Ci tədris ILI Fənn: Klinik psixologiya Müəllim: Dos. N. Z.Çələbiyev



Yüklə 107 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix21.03.2018
ölçüsü107 Kb.
#32985


 

2017-2018-ci tədris ili   



Fənn: Klinik psixologiya            

Müəllim:  Dos.N.Z.Çələbiyev 

İxtisas: Təhsildə sosial psixoloji xidmət 

Kurs: III kurs 

Mövzu 10. Depresiya və postravmatik stresslər 

 

Plan: 

1.Depresiya psixi xəstəlik kimi. 

2.Baş-beyin travmaları nəticəsində yaranan psixi pozuntular. 

3. Kəsçin dövr və kəllə-beyin travmatik psixozları. 

4.Uşaqlarda kəllə-beyin travmalarının xüsusiyyətləri. 

 

Ədəbiyyat. 

1.

 



 Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri, Bakı, 1981. 

2.

 



Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə.,Seyidov İ.Ə. Məhkəmə psixologiyası məsələləri, ADU, 1985. 

3.

 



İsmayılov  N.V.,İsmayılov  F.N.  Tibbi  psixologiya  və  psixoterapiya.  “Maarif”  nəşriyyatı,  Bakı, 

2002. 


4.

 

İsmayılov N.V.,İsmayılov F.N. Tibbi psixologiya və psixoterapiya (dərslik) 2-ci nəşr, Bakı, 2008. 



5.

 

İsmayılov N.V. Psixiatriya, Bakı, 1998. 



6.

 

Şəfiyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997. 



7.

 

Метделевич  В.Д.  Клиническая  и  медицинская  психология.  Практическое  руководство.M., 



1998. 

     8.Həsənov.M.İ., Məhkəmə psixiatriyası, “Plyus” nəşriyyatı, Moskva,1997. 

             Depressiya  –səbəbsiz  olaraq  əhvali-ruhiyyənin  enməsi  olub,  yuxarıda  göstərilən  üç  əlamətin  

(triadanın)  əksinə  cərəyan  etməsi  ilə  xarakterizə  olunur:  a)əhvalın  enməsi;  b)hərəkətlərin  və  b)  nitqin 

tormozlanması. Depressiya  zamanı əhvalın enməsi o dərəcədə güclü ola bilər ki, hətta xəstə özünə sui-qəsd 

edə bilər. Xəstə bütün günü qəm-qüssə içərisində olur, yeməkdən imtina edir, xarici görkəmi ağır zərər çəkən, 

bədbin,  ümidsiz  adamı xatırladır.  Belə  xəstələri  bir  an  belə  gözdən  qoymaq  olmaz,  onları  təcili  stansionara 

yerləşdirmək və yalnız orada müalicə etmək lazımdır. 

    Reaktiv  depressiya.  Psixogen  mənşəli  xəstəliklərin  ən  geniş  yayılmış  forması  olub  başlıca  əlaməti 

depressiv  sindromdur.  Digər  xəstəliklərdə  rast  gəlinən  depressiyalardan  fərqi  xəstənin  şikayətlərində, 

davranışında  psixogen  amilin  “səslənməsidir”.  Əhvali-ruhiyyənin  enmə  dərəcəsi  şəxsin  xarakterik 

xüsusiyyətlərindən  asılıdır.  Belə  ki,  tsiklotimik  xasiyyətə  malik  olan  adamlarda  xəstəlik  xeyli  ağır  keçir. 

Depressiya  halı  bir  sıra  vegetativ  və  somatik  əlamətlərlə  (ətrafların  soyuması,  ürək-damar  sisteminin 

fəaliyyətinin  pisləşməsi,  qəbizlik,  ümuəzginlik  və  s.)  ağırlaşa  bilər.  Bəzən  xəstələrdə  sarışan  fikirlər 

(özünütaqsırlandırma, özünə sui-qəsd), ipoxondrik şikayətlər, yuxusuzluq kimi əlamətlər ön plana çıxır. Daha 



 

ağır keçən reaktiv depressiyalar zamanı psixi travmanın məzmununa uyğun hallüsinasiyalar da meydana çıxa 



bilər. Xəstə tələf olmuş uşağının səsini eşidir, gözləri qarşısında onun slueti canlanır və s. 

      Reaktiv depressiya uzun çəksə də (2-3 ay və daha çox), adətən, sağalma ilə qurtarır.  Lakin bəzi hallarda 

daha da ağırlaşaraq endogen tipli depressiyalara çevrilir. 

