Cavablar : Qayda : Cümlə üzvləri 1



Yüklə 64,32 Kb.
tarix22.11.2017
ölçüsü64,32 Kb.
#11473

CAVABLAR : Qayda : Cümlə üzvləri 1

1.Hər hansı sözün bir cümlə üzvü olması üçün hansı şərtlər vacibdir?

Hər hansı bir söz cümlə üzvü olması üçün müstəqil leksik mənaya malik olmalı , müəyyən suala cavab verməli və cümlədəki sözlərdən ən azı biri ilə sintaktik əlaqəyə girməlidir.



2. Məsdər tərkibi hansı cümlə üzvünün ifadə vasitəsi ola bilməz?

Təyin
3. Təyin nə zaman feili xəbərə aid ola bilər?

Feili xəbər tərkibi feillə ifadə olunduqda təyin onun birinci tərəfinə aid ola bilər. Məs:

Çalış həmişə dürüst adam ol.

Onun bu comərd davranışı bizə yaxşı təsir bağışladı.
4. Hansı sözlər cümlədə suala cavab vermədən cümlə üzvü ola bilirlər?

Söz xəbərlər : var, lazım, yox, vacib, gərək, mümkün , bəs . Bunlara predikativ sözlər də deyilir. Bir də sual əvəzlikləri suala cavab vermədən cümlənin müstəqil sadə ismi xəbərləri olur. Sual əvəzlikləri hansı cümlə üzvünün sualıdırsa , onun da sintaktik funksiyasını daşıyır.



6. Xitab və ara sözlər niyə cümlədə cümlə üzvü vəzifəsində çıxış edə bilmirlər?

Xitab və ara sözlər cümlədə heç bir üzvlə sintaktik əlaqəyə girmədikləri üçün cümlə üzvü ola bilmirlər.


7.Bəzən cümlədəki sözün sualı onun morfoloji sualından fərqli ola bilərmi?

Ola bilər. Məs: taxta ismi morfoloji cəhətdən nə? sualına cavab verdiyi halda cümlədə sintaktik cəhətdən təyin ola bilər : O, taxta ( necə? ) qapını rənglədi.


8. Zərfliyin hansı məna növləri feili sifətlə ifadə oluna bilmir ?

Tərzi –hərəkət zərfliyi, kəmiyyət zərfliyi, məqsəd zərfliyi.


9. Feili bağlama yalnız hansı cümlə üzvü rolunda çıxış edə bilir?

Zərflik
10. “ Nə üçün? hansı cümlə üzvlərinin sualı ola bilər?



“ Nə üçün? sualı niyə ? mənası verərəsə, vasitəli tamamlıq yox, səbəb və ya məqsəd zərflikləri meydana çıxır.

Həm tamamlığın - (Ev üçün ( nə üçün?) aldım) , Həm səbəb zərfliyinin - (Oxuduğum üçün ( nə üçün?), həm də məqsəd zərfliyinin - (Oxumaq üçün ( nə üçün?) gəlmişəm.



Şagirdin soyadı və adı____________________________________Sinif__________
Qayda : Cümlə üzvləri 1
1.Hər hansı sözün bir cümlə üzvü olması üçün hansı şərtlər vacibdir?

____________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________


2. Məsdər tərkibi hansı cümlə üzvünün ifadə vasitəsi ola bilməz?

______________________________________________________________________________________________


3. Təyin nə zaman feili xəbərə aid ola bilər?

______________________________________________________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Hansı sözlər cümlədə suala cavab vermədən cümlə üzvü ola bilirlər?

______________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


6. Xitab və ara sözlər niyə cümlədə cümlə üzvü vəzifəsində çıxış edə bilmirlər?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________
7.Bəzən cümlədəki sözün sualı onun morfoloji sualından fərqli ola bilərmi?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


8. Zərfliyin hansı məna növləri feili sifətlə ifadə oluna bilmir ?

______________________________________________________________________________________________________________________________


9. Feili bağlama yalnız hansı cümlə üzvü rolunda çıxış edə bilir?

______________________________________________________________________________________________________________________________


10. “ Nə üçün? hansı cümlə üzvlərinin sualı ola bilər?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

CAVABLAR : Qayda : Cümlə üzvləri 2


1. Zərfliklər feili və ismi xəbərə necə aid ola bilir?

Zərfliklər feili xəbərə aid olduqda hərəkətin icrasını , ismi xəbərə aid olduqda isə əlamətin meydana çıxmasını müxtəlif cəhətlərdən izah edir.



2. Zərfliyin hansı məna növləri feili sifətlə ifadə oluna bilmir ?

Tərzi –hərəkət zərfliyi, kəmiyyət zərfliyi, məqsəd zərfliyi.



3. Zərfliyin hansı məna növü feili bağlama ilə ifadə oluna bilməz?

Yer zərfliyi, məqsəd zərfliyi.



4. Təyin və tərzi - hərəkət zərfliyini necə fərqləndirmək lazımdır?

Təyin əşya bildirən üzvləri izah edir: Yaxşı insan. Zərflik isə hərəkət bildirən sözlərlə

bağlı olur: Yaxşı oxu.

