Cənub qafqazin landşaftlarinin təkamüLÜ g r
Yüklə 187,46 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ZAQAFQAZ YANIN RELYEF
| CƏNUB QAFQAZIN LANDŞAFTLARININ TƏKAMÜLÜ G R Ş Cənubi Qafqaz antik dövrdən başlayaraq bir çox tədqiqatçıların, səyyahların nəzər-diqqətini cəlb etmişdir. Xüsusilə Xəzəryanı ərazinin neft-qaz yataqları, Kür- Rion düzənliklərinin münbit torpaqları, Kolxida və Lənkəran düzənliklərinin subtropik bitkiləri, Kiçik Qafqazın zəngin faydalı qazıntı yataqları, bu regionda geniş yayılmış mineral suları (Barjomi, sti-su və s.) Cənubi Qafqazın maraqlı regionlardan birinə çevirmişdir. Digər tərəfdən fiziki coğrafi baxımdan bir-birindən kəskin fərqlənən Cənubi Qafqazın ayrı-ayrı regionlarının yeni tektonik mərhələdən (oliqosendən) başlayaraq dəniz altından çıxması, quru sahələrin genişlənməsi, Böyük və Kiçik Qafqaz, Kür-Rion dağarası çökəkliyinin formalaşması haqqında məlumatların tələbələrə çatdırılmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Oliqosen-Miosendən başlayaraq müxtəlif əsrlərdə Cənubi Qafqazın relyefinin ə sas elementlərinin əsası yaranmışdır. Cənubi Qafqazın müasir təbiəti uzun geoloji dövr ərzində formalaşmışdır. Buna görə ərazinin müasir təbii şəraitini öyrənmək üçün keçmiş geoloji dövrün ayrı-ayrı əsrlərində mövcud olmuş təbii şəraitin bərpa olunması mühüm məsələlərdəndir. Bu istiqamətdə aparılan işlərdən Zaqafqaziya ərazisində yeni tektonik mərhələnin əvvəlindən başlayaraq 30-35 milyon ərzində Cənubi Qafqazın relyefinin iqlim şəraitinin, torpaq örtüyünün, bitki və heyvanat aləminin formalaşması, inkişafı ətraflı təhlil olunacaq. Keçmiş geoloji dövrün ayrı-ayrı ə srlərində mövcud olmuş təbii şəraitin bərpa olunmasının başlıca məqsədi həmin ə srlərdə mövcud olmuş təbii şəraiti bərpa etməklə, müasir fiziki-coğrafi şəraiti öyrənmək və gələcəkdə Zaqafqaziyanın təbii şəraitinin hansı istiqamətdə formalaşması haqqında qabaqcadan fikir söyləməyə imkan verəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqazın təbii şəraiti uzun geoloji dövr ə rzində dəfələrlə dəyişmiş və müasir təbii şəraiti formalaşmışdır. Bu dövr ərzində hazırda böyük yüksəkliyə malik olan Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının yerində Behruz Melikov Behruz Melikov
yenicə dəniz altından çıxmış alçaq tirələr və düzənliklər mövcud olmuşdur. Eyni zamanda quru hissələrin sahəsi də çox kiçik olmuşdur. Kür- Rion çökəkliyi daha genih əraziləri əhatə edərək, uzun müddət dəniz suları altında olmuşdur. Lakin zaman keçdikcə Böyük və Kiçik Qafqazın qalxması daha intensivləşmiş və bu qalxmaya Kür çökəkliyinin kənar hissələri də qoşulmuşdur. Buna görə də dəniz sahələri tədricən kiçilməyə başlamış, əksinə quru ə razilər genişlənmiş və yüksəklik artdıqca aşınma prosesləri intensivləşmişdir. Nəticədə Kür çökəkliyinə külli miqdarda qazıntı materialları gətirilərək, qalın (5000 m-dən çox) çökmə süxurlarının toplanmasına səbəb olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqazın relyefinin formalaşmağa başladığı ilk zamanlarda (10-15 milyon il əvvəl) Böyük və Kiçik Qafqazın çay şəbəkəsi ümumiqafqaz istiqamətində formalaşmışdır. Lakin sonrakı mərhələlərdə ərazinin intensiv qalxması nəticəsində çay şəbəkəsində ciddi dəyişilmələr getmişdir və ə ksqafqaz istiqamətli çay şəbəkəsinin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Zaqafqaziyanın təkamülü zamanı yalnız ərazinin relyefi və çay şəbəkəsində deyil, həmçinin torpaq və bitki örtüyündə də ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Xüsusilə