        Depressiv  (melanxolik)  faza.Bu  fazada,  maniakal  fazanın  kliniki  təzahürlərinin  sanki  əksini  təşkil  edən 

əlamətlər: əhval-ruhiyyənin enməsi, intellektual proseslərin və psiximotor fəallığın ləngiməsi meydana çıxır. 

Xəstəliyin  tədricən  başlanması  somatik,  ilk  növbədə  vegetativ  pozulmalarla  təzahür  edir.  Xəstədə  gecə 

yuxusucəthi olur və çox vaxt həyəcanlı royalarla müşayiət edilir. Xəstə əvvəlkinə nisbətən yuxudan bir neçə 

saat tez oyanır, qarşıdan gələn gün üçün əvvəlcədən narahatlıq keçirir. Səhərlər yorğunluq, əzginlik hiss edir, 

yataqdan  çətinliklə  durur.  Özünə  inamsızlıqdan,  qeyri-müəyyən  əndişədən,  ürəyinə  pis  fikirlər  gəlməsindən 

şikayət edirlər. Onlar fikirlərini heç nə üstündə cəmləşdirə bilmirlər, dalğınlıq və unutqanlıq hissi keçirirlər. İş 

qabiliyyətləri azaklır. Bütün bunlar vegetativ və ya gizli depressiyanın əlamətləri kimi tanınır. 

        Pozulmaların  dərinləşməsi  vaxtında    yuxarıda  qeyd  edilən  və  depressiv  triada  adlanan  hallar  tutqun 

əhval-ruhiyyə,  ideator  və  hərəki  tormozlanma  meydana  çıxır.  Genişlənmiş  depressiv  fazanın  kliniki 

təzahürləri  ən  çox  “ürəyə  dammış”  kədər,  anestetik  (keyləşmiş)  depressiya,  özünü  kiçiltmə,  özünü 

təqsirləndirmə və ipoxondrik məzmunlu sayıqlamalar ilə ifadə olunur. Yaşlı və qoca adamlarda bu hal Kotar 

sayıqlaması ilə özünü büruzə verir. 

          Depressiv  xəstələrin  xarici  görünüşü,  donuq  mimikası,  ümidsiz  baxışları  depressiv  fazanın 

ağırlaşmasından  xəbər  verir.  Bəzən    belə  hallarda  eşitmə  və  görmə  hüllüsinasiyaları  əmələ  gəlir.  Depressiv 

vəziyyətdə xəstələrdə bəzi hallarda depersonalizasiya və derealizasiya əlamətləri də müşahidə edilə bilər. 

         Depressiya vəziyyətində xəstəliyin istənilən mərhələsində, hətta depressiyadan çıxma dövründə xəstədə 

suisid  (özünü  öldürmə)  fikirləri  və  cəhdləri  yaranır.  Onlar  bu  fikirləri  reallaşdırmaq  üçün  müxtəlif  yollar 

axtarır və bəzən məqsədlərinə nail olurlar. Bizim təcrübədə belə bir vəziyyətə təsadüf edilmişdir. 

     Depressiv  halda  olan  xəstə  uzunmüddət  yaşayış  yerində  və  mərkəzi  şəhərlərdə  aldığı  müalicədən  sonra 

vəziyyəti  yaxşılaşmadığına görə, evdə bir şüşə essensiya və ülgüclə hər iki dirsək venalarını kəsərək özünü 

qətlə  yetirmişdir.  Maraqlıdır  ki,  xəstə  öz  susidal  fikirlərini  heç  kimə,  hətta  yaxın  adamlarına  da  açmamış, 

hadisəni törədənək onları gizli saxlamışdır. 

    Depressiv xəstələrin özünü öldürmə fikirlərini və cəhdləri müəyyən edildikdə, belə xəstələr ciddi və daimi 

(bu  vəziyyətdən  çıxanadək)  nəzarət  altında  olmalı,  onların  yanında  iti  əşyalar,  güclü  dərmanlar,  ip-kəndir, 

alovlanan  mayelər  və  s.  Olmamalıdır.  Bu  xəstələri  bir  an  gözdən  qoymaq  olmaz.  Unutmaq  olmaz  ki,  belə 

xəstələr  çox  vaxt  məqsədlərini  həyata  keçirmək  üçün  dissimulyasiya  edə  bilərlər.  Onlar  yanındakıların 

sayıqlığını  itirmək  üçün  vəziyyətlərinin  “yaxşılaşdığını”,  daha  başında  pis  fikirlərin  “olmadığını”  deyərək, 

onları  yuxuya  verəndən  sonra  özlərinə  suiqəsd  edə  bilərlər.  Məsələn,  bir  xəstə  yanındakıları  sakitləşdirib 

yatirdandan sonra, gizlicə küçəyə çıxaraq, özünü ağır yük maşının altına atıb həlak etmişdir. 