5. Tərzi – hərəkət zərfliyi nə zaman ismi xəbərə aid ola bilir.
Tərzi – hərəkət zərfliyi o zaman ismi xəbərə aid ola bilir ki, ismi xəbər əlamət bildirən sifətlə ifadə olunsun : O , əsəbi vəziyyətdə də təmkinli idi. Bacım, kədərli vəziyyətdə də gözəl idi.
6. Kəmiyyət zərfliyi nə zaman ismi xəbərə aid olur?

Bıçaq bir qədər iti idi. Bildiyimiz kimi “çox “ nitq hissəsi baxımından ədat, sifət və say ola bilir. Amma “çox “ cümlədə sifət və sayla ifadə olunmuş ismi xəbərin qarşısında işlənərək əlamətin meydana çıxmasını izah etsə, kəmiyyət zərfliyi olur: Hava çox soyuqdur. Onun problemləri indi çox azdır. Əgər “çox “ sözü isimlə ifadə olunan xəbərin qarşısında gələrsə, təyin olur: Əlaçı olmaq çox şagirdin arzusudur.
7. Yer zərfliyi hansı suala cavab verə bilməz. Həmin hansı cümlə üzvü üçün xarakterikdir?

Haranı? Tamamlığın sualıdır.


8. Səbəb zərfliyini məqsəd zərfliyindən necə fərqləndirmək lazımdır?

a) Səbəbdəki iş cümlənin xəbərindəki işdən əvvəl , məqsəd zərfliyindəki iş isə xəbərdən sonra baş tutacaq hərəkətin baş vermə mqsədin bildirir.

b) Səbəb zərfliyi – dıq 4 + ı (bütün şəxslərdə) şəkilçili feili sifət + üçün, ötrü qoşmaları, mqsəd zərfliyi isə maq 2 + üçün, ötrü qoşmaları ilə düzəlir.

c) Səbəb zərfliyi olan cümləni mürəkkəb cümləyə çevirdikdə səbəb budaq cümləsi, məqsəd zərfliyi olan cümləni isə mürəkkəb cümləyə çevirdikdə məqsəd budaq cümləsi olur.

d) Məqsəd zərfliyi ismi xəbərə aid ola bilmir.
9. “ Ürəkdən, birdən, ürəklə “ sözləri nə zaman cümlədə zərflik ola bilər ?

Bu sözlərdəki şəkilçi zərf düzəldən leksik şəkilçi olarsa, həmin sözlər cümlədə zərflik ola bilər: Birdən qapı döyüldü. O bizim uğurumuza ürəkdən sevindi. Şagirdlər tədbirdə ürlə çıxış etdilər.

Bu cür sözlər çıxışlıq halda olarkən tamamlıq olur: Birdən iki çıxmaq olmaz. Ürəkdən damarlar şaxələnir.

10. Zaman məzmunu bildirən təsirlik halda olan sözləri cümlədə zaman zərfliyi kimi işlədin.

Gecəni yatmamışam. Yayı İstirahətə gedəcəyik. Qışı buralar qar olur.
Şagirdin soyadı və adı____________________________________Sinif__________

Qayda : Cümlə üzvləri 2
1. Zərfliklər feili və ismi xəbərə necə aid ola bilir?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________

2. Zərfliyin hansı məna növləri feili sifətlə ifadə oluna bilmir ?

______________________________________________________________________________________________________________________________



3. Zərfliyin hansı məna növü feili bağlama ilə ifadə oluna bilməz?

______________________________________________________________________________________________________________________________



4. Təyin və tərzi - hərəkət zərfliyini necə fərqləndirmək lazımdır?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________

5. Tərzi – hərəkət zərfliyi nə zaman ismi xəbərə aid ola bilir.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Kəmiyyət zərfliyi nə zaman ismi xəbərə aid olur?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
7. Yer zərfliyi hansı suala cavab verə bilməz. Həmin hansı cümlə üzvü üçün xarakterikdir?

______________________________________________________________________________________________________________________________


8. Səbəb zərfliyini məqsəd zərfliyindən necə fərqləndirmək lazımdır?

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________



9. “ Ürəkdən, birdən, ürəklə “ sözləri nə zaman cümlədə zərflik ola bilər ?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________



10. Zaman məzmunu bildirən təsirlik halda olan sözləri cümlədə zaman zərfliyi kimi işlədin.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

CAVABLAR : Qayda : Cümlə üzvləri 3


1. Sadə cümlə üzvlərinin ifadə vasitələri : əsas nitq hissələri, qoşmalı sözlər, idi , imiş, deyil hissəciklərinin qoşulduğu sözlər ; predikativ sözlər, frazeoloji birləşmələr və tərkibində ol, et, bil, qıl tipli köməkçi feiilər olan birləşmələr.

2. Mürəkkəb cümlə üzvlərinin ifadə vasitələri: İsmi birləşmələr , məsdər tərkibləri, feili sifət tərkibləri, feili bağlama tərkibləri, mürəkkəb adlar.