Böyük və Kiçik Qafqazın ərazisinin qalxması ilə əlaqədar olaraq bitki və torpaq örtüyündə şaquli zonallıq formalaşmışdır. Ərazinin formalaşdığı oliqosen- miosen dövründə əsasən düzənlik meşələri (dəfnə, dəfnə-albalı, çiyələk ağacı, maqnoliya, evkalipt, darçın ağacı və s.) mövcud olmuşdursa, sonrakı dövrlərdə (Sarmat, pliosen) yüksək ərazilərə məxsus ağac növləri (fısdıq, vələs, ağcaqayın, cökə, palıd və s.) meydana gəlmişdir. Lakin düzənlik meşələri və həmişəyaşıl ağac növləri Dördüncü Dövrün əvvəllərinə qədər davam etmişdir və yalnız Dördüncü Dövr buzlaşmaları zamanı həmişəyaşıl bitki növləri məhv olmuşdur. Cənubi Qafqazın (Zaqafqaziya) ərazisində ərazinin qalxması ilə əlaqədər olaraq heyvanat aləmində də ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Zaqafqaziyanın landşaftlarının dinamikası fənni bir sıra digər fənlərlə çox yaxın əlaqələri mövcuddur. Bu baxımdan tarixi geologiya bölməsi ilə daha yaxındır. Belə ki, tarixi geologiya fənni bu və ya digər ərazilərin relyefinin, bitki örtüyünün formalaşması və inkişafını öyrənir. Elə bu məsələ ilə də Zaqafqaziyanın Behruz Melikov Behruz Melikov landşaftlarının dinamikası fənni məşğul olur. Bu fənn eyni zamanda geologiya, Qafqazın fiziki coğrafiyası, geomorfologiya fənnləri də bu və ya digər formada həmin məsələlərin həlli ilə məşğuldur.
Behruz Melikov Behruz Melikov ZAQAFQAZ YANIN RELYEF Zaqafqaziyanın müasir relyefinin formalaşmasının bünövrəsi yeni tektonik mərhələdən başlayaraq (oliqosendən) uzun yol keçmiş, zaman-zaman ciddi dəyişilmələrə məruz qalmışdır. Digər tərəfdən ərazi bütövlüklə Alp orogenik sistemi daxilində yerləşdiyinə görə ərazinin relyefi olduqca müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Ərazidə intensiv parçalanmalara məruz qalan Böyük və Kiçik Qafqaz dağ silsilələri ilə yanaşı, oliqosendən başlayaraq çöküntütoplanma sahəsi kimi formalaşan Kür-Rion dağarası çökəkliyi formalaşmışdır. Ümumiyyətlə şimaldan cənuba doğru Böyük Qafqaz oroqrafik vahidi, ondan cənubda Zaqafqaziya dağarası çökəkliyi, vulkanizm proseslərinin geniş inkişaf etdiyi Kiçik Qafqaz dağ silsilələri, Lənkəran-Talış təbii vilayəti kimi iri oroqrafik elementlər formalaşmışdır. 1.Böyük Qafqaz təbii vilayəti Zaqafqaziyanın şimalında yerləşərək, intensiv parçalanma və aşınma proseslərinin formalaşması ilə səciyyələnir. Şimal sərhəddi Böyük Qafqazın suayrıcı silsiləsi hüdudlaşır. Lakin Böyük Qafqazın şimal şə rqində həmin sərhəd Sudur silsiləsi və Samur çayının dərəsi ilə hüdudlaşır. Böyük Qafqazın qərb sərhəddi Qarqa şəhəri ilə Soçi şəhərləri arasından keçir. Cənub sərhəddi qərbdən şərqə doğru Rion düzənliyinin şimalından keçərək, şə rqdə bütövlüklə Kür çökəkliyi ilə hüdudlaşır. Şərq sərhədd isə bütövlüklə Orta Xəzərin qərb sahilləri ilə hüdudlaşır. Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinə (yüksəkliyinə, iqliminə, parçalanma xüsusiyyətlərinə) görə Zaqafqaziya daxilində Qərbi və Şərqi Böyük Qafqaz olmaqla iki yerə ayrılır. Qərbi Böyük Qafqaz müasir buzlaqların ən çox formalaşması, yüksək dağ zirvələrinin burada formalaşması, intensiv parçalanması ilə kəskin fərqlənir. Kador, Kartali və s. silsilələri (cənubda), suayrıcı silsilə, yan silsilə, Qayalı silsilə, otlaq silsiləsi Qərbi Böyük Qafqazın ərazisində yerləşir. Zaqafqaziyanın ən yüksək zirvələri olan Elburs (5533 m), Dıxtau (5286 m), Kazbek (5033 m) və s. yüksəkliklər Qərbi Böyük Qafqazın üzərində yerləşir. Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 187,46 Kb. Dostları ilə paylaş:
|