        Məhkəmə  psixiatriya  klinikası  xəstələrin  özünü  öldürməsi,  “genişlənmiş  qətllər”  törəməsi  (xəstə  özünü 

öldürməmişdən əvvəl, yaxın adamlarını qətlə yetirir və aydındır ki, bu hərəkəti sayıqlama motivlərinin təsiri 

altında edir) kimi halları nəzərə almalıdır. Məsələn xəstə bir qadın öz uşaqlarını gələcəkdə baş verəcək ağır 

bəlalardan,  fəlakətdən  “xilas”  etmək  üçün  öldürdükdən  sonra  özünü  də  öldürməyə  cəhd  göstərərkən 

tutulmuşdur. 

       Depressiv  faza  keçirən  xəstələr  çox  vaxt  uzunmüddət  inadla  yeməkdən  (və  dərman  qəbulundan)  imtina 

edirlər. Belə hallarda onların süni surətdə yedizdirilməsinə ehtiyac yaranır. Onu da yadda saxlamaq lazımdır 

ki,  psixomotor  tormozlanma  bəzən  gözlənilmədən  kəsilərək,  xəstələrin  özünə  xəsarət  yetirməsi,  pəncərədən 

atılması, başının divara çırpması, özünü didib-dişləməsi və s. Hərəkətlərlə müşahidə edilən melanxolik hiddət 

təzahürləri ilə əvəz edilə bilər. 

       


 


 

             Baş-beyin travmaları nəticəsində yaranan psixi pozuntular 



      Beyinin  travmatik  xəstəlikləri  kəllənin  mexaniki  zədələnməsi  nəticəsində  meydana  çıxır  və  sinir-psixi 

funksiyaların pozuntuları ilə müşayiət olunur. 

     Beynin  zədələnmələri  qapalı  və  açıq  olmaqla  iki  yerə  bölünür.  Daxilə  işləyən  kəllə-beyin  zədələnmələri 

(güllə, qəlpə, iti alətlərlə zərbə və s.) beyin qabığının və maddəsinin tamlığının pozulması  ilə yanaşı təsadüf 

edilə  bilər.  Beyin  sütununun  zədələnməsi  dərhal  ölümlə  nəticələnir.  Daxilə  işləyən  yaralanmalar  zamanı 

meningit, beyin absessi kimi ağırlaşmalar baş verə bilər. Kəllənin daxilə işləməyən yaralanmları, beyin qişası 

mühafizə olunmaqla, onun xarici yumşaq toxumalarının və kəllə sümüklərinin zədələnmələri şəklində təsadüf 

edilir. 


      Qapalı beyin travmaları beyinin silkələnməsi (kommosiyalar), əzilməsi (kontuziyalar) və qarışıq formalara 

bölünür. 

     Kommosiyaları  kontuziyalardan  fərqləndirmək  həmişə  asan  deyil,  lakin  unutmamalıyıq  ki,  kontuziyalar 

yaralanma nahiyəsindən asılı olaraq bir sıra ümumi beyin əlamətləri ilə müşayiət edilir. Onlardan düşüncənin 

itməsi,  qavrama  qabiliyyətinin  pozulması,  hissəvi  iflic,  parakinezləri  və  s.  qeyd  etmək  olar.  Göstərilən 

əlamətlərin  şiddəti,  travmanın  ağırlığından,  lokalizasiyasından,  müddətindən,  ağırlaşmalardan  və  s. 

səbəblərdən aslıdır. 

    Beyin travmalarını başlanğıc, kəskin, gec və uzaq mərhələlərə bölmək qəbul olunmuşdur. 

     Kommosiya. Beyin silkələnməsi əksər hallarda düşüncənin itməsi ilə müşayiət edilir. Bəzən isə düşüncənin 

daha  yüngül  pozuntuları keyləşməsi  və sopor halları rast  gəlinir. Düşüncənin  pozulması  əlamətləri bir neçə 

dəqiqədən  bir  neçə  günə  qədər  davam  edə  bilər.  Düşüncənin  dərin  pozuntusu  zamanı  xəstə  hərəkətsiz 

vəziyyətdə  olur.  Sifəti  avazıyır,  sonra  göyərir,  bəbəklər  genişlənir,  işığa  qarşı  reaksiyası  olmur.  Hissiyyatın 

bütün  növləri  itir. Nəbz yavaşıyır, tənəffüs aktı pozulur, sfinktorlar boşalır. Belə bir vəziyyət  zərər çəkənin 

həyatı  üçün  qorxulu  mərhələ  sayılmalıdır.  Bu  mərhələnin  uzun  müddət  davam  etməsi  travmanın  ağırlığını 

göstərir. 

       Xəstənin  düşüncəsinin  aydınlaşması  ilə  travmanın  birinci  mərhələsi  qurtarır  və  ikinci  kəskin  mərhələ 

başlayır. Bu mərhələnin xarakter əlamətləri asteneya, süstlük, yorğunluq hərəkətlərin adinamiyası, başda küt 

ağrılar və başgicəllənmə, vegetativ, vazomotor və vestibülyar pozuntuların olmasıdır. Göstərilənlərlə  yanaşı 

bir  sıra  nevroloji  əlamətlər  də,  məsələn,  bəbəyin  işığa  qarşı  kəskin  qıcıqlanma  reaksiyaları,  kəllədaxili 

təzyiqin  artması  müşahidə  edilir.  Tez-tez  rast  gəlinən  psixi  pozuntulardan  yaddaşın,  təfəkkürün  və  diqqətin 

zəifləməsi, affektiv fonun enməsini göstərmək olar. Bu dövr 3 həftədən 8 həftəyədək davam edə bilər. Beyin 

silkələnməsinin gecikmiş və uzun müddət keçdikdən sonra rast gəlinən əlamətləri, adətən yaşlı şəxslərdə hər 

hansı bir zərərli amillərlə (alkoqolizm, infeksiyalar) əlaqədar olaraq meydana çıxır. 

    Kontuziya.  Başlanğıc  mərhələ  beyin  silkələnməsində  olduğu  kimi  düşüncənin  itməsi,  qan  dövranı  və 

tənəffüsün  pozuntuları  ilə  cərəyan  edir.  Ümumi  beyin  əlamətlərinin  üstünlük  təşkil  etməsinə  baxmayaraq 

zədənin nahiyəsindən və həcmindən asılı olaraq erkən mərhələdə bir sıra lokal əlamətlər nəzərə çarpır. Hərəki 

pozuntular  (iflic,  bir  və  ikitərəfli  parezlər),  taktil  hissiyyatın  pozuntusu,  görmə  və  eşitmə  pozuntuları, 

meningial  əlamətlər  (ənsə  və  boyun  əzələlərinin  gərginliyi,  Kreniq  simtomu),  ocaqlı  qabıq  pozuntuları 

(afaziya, apraksiya, aleksiya, yaddaş pozuntuları) müşahidə oluna bilər. 

    Kəllə  travmalarının  ağır  nəticələrinə,  beyin  maddəsinə  və  onun  qişasına  olan  qansızmalar  əksər  hallarda 

kəllə  sümüklərinin  çatlaması  və  sınması  zamanı  baş  verir.  Bir  sıra  hallarda  qansızmalar  travmadan  xeyli 

müddət  keçdikdən  sonra,  hətta  xəstənin  ümumi  vəziyyətinin  yaxşılaşdığı  dövrdə  meydana  çıxır.  Bu  zaman 

xəstənin  vəziyyətinin  yenidən  ağırlaşması:  kəllənin  müvafiq  nahiyələrində  mərkəzləşən  kəskin  başağrıları, 

üşütmə, əsnəmə, düşüncənin  keyləşməsi  kimi  əlamətlər qeyd olunur. Nəbz sürətlənir, arterial və  kəllədaxili 

təzyiq artır, haram ilik mayesində qan aşkar edilir. 

      Kontuziyalar lokalizasiyasından asılı olaraq aşağıdakı əlamətlərlə diqqəti cəlb edir: 




 

1)



 

Alın  əlamətləri:  eyforiya,  təlxəklik,  apato-abulik  sindrom,  diqqətin,  yaddaşın  zəifləməsi,  xasiyyətin  və 

davranışın  dəyişməsi,  əsəbilik,  tənqidin  enməsi.  Alın  payının  arxa  hissələri  zədəyə  məruz  qalarsa  motor 

afaziyası, hərəkətlərin səlistliyinin pozulması kimi əlamətlər də qeyd olunur. 

2)

 



Aşağı  gicgah  və  gicgah-ənsə  əlamətləri:    apraksiya,  amnestik  afaziya,  nitq  qabiliyyətinin  pozulması, 

aqrafiya,  bədən  quruluşunun  və  xarici  mühitdə  yerləşən  əşyaların  ölçüsünün  və  yerinin  yanlış  qavranılması 

(depersonalizasiya və derealizasiya). 

3)

 



Gicgah əlamətləri: eşitmə, dad və qoxu bilmənin pozulması (sensor afaziya). Epileptik cəngolma tutmaları da 

ola bilər. 

4)

 

Mərkəzi  qırışlar əlamətləri:  müxtəlif parez və ifliclər. Yerli və  ya  generalizəolunmuş cəngolma tutmaları, 



dəri hisiyyatının pozulması, düşüncənin alaqaranlıq şəkildə pozulması. 

5)

 



Böyük  yarımkürələrin  yuxarı  səthinin  zədələnməsi  əlamətləri:  lokal  alın-gicgah  sindromları  ilə  yanaşı 

kobud ağıl zəifliyi. 

6)

 

Ənsə əlamətləri: əşyaların rənginin, ölçüsünün, quruluşunun, sayının və bir çox hallarda görmə qabiliyyətinin 



pozulması. 

7)

 



Beyinciyin  zədələnməsi  əlamətləri:  müvazinətin,  yerişin  pozulması,  sözlərin  və  nitqin  təkrarlanması, 

nistaqm. 

8)

 

Qabıqaltı bazal və beyin sütunu əlamətləri: əsas etibarilə kəllə əsasının sınıqlarında rast gəlinir. Bu zaman 



parkinsonizm  halları,  qoxubilmənin,  dadbilmənin  pozulması,  vestibülyar  vegetativ-damar  sisteminə  aid 

əlamətlər müşahidə olunur. Kontuziyalarda, bir qayda olaraq, kobud nevroloji əlamətlər (o cümlədən, görmə 

sinirinə aid) qeyd olunur. 

    Kəskin  mərhələdə  travmatik  psixozların  inkişafı  mümkündür.  Travmanın  müddəti  uzaqlaşdıqca  beyin 

əlamətləri tədricən bərpa olunmağa başlayır: qansızmalar və ödem sorulur, mərkəzi sinir sisteminin funksiyası 

bərpa  olunur.  Həmin  dövrdə  geridönməz  çapıq  əlamətləri  də  müşahidə  oluna  bilər  ki,  bu  da  epilepsiya 

tutmalarına səbəb olur. Ağır kəllə beyin travmalarının uzaq nəticələri bir sıra rezudal (qalıq) əlamətləri gedir 

ki,  bunlardan  travmatik  ensefalopatiyanı  epiplepsiyanı  və  kobud  ağıl  zəifliyini  qeyd  etmək  olar.Xəstəliyin 

gedişini ağırlaşdıran amillər (infeksiya, alkoqolizm, təkrari travmalar və s.) olarsa, göstərilən patoloji halların 

inkişafı daha da sürətlənir. 

    Müharibə dövrü rast gəlinən travmalara partlayış dalğasının təsiri nəticəsində meydana çıxan zədələnmələr 

də aiddir. Bu növ travmalar, əsasən, qapalı olub beyin silkələnməsi və əzilməsi formasında olur. Çox güclü 

partlayış dalğasının zərbəsi nəticəsində düşüncə pozulur, boğazdan, burundan və qulaqdan qanaxma baş verə 

bilir.  Belə  hallarda  beyin  sükutunu,  vegetativ-damar  və  vestibülyar  əlamətlər  də  qeyd  olunur.  Düşüncə 

aydınlaşarkən  psixi  oyanma,  neqativizm,  baş  ağrısı,  qulaqlarda  küy,  işığa  və  səsə  qarşı  həssaslığın  artması 

kimi əlamətlər də mümkündür. Kəskin dövrdə ekstrapiramid pozuntular, cəngolma tutumaları ola bilər. Psixoz 

halları, adətən ya olmur və ya stupor vəziyyəti şəklində təzahür edir, tez də keçib gedir. 

      Güllə  və  qəlpə  yaralanmaları  nəticəsində  meydana  çıxan  travmalarda  əvvəlcə  ümumibeyin  əlamətləri  və 

şok,  sonra  isə  yaralanma  nahiyəsindən  asılı  olaraq  lokal  əlamətlər  meydana  çıxır.  Açıq  travmalar  zamanı 

beyin  maddəsinin  xaricə  axması  baş  verə  bilər.  Belə  hallarda  infeksiya  daxil  olması  imkanı  artır,  meningit, 

ensefalit, beyin absesi kimi ağırlaşmaların meydana çıxması qorxusu yaranır. 

 

        Kəskin dövr psixozları 



       Kəllə travmaları zamanı psixi pozuntular müşahidə olunmasına baxmayaraq kəskin psixoz əlamətləri az 

hallarda təsadüf edilir. Bir sıra hallarda travma keçirən şəxsin düşüncəsi aydınlaşan kimi qavrama, təfəkkür, 

yaddaş və digər funksiyalara aid pozuntular meydana çıxır, xəstələr eyforiya və ya disforiya halında olur, öz 

xəstəliklərinə qarşı tənqidi münasibət göstərmirlər. Qeyd olunan psixotik vəziyyət düşüncənin deliriyoz və ya 

alaqaranlıq pozuntusu fonunda cərəyan edir. 



 

     Deliriy.  Əlavə  zərərverici  amillərin,  ilk  növbədə,  alkoqolun  təsiri  nəticəsində  meydana  çıxır.  Xəstələr 



özlərini  narahat,  çaşğın  aparır,  ətraf  mühitə  və  vaxta  qarşı  bələdçilik  pozulur,  müxtəlif  məzmunlu  görmə 

hallüsinasiyaları  qeyd  edilir.  Eyni  zamanda  xəstələr  qorxu  və  həyəcan  keçirirlər.  Bu  əlamətlər  axşam 

saatlarında daha da güclənir, gündüzlər isə xeyli azalır. Belə hal bir neçə gündən bir həftəyədək davam edir, 

əksər hallarda hissəvi amneziya və sağalma ilə nəticələnir. 

     Düşüncənin  alaqaranlıq  vəziyyəti.  Başlanğıc  mərhələdən  bir  qədər  sonra  meydana  çıxır  və  adətən,  bir 

sıra  zərərli  amillərin  (yorğunluq,  yuxusuzluq,  bəzi  somatik  xəstəliklər)  olması  ilə  şərtlənir.  Bəzi  hallarda 

epileptik  oyanma  tipli  hallüsinasiyalar,  sayıqlamalar,  təfəkkürün  qırıqlığı,  aqressiv  hərəkətlər  qeyd  olunur. 

Ambulator  avtomatizmi  və  ya  alaqaranlıq  düşüncə  pozuntusu  ilə  müşayiət  olunan  stuporoz  hal  və  bu  kimi 

digər əlamətlərlə cərəyan edən psixoz da tez-tez təsadüf edilir. Lakin bütün bu hallar qısamüddətli olur. 

       Amnestik  Korsakov  sindromu  uzun  müddət  davan  edən  (2-3  ayadək)  və  ağır  keçən  postravmatik 

psixozlardandır. Travmadan bir neçə  gün sonra inkişaf edir  və düşüncə pozuntularının davamı kimi  diqqəti 

cəlb edir. Bu psixozun ən başlıca cəhəti yadda saxlamanın kəskin pozulmasıdır. Ətrafda baş verən hadisələrin 

heç birini xəstə  yadında  saxlaya bilmir. Özlərinə və mühitə bələdçilik  pozulur.Şəxs nə vaxt xəstələnməsini, 

xəstəxanaya  nə  zaman  gətirilməsini  deyə  bilmir,  retroqrad  amneziya  qeyd  olunur.  Xəstə  düzgün  olmayan 

fantastik  məzmunlu  xatırlamalar  (konfabulyasiya)  söyləyir.  Əhvali-ruhiyyəsi  də  yüksəlmiş,  yaxud  da 

kövrəklik  əlamətləri  ilə  xarakterizə  olunur.  Ağlamaq  istəyir,  mimikasında  yazıqlıq  ifadəsi  yaranır.  Bu 

sindromu  Korsakov  alkoqol  psixozundan  fərqi  həmin  psixoz  üçün  xarakterik  olan  fəallığın,  şit  zarafatlara 

meylin olmamasıdır. Travma nəticəsində meydana çıxan amnestik sindrom zamanı əksinə xəstələr süst, əzgin, 

qıcığa qarşı çox həssas olurlar. Psixoz əksər təsadüflərdə sağalma ilə nəticələnir. 

     Kəllə-beyin  travmalarının  ağırlaşmalarından  biri  də  müxtəlif  variantlarda  təzahür  edən  hiperginezlər, 

xorayaya bənzər hərəkətlərlə özünü büruzə verən epilepsiyayabənzər tutmalardır