3. Başlamaq, istəmək, bilmək, olmaq feillərini cümlədə həm müstəqil xəbər, həm də başqa sözlərlə birləşərək sadə xəbər vəzifəsində işlədin.

Müstəqil xəbər şəklində : Onlar şəhərdə olurlar; Tədbir sabah olacaq; Siz də bunu bilirsinizmi? Mən onun dediklərini etmədim ; Bu işi birinci mən başladım. Mən dondurma istəyirəm.

Mürəkkəb tərkibi feil yaradaraq sadə xəbər şəklində : Mən bugün tikintidə işə başladım. O, Bakıda anadan olmuşdu. Mən artıq ərəbcə oxuya bilirəm. Amalım hər işdə ehtiyatlı olmaqdır. O mənimlə kəndə getmək istəyir.

4. Qara dəniz, Ana Vətən, Mirzə Fətəli Axundzadə tipli birləşmələr cümlədə necə təhlil edilir? Fikrinizi əsaslandırın.

Bu tipli birləşmələr mürəkkəb ad olduqları üçün təhlil zamanı tərəflərinə ayrılmırlar.



5. Qeyri- müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlığın tələb etdiyi ? sualı ilə mübtədanın tələb etdiyi nə? sualını necə fərqləndirmək lazımdır?

Qeyri – müəyyən vasitəsiz tamamamlıq işlənən cümlələrdə tamamlığı asanlıqla müəyyənlik bildirən təsirlik hala çevirərək nəyi ? sualını verə bilərik və məna dəyişməz. Bacım kitab (kitabı) aldı.

Amma mübtədanı bu cür dəyişmək mümkün deyil. Kitab bilik ənbəyidir. Burada ” kitab “ sözü təsirlik halda işlənə bilməz. Çünki adlıq haldadır, cümlə üzvü kimi mübtədadır.

6. Bildiyimiz kimi vasitəsiz tamamlıqlar təsirli feillərlə əlaqəyə girir. Bəs vasitəsiz tamamlıqlar nə zaman ismi xəbərə aid ola bilir?

Azərbaycan dilində “borclu” sözü xəbər kimi işlənəndə özünə istisna hal olaraq vasitəsiz tamamlıq edir.

Məs: Mən ona həyatımı borcluyam . O mənə pul borcludur.

7. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıq təsrli feildən aralı işlənə bilərmi?

Bəzən qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqla təsirli feildən ibarət xəbərlər arasına söz də daxil ola bilər. Məs: Bir dəftər də sənə almışam. Bir qab da mən gətirərəm.


8. Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması qaydası necədir?

I. İnsan anlayışı bildirən mübtəda cəm olduqda xəbər də əksərən cəmdə olmalıdır:



Uşaqlar gülüşürlər. Bəzi hallarda isə xəbər mübtəda ilə uzlaşmaya da bilər : Şagirdlər oxudu.

II. Heyvan və quş anlayışı bildirən mübtəda cəm olduqda xəbər təkdə də ola bilər, cəmdə də: Quşlar uçur. Quşlar uçurlar.

III. Cəmdə olan mübtəda cansız varlıqlarla ifadə olunduqda xəbər əksərən təkdə olur : Evlər tikildi. Binalar söküldü. Göylər qaraldı. Bu cümlələrdə kəmiyyətə görə uzlaşma pozulsa da, qrammatik norma pozulmur. Bu zaman kəmiyyətə görə uzlaşma əlaqəsinin pozulması qrammatik normanın pozulması hesab edilmir.

Şagirdin soyadı və adı____________________________________Sinif__________

Qayda : Cümlə üzvləri 3
1. Sadə cümlə üzvlərinin ifadə vasitələri : ____________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________



2. Mürəkkəb cümlə üzvlərinin ifadə vasitələri: _______________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________



3. Başlamaq, istəmək, bilmək, olmaq feillərini cümlədə həm müstəqil xəbər, həm də başqa sözlərlə birləşərək sadə xəbər vəzifəsində işlədin.

Müstəqil xəbər şəklində : ________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________

Mürəkkəb tərkibi feil yaradaraq sadə xəbər şəklində : ___________________________________________________________ ___

______________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________

4. Qara dəniz, Ana Vətən, Mirzə Fətəli Axundzadə tipli birləşmələr cümlədə necə təhlil edilir. Fikrinizi əsaslandırın.

______________________________________________________________________________________________________________________________



5. Qeyri- müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlığın tələb etdiyi ? sualı ilə mübtədanın tələb etdiyi nə? sualını necə fərqləndirmək lazımdır?

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________

6. Bildiyimiz kimi vasitəsiz tamamlıqlar təsirli feillərlə əlaqəyə girir. Bəs vasitəsiz tamamlıqlar nə zaman ismi xəbərə aid ola bilir?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________

7. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıq təsrli feildən aralı işlənə bilərmi?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________



______________________________________________________________________________________________________________________________

8. Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması qaydası necədir?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Yüklə 64,32 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə