — menim uyum yoq, balam yoq, qorantam yoq. Sen gölge barıp, mağa bir bıdayaq (bayquş — sova) yımırtası tapıp ketir, men sağa toğannıñ bir yımırtasın berirmen. Barğan soñ da, menden Temirhanğa selâm ayt". Şay dep Qutluqaya Temirhannıñ quşçısına anaça toğannıñ bir yımırtasın berip yiberdi.

Ana endi qantar qıştan yazğa avdı, cıllı yeller esip başladı. Soñ Toqtamış han soradı: "Nasıl, Qutluqaya biy, anaça toğan bu yılğı balaların çığardımı?" Qutluqaya biy: "Han azretleri! Anaça toğannıñ asıllığı ketken, o qartayğan. Bu yılğı yımırtalarınıñ berevi şalqam çıqtı. Men onı attım, yerine bir bayquş yımırtası qoydım. Yeqsa anaça toğan bir yımırta üstünde yatmaz", — dedi. Toqtamış han oña: "Sen kene de qara, quş bir kere yañılğan bolsa, o asıllığını coyğan demek doğru bolmaz", — dedi.

Endi yaz keldi, avalar qızdı. Toqtamış han Qutluqaya biyni alıp avğa ketti. Yañğız çıqqan yaş toğannı ve onıñnen bir yuvada çıqqan bayquş balasın da aldılar. Soñ Çegerli gölge keldiler.
Toqtamış: "Başta şu bayquş balasın uçurayıq, qana nişler?" dedi de, onı uçurdı. Bayquş balası bir şeyge qaramadan "pır-r" etti, uçtı ketti öz yoluna. Soñ Toqtamış han yaş toğannı uçurdı. Toğan bir tögerek aylandı, soñ yüksek köterilip yırtı qıdırdı. Şu zaman qamış artından daa birev quş uçurdı. O da bir tögerek aylandı, soñ yüksek köterilip yırtı qıdırdı. Soñ eki toğan da, bir qara aqqunı kördiler, ekevi de barıp onı urdılar. Aqqu yerge tüşti, soñ eki toğan bir aqqu içün talaştılar. Qaqıştı, patırdaştı, uruştılar — ekevi de al qan oldılar. Amma birevi de qaçmadı, birevi de üstün kelmedi. Toqtamış han quşlarnıñ uruşqanına qarap, oyğa daldı: "Bu bizim toğanlar nasıl quş bolsa bolsın, bir urğanda, qaçıra turğan ediler. Ne boldı eken buğa?" Soñ bir daa qarasa, Temirhan da quşlarnıñ uruşqanını seyir etip tura. Qutluqaya biy barıp özleriniñ quşını aldı, Temirhan da özüniñ quşını aldı. Soñ Temirhan ayttı:

"Bıdayaq bayquşnıñ balası

Bayquştan ne asıl alasıñ?

Bayquş uçurğannıñ şikârı

(avı)

Sıçanman sarı yılan balası," —-

dedi.

Toqtamış han qızardı, bozardı, amma bir şey aytmadı. Eldireken atına qamçı urdı, atnı turğan yerinden dörtnal çaptırıp, evine qayttı. Qutluqaya biyge aylanıp bile qaramadı, çünki o bir şeyden şeklendi. Sarayına pek açuvlı keldi, birevge söz qatmadı. Soñ pek çoq raqı içti, başını bayladı, yattı yuqladı.

Toqtamış han ertesi künü erte tañda uyandı. Qutluqaya biyni yuqusından uyantıp qarşısına çağırdı. Onıñ közüne tikilip: " Qutluqaya biy, doğrusın ayt! Sen mağa anaça toğannıñ asıllığı ketti dep yalan aytqansıñ. Sen onıñ bir yımırtasın menden oğurlap, Temirhanğa bergen bolasıñ. Ayt doğrusın!" — dedi. Qutluqaya biy ayttı: "Han azretleri! Qılıç siziñ, baş bizim — men şu aqılsızlıqnı ettim, yımırtanı berdim. Men bunı sizge yamanlıq etiyim de, Temirhanğa yarayım dep etmedim. Mağa Temirhannıñ quşçısı keldi, bek calındı (yalvardı). Şu ihtiyar adamnı acıp berdim". Soñ Toqtamış han ayttı: "Olay bolsa, Qutluqaya biy, sen şu yımırtanı berecek bolğanda, bunıñ soñı ne bolacağın da tüşüngendirsiñ, çekecek cezaña da razı bolğansıñdır. Sen şindi hiyanet ettiñ, menim tuzuma tükürdiñ, soframı teptiñ. Men şindi oylayman: eger cellâtnı çağırsam, o da qılıçman seniñ başıñnı kesse, bu sağa qolay ölüm bolacaq, çekken cezañ etken gunâñdan eksik bolacaq. Bardıñ ki, sen ötmekke-tuzğa köz yumdıñ — demek seniñ közleriñ soqur bolmaq kerek. Men sağa şu şeyni etermen",— dedi de, eki qorucıman bir cellâtını çağırdı. Qorucılar Qutluqaya biyni süyreklep alıp kettiler. Soñ cellât onıñ eki közüne temen ine çekti. Soñ, çekişip ölsin dep, tavlıq bir yerde çegerlikke alıp ketip taşladılar.

Şay etip, Qutluqaya biy çıtırman çegerlikte bir kün yattı, eki kün yattı: "Endi şaytip ölecekmen" dedi ve yerinden qıbırdamadı. Üçünci kün degende, quşluq maali olsa kerek, çegerlik içinde bir şıtırdı çıqtı. Soñ qatına eki ayaqlı, insan yürüşimen birev kelip toqtadı. Soñ qarıq sesmen söyledi: "Selâm aleyküm, Qutluqaya biy!" — dedi. Qutluqaya biy sergeklenip daa diñlep turdı, soñ: "Tınmısıñ, cınmısıñ — kimsiñ?" — dep soradı. O ses ayttı: "İşiñ osal, Qutluqaya biy! Qara kün degenniñ eñ qarası seniñ başıña tüşken. Közleriñni iygi etsem mağa ne berirsiñ?" Qutluqaya biy: "Mende ne bar da, sağa bereyim? Mende altın yoq, para yoq, mal yoq, köz yoq. Sen meni yarlığasañ (acısañ), seni tañrı yarlıqar" — dedi. O ses ayttı: "Mağa mal da kerekmey, altın da kerekmey, para da kerekmey. Sen aqaysıñ — men apaqayman. Mağa seniñ erkekligiñ kerek. Sağa qoşaq bolmağa keldim. Ber qoluñnı, tut da kör meni",— dedi. Qutluqaya biyniñ qolunı alıp o, özüni tuttırıp kösterdi. O kerçekten de apaqay eken — balaban köküsleri tap qursağınace sarqqanlar. Qutluqaya: "Aysa,men razıman, sağayt közlerimni!" — dedi.

Endi o apaqay ilâc qıdırıp ketti. Bardı da, bir terekten eki yapraq üzdi. Soñ taş arasından çıp-çıp tamğan bir çoqraqtan suv aldı. Kelip Qutluqaya biyni çalqa yatqızdı, eki yapraqnı suvğa batırıp, Qutluqaya biyniñ eki közüne qoydı. "Sen endi yuqla, men bir tınıştan kelirmen",— dep ketti. Qutluqaya biyniñ közleriniñ ağrısı eksildi, yüregi erüvlendi, yaş baladayın yuqlap qaldı. Soñ o: "Tur endi, Qutluqaya biy!" — degen sesni eşitip uyandı. Közlerini açsa — qarşısında allı-güllü urba kiygen yaş bir qısqayaqlı tura. Qolunda da boğçası bar. Qısqayaqlı ayttı: "Al mınav boğçanı, Qutluqaya biy! Anda aş bar, suv bar. Qursağıñ toyğan soñ bir çalaş qurarsıñ — ekevmiz mında yaşarmız",— dedi. Qutluqaya biy aşnı aşadı, taqatı keldi. Soñ çeger yulqıp, aqşamğace bir çalaş yasadı, qavdan (quruğan ot) toplap, çalaş tübüne töşedi. Soñ aqşam boldı, ekisi yattılar — aqay-apaqay oldılar. Saba erte turdılar, onda Qutluqaya biy ayttı: "Dızman apaqay ekensiñ! Tatlı apaqay ekensiñ!" — dedi. Apaqay ayttı: "Olay bolsa, begene bolsañ, bizge keder etken kişi yoq — men seniñki, sen menimki, yaşay beremiz. Menim tek bir şartım bar, şonı bozmasañ bolğan",— dedi. Soñ Qutluqaya biy soradı: "Nasıl şarttır o?". Apaqay ayttı: "Menim şartım şu ki, üyge kele bolsañ, tışarıdan ses berip kelirsiñ. Men üyden çığıp kete bolsam, sen artımdan qaramazsıñ,— dedi.— Eger artımdan qarasañ, ya da ses bermey kelseñ — sen mağa yoqsıñ, men sağa yoqman. Menim şartım şu". Qutluqaya biy bu şartnı qabul etti, razı boldı.

Ana endi Qutluqaya biy er kün erten avğa kete, aqşamğa bir quş soğıp ketire. O quşnı bikesi üyüte, temizley, qızarta — ekinci kününe aqşam onı aşaylar. Ekinci kün daa bir quş soğıp ketire — onı da yulqıp, tintip, qızartıp yiyler. Şay etip, bir qayğısız yaşaylar.

Soñ bir kün Qutluqaya biy yay alıp, bir daa çölge çıqıp kete. Apayı üyde yañğız qala. Bir daa qarasa çegerlik içinden bir adam çıqıp keleyata. Adam kelip Qutluqaya biyniñ qarısına: "Qarnım açtır. Bir parça yemek bulunmaz mı?" — dep soray.

Bularda ötmek yoq, bir şey yoq. Apaqay ne berecegini bilmey. Soñ öz-özüne dey: "Saanda qızartma quş bar. Bir ciligin qoparıp alıp bersem azlıq eter, ayıp bolır. Epsini beriyim desem, Qutluqaya biy aç qalır dep qorqaman. Aydı, ne bolsa bolır — beriyim!" — dedi. Ketirdi saannı, qoydı tilenciniñ aldına. Tilenci açtı saannıñ qapağını, başladı qızartmanı yemege. Bir tamam aşap bitirdi, süyeklerini saan içine tizip saldı. Soñ bir şükür duası etti. Qutluqayanıñ bikesi saannıñ qapağın qapatıp bir çetke saldı. Soñ tilenci ayttı: "İnsan oğluman yaşap, sen de insanlıq yoluna mingensiñ — iygilik etmege üyrengensiñ. Aydı aysa, alla sizge bir evlât bağışlasın", — dedi. Daa bir dua etti, soñ çıqıp ketti.

Aqşam Qutluqaya biy avdan keldi, bir quş soğıp alıp keldi. Bikesi bet-qolunı yuvdırdı — aldına aş qoymadı. Söyledi Qutluqaya biy: "Yemek yoqmı, apaqay? Qarnım açtır!" — dedi. Bikesi söyledi: "Bir şey yoqtır, Qutluqaya biy! Bilmiymen nişlemege. Bir tilenci keldi bugün, aç eken — oğa berdim. Bir tamam aşadı, qaldırmadı. İnanmasañ qara",— dedi. Saannıñ qapağını açıp kösterdi — baqsalar, anda quş qızartması olğanı kibi bütün tura. Apaqay, nasıl şeydir bu dep, taacip etti. Soñ Qutluqaya biy seyledi: Sen, apaqay, menmen oynaysıñ, meni selekege (mısqılga) alacaq bolasıñ",— dedi. Apaqay ayttı: " Men yalan aytmadım, Qutluqaya biy! Sözüm kerçektir. Nişliyim sağa yalan aytıp?" — dedi. Onda Qutluqaya biy ayttı: "Olay bolsa, bu kelgen tilenci zaya adam bolmasa kerek. Onıñ kelip ketkeni hırlı tugul",— dedi.

Şay etip, olar hayli vaqıt daa avlanıp-eglenip yürdiler. Soñ Qutluqaya biyniñ qarısı qursaq köterdi. Apayınıñ yüklü olğanını körgen Qutluqaya biy oylandı da, öz-özüne: "Qa, endi nişliyim eken? Mına, keleyatqan qış. Cavun-saçın başlasa, qar da cavsa, yaş balaman bu çalaşta oturılmaz. Mağa endi kişilerge körünmek, qışlıq bir duraq tapmaq kerek",— dedi.

Qutluqaya biyniñ Esebiy adlı bir dostu bar edi. O Esebiy Toqtamış hannıñ atalığına çoban edi. Barıp şu Esebiymen körüşti, başına kelip-keçken er şeyni ayttı: "Şimdi apaqayım qursaq köterdi, mağa qışnıñ qayğısın çekmek kerek",— dedi. Esebiy oña yañı bir kiyiz çadır berdi, köçmek içün eki at, savut-saba, daa bir taqım şey berdi. Soñ keñeş berdi: "Sen, Qutluqaya, ulus Toqtamıştan ketseñ, sağa aruv bolır. Toqtamış han, özüñ bilesiñ, bek tez açuvlanğan adam. Seniñ sav qalganıñnı eşitse, cinleri başına toplanır, açuvlanır. Sizlerni sav qoymaz",— dedi.

Soñ Qutluqaya biy yol boyu oylanıp ketti: "Aysa, men nişliyim? Temirhanğa barayımmı? Sağa bir yımırta bergenim içün, Toqtamış han meni quvdı. Men sağa bir yımırta berdim — endi sen mağa bir tilim ötmek ber dep aytayımmı? Yeq, olay bolmaz! Mına — Toqtamış hannıñ toprağı, Mına Temirhannıñ toprağı. Men şu sıñırda oturayım, birevge de berindi (poddannıy) bolmayım",— dedi. Qurdı çadırını, ketirdi apaqayını — şu sıñırda oturdı. Kene avcılıqman keçindiler.

Bir kün o kene avdan qayttı, amma ses bermey keldi. Unuttı. Apaqayı aymanğa (tögerek legen) suv qoyğan, başın yuvğan, endi qol köterip saçın taray edi. Qutluqaya biy qarasa — apaqayda qoltuq astında bir teşik bar, o teşikten öpke-bavurı körüne. Soñ Qutluqaya biy añladı ki, apaqay albastı (vedma) eken. Soñ Qutluqaya soradı: "Apaqay, sende bu ne tedarik ya?". Apaqay abdıradı, soñ özüni qolğa aldı da: "Menim siñlimniñ toyu bar, meni çağırdılar. Ruhset ber, men ketiyim",— dedi. Qutluqaya biy söyledi: "Sen nasıl ketersiñ? Mına-mına bala doğacaq. Nasıl ketersiñ bu avur ayaqman?" — dedi. "Egeçi (tatası) bolıp da, nasıl barmayım siñlimniñ toyuna? Eki künden kelirmen",— dedi qarısı. Qutluqaya biy ruhset berdi: "Bek kerek bolsa ket",— dedi. Apaqay kiyimlerin kiyip, üyden çıqtı. Qutluqaya biy savluqman bar ayttı, apaqay savluqman qal ayttı. Soñ o tüşündi, öz-özüne: Men üyge ses berip kelmege unuttım, bunıñ bir şartını bozdım. O mağa bir şey aytmadı. Endi bunıñ ekinci şartı: üyden ketkende artından qaramaycaqman. Şunıñ artından da , bir qarayım da!" — dedi. Artqa başını burıp, omuz üstünden qaradı. Körse — bikesiniñ ayaqları quş ayağına oşaylar, üç dane uzun parmaqları bar, ökçeleri yoqtır.

Qutluqaya biyniñ baqqanını apayı duydı, cılp etip artına qaradı ve burulıp qaytıp keldi. Söyledi Qutluqaya biyge: "Endi bizim şartımız bozuldı. Sen ses berip kelecek ediñ, unuttıñ — men indemedim. Şindi artımdan qarağanıñ — bu "bile-bile yades" demektir. Endi bizim birligimiz bitti — sen mağa yoqsıñ, men sağa yoqman. Bala doğsa men onı curtlıq bolğan bir yerge taşlap ketermen. Savluqman qal!" — dedi de ketti.

Endi deseñ, anavı Esebiy degen qart, Kutluqayanıñ dostu, bir kün erte tañda qoylarnı qoştan çıqarıp, köy çetine, sürü toplanır yerge aydadı. Bir daa qarasa, aldda ketken qoylar ürkti, qaçtılar. Esebiy: "Bu qoylar neden ürktiler? Barıp qarayımçı şonı",— dedi. Qoylar ürkip qaçqan yerge barıp qaradı. Körse, yañı tuvğan bir bala, qundağı yoq, qatında anası yoq, birev yoq. Yelcılar taşlap ketken bir edik (etik, yımşaq sıcma) içine kirsetilgen, yata. Edik qatında balanıñ şılımı (posled) yata buvlanıp. Esebiy qart bir ara abdırap aldı, soñ sürüge qoşmaqçün qoylarını aydap keleyatqan köydeşlerini körip eleslendi. Soñ balanı edik taqımınen aldı çekmeniniñ etegine. Soñ adamlardan birisi: "Etegiñde ne bar ya, qart?" — dep soradı. "Tezek cıydım, üyde cağayt yoq eken. Ceñgeñiz bir etek tezek ketir degen edi, şunı tez-tez alıp barayım üyge",— dedi de, Esebiy aşıqıp ketti. Evge kelip balanı apayına körsetti: "Bu balanı yol çetinde mınav edik içinde taptım. Men bellesem, bu bala şu Qutluqaya biyniñ balası bolsa kerek — apaqayım avur ayaqman çığıp ketti dep aytqan edi. Saqın birevge aytma bala tapqanımıznı",— dep qoylarına ketti.

Soñ aqşam evine qayttı, apayıman keñeş qurdılar. Esebiy ayttı: "Men yarın Qutluqaya biyge barıp aytarman. Sen bareme kiçkenemizmen qoşıp bunı da emiz — bizim balalarman süt qardaş bolır. Qutluqaya onı qatip qaracaq?" — dedi.

Aynı şu künü Toqtamış hannıñ kişileri oña haber ketirdiler: Siz Qutluqaya biyniñ közlerine temen ine soqtırdıñız, çegerlikke attırdıñız. O anda ölmegen. Bir ırımcı apaqay onıñ közlerini emlegen (savultqan), soñ o Qutluqayaman yaşap qalğan, ondan bala tabacaq eken. Şimdi Qutluqaya ulus toprağıñıznıñ küntuvuş sıñırında çadır qurıp yerleşken. Sizge de berindi tugul, Temirhanğa da berindi tugul. Öz başına bayar kesilgen, otura",— dediler.

Toqtamış han nukerlerini çağırdı, emir etti: "Ertengi tañman barıñız, Qutluqayanıñ çadırına ot salıñız. Özüni kesiñiz, bikesini kesiñiz, balası bolsa — onı da kesiñiz!" — dedi. Tañ çabağıman Toqtamış hannıñ nukerleri Qutluqaya biyniñ üstüne qıçırışıp ücüm ettiler. Qutluqaya biyni süyrep tışarığa çıqardılar. "Balañ qayda? Bikeñ qayda?" — dep soradılar. "Men bilmiymen. Bikem siñlisiniñ toyuna ketti — yurtları qayda bolğanını bilmiymen. Apaqay ketkende bala daa qursaqta edi",— dedi Qutluqaya. Soñ hannıñ nukerleri Qutluqaya biyniñ çadırına ot saldılar, özüniñ de başını kesip, Toqtamış hannıñ ayağı astına ketirip attılar. Şay etip Qutluqaya biy öldi.

Bundan soñ bir talay vaqıt daa keçken edi ki, Toqtamış hannıñ kişileri oña bir yañı haber daa yetiştirdiler: "Qutluqayanıñ apayı albastı eken, bir oğlan bala doğurğan. O Qutluqayadan çıqıp ketken de, doğurğan balasını bir edik içine kirsetip, yol çetine taşlap ketken. O balanı siziñ atalığıñıznıñ çobanı Esebiy qart tapqan, üyüne ketirip, adını Edige qoyğan. Şindi apaqay onı öz balasıman qoşıp emize eken",— dediler. Toqtamış han ayttı: "Olay bolsa, çağırıñız atalıqnı!" — dedi. Atalıqnı çağırdılar. "Atalıq! Men sizge bir şey aytacaq bolaman, amma sizni ıncıtırman dep qorqaman",— dedi. Atalıq ayttı: "Emir handan, amel qullarından, buyur aytıñız!" — dedi. Han söyledi: "Siziñ çobanıñız Esebiy degen birisi Qutluqayanıñ albastı apaqayı doğurğan er balasını tapıp alğan, şindi apaqayı onı öz balasıman qoşıp emize eken. O bala büyüse, belki, saltanatımızğa zarar ketirir dep qorqaman. Kelecek belânıñ yolunı şindiden kessek yahşı bolmazmı?" — dedi. Atalıq söyledi: "Baş üstüne, han azretleri! Bizden qarşılıq yoq!" — dedi. Şay dep, hannı tınçlandırdı.

Atalıq hannıñ uzurından çıqtı da, atına minip bir kün, bir gece atını çaptırıp, Esebiy qart yaşağan köyge keldi. Esebiyniñ otarına bardı. "Esebiy! — dedi o.— Sen şu Qutluqayanıñ balasın tapqan ekensiñ, onı hanğa kelip ayttılar. Şindi handan adamlar kelecek balanı senden alıp baracaq, kesecekler. Kel, şu balanı hanğa bermiyik, Qutluqayanıñ nesli dunyadan coyılmasın. Qutluqayanıñ ecdatları, özüñ bilesiñ, bizim aymaqnıñ (qabileniñ) yetekçileri ediler. Aymaq törelerimiz bitse, yoq bolsa, bizge yahşı bolmaz. Apaqayıñnı qandır, şu beşikte yatqan öz balañıznı beriñiz hanğa", — dedi. "Aruv, aysa şay etiyik",— dedi Esebiy qart. Atalıq gece qaranlığıman ordukentke qayttı, Esebiy qart da üyüne keldi. Kelip apaqayına atalıq aytqan sözlerniñ episini aytıp, onı qandırdı. Soñ qart otarğa qaytıp ketti. Apayı ise özüniñ balasını qundaqladı, yatqızdı beşikke. Qutluqaya biyniñ balasın qoynuna alıp yattı.

Ana şindi tañ atayım degende, hannıñ qorucıları at çaptırıp, Esebiy qartnıñ üyüne keldiler. Üyge kirip, qartnıñ apayından soradılar: "Sizdeki eki balanıñ birisi Qutlukayanıñ balası eken. Qana qaysı birisi o bala?" Qadın ayttı: "Esebiy bir bala tapıp ketirdi, bilmiymiz kimniñ balası bolğanın. Ana, beşikte yata",— dedi. Qorucılar balanıñ betin açıp qaradılar: "Qutluqayanıñ balası esmeri bolmaq kerek, bu bala sarışın kele. Siz yañılmadıñızmı? " — dediler. "Öz balasın tanımağan apaqay bolırmı? Ya da öz balasın beşikke salıp, birevniñ balasın qoynına alıp yatqan ana bolırmı?" — dedi. Şay etip, qorucılar balanı beşigi taqımınen hanğa ketirdiler. Han Esebiyniñ balasın beşigi taqımınen ortadan kestirdi. Şay etip, Esebiyniñ balası ketti, edik içinden tapılğanı içün adı Edige dep qoyulğan Qutluqaya biyniñ balası sav qaldı:

Edige biyniñ ulı edi,

Biy de tañrınıñ qulı edi.

Anası cinniñ qızı edi,

Dedesi tüklü-saçlı aziz edi.

Bu vaqialardan soñ künler-aylar keçti, yıllar keçti. Edige emçekten kesildi, qundaqtan çıqtı, tal turdı, tatiy yürdi, tili çıqtı. Bir yaşını toldırdı, eki yaşqa kirdi, soñ beş yaşına keldi. Bir kün şöyle bir al boldı.

Bir top bala köy içinde küreşip oynaşa ediler. Bir daa qarasalar, özüniñ qırq qorucısıman Toqtamış han keleyata. Hannı körip, bütün köy halqı tışqa çıqtı, qollarını qursaq üstü qavuştırıp turdılar. Han balalarnıñ yanından keçeyatqanda Edige balalarğa ayttı: "Qulaq asmañız, balalar! Oynay beriñiz!" — dedi. Han keçip, balalar oyunlarını bıraqmadılar. Bunı körip, Toqtamış han bir qorucısını yiberdi: " Bar, bilip kelçi, bu balalar niçün selâm turmadılar?" — dedi. Qorucı kelip balalardan: "Ulusnıñ hanı keçip ketkende, niçün selâm turmadıñız? — dep soradı. Aldğa Edige çıqtı da ayttı: "Kişi özünden büyük adamğa selâm berir. Biz balalar ne qadar köp bolsaq bolayıq,bizni bir adam qadar körmeyler. Amma bizim yaşımıznı qoşsaq, yüz yaştan büyük bolarmız. Han bolsa-bolsa daa elli yaşındadır. Bizge o selâm bermek kerek", — dedi. Qorucı Edigeni hannıñ qarşısına ketirdi: "Mınav bala şay dep ayta", — dedi. Han ayttı: "Yaramaz bala eken bir yaqtan. Ekinci yaqtan ulusta bundayın aqılı keskin balalar ösip yetişse, ulus bundan kâr eter. Bar oyna, bala!" — dedi.

Şundan soñ, aradan bir yıl daa keçti. Edige babası Esebiy qartman çölde qoy bakıp yüre edi. Soñ qart bir işmen üyge ketti, Edige qoy başında qaldı. Bir daa körse, oñ-soluna baqınıp, bir kişi keleyata. O kişi kele-kele çalılar arasında yuqlap yatqan bir qoyannı esledi. Soñ Edigeniñ qatına keldi: "Men avcıman, amma tüfegimni üyde qaldırdım. Anav çalılar içinde bir qoyan yuqlap yata — sen onı ürkütme", — dedi de, aşığıp üyüne ketti. Şay degence, çalı artından atlı-itli bir avcı daa çıqtı. Qoyan yuqusı belli şey — o atnıñ dubürdisinden uyanıp, turıp qaçtı. İt onı artından quvıp tuttı. Şu arada tüfegin alıp anavı avjdı da yetip keldi. Birinci avcı ayttı: "Bu qoyan menimki. Onı başta men kördim mına bu bala şaattır!"—dedi. Ekinci avcı: "Çölde yuqlap yatqan qoyan birevniñki sayılmay Kim tutsa, qoyan onıñki. Şay tugulmi, bala?" — dedi. Edige ayttı: "Mergin avcı kim bolsa, qoyan onıñki. Men yerge çalqa catıp mana bu almanı qursağım üstüne salayım, siz nişanğa alıp atıñız. Qaysıñız almanı ursañız mergin avcı odır. Qaysıñız da almanı uralmay meni öldirseñiz, qan qarışqımnı (ödegini) babama tölersiz",— dedi Soñ yerge yattı, qursağı üstüne bir alma qoydı. Avcınıñ birincisi attı, almanı urıp eki böldi. Avcınıñ o birisi tüfekni qoluna alğan soñ qorqa tüşti ekilendi. Soñ: "Yeq, men atmam eki arada balanı öldirip qarışqısın tölemege mecbur bolırman",— dedi. Onda Edige ayttı" "Aysa, sizge qoyan tiymey. Avnı bir atqanda urğan kişi mergin avcı sayıla. Yırtı artından it salıp, ya da bizim ulus hanımız Toqtamışday quş salıp, av etken kişi avcı sayılmay. Quş yırtısı (dobıça) quşnıñ, it yırtısı itniñ", — dedi. Soñ bu sözler Toqtamış hannıñ qulağına barıp yetti. Toqtamış han: "Kim eken o şay töre kesken bala?" — dep soradı. "O bala sizge selâm bermegen anavı bala, Esebiy qartnıñ kence ulı Edigedir", — dediler oña. "Yaramaz bala eken, — dedi han. — Bir daa ondayın söz eşitsem, tilini kestirirmen!"

Hannıñ bu hışımlı sözleri köyge de yetip keldi. Onda Esebiyniñ bikesi bayına ayttı: "Esebiy! Bu bala bizim başımızğa bir iş çıqaracaqqa oşay. Öksüz qozu besleseñ, avuzıñ-burnıñ may bolır, öksüz bala besleseñ avuzıñ-burnıñ qan bolır dep nafle aytılmağan. Sen bunıñ soñını bir tüşünip kör!" — dedi. Bundan soñ Esebiy bir baş atalıqqa barıp, apaqay şay-şay dep ayta dedi. Atalıq ayttı: "Aruv aysa! Ketir balanı mağa. Ondan soñ köyge qayt da, çölde qoy qarağan kencemni Temirhannıñ ayğavul cetesi esir alıp ketken dep cılav köçür", — dedi. Soñ Esebiy Edigeni ketirip atalıqqa bere. Köyge qaytqan soñ da, atalıq ögretken sözlerni aytıp, baqırıqlap cılav köçüreler.

Atalıqnıñ beş ulı bar edi, Edigeni olarğa qoştı. Ana-babadan öksüz qalğanı, yerinden-suvundan qopqanı içün adını Qobuq ul qoydılar.

Kel zaman, ket zaman, atalıqnıñ ulları cigit boldılar, birer-birer Toqtamış hannıñ qapısına korucı olıp bardılar. Aradan beş-on yıl keçti, Edige de on altı yaşına keldi. Soñ o da Toqtamış hannıñ qapısına korucı bolıp bardı, han hızmetinde bulundı.

Qırq korucı er kün Toqtamış hanğa saba hayırğa baralar. Otuz doquz korucı birer-birer kirip çıqalar — han qıbırdamay otura. Eñ soñunda qorucılarnıñ eñ yaş soyı Qobuq ul kire — Toqtamış han atılıp bel üstü tura.

Ana şindi bikesi Toqtamış hanğa ayta: "Otuz doquz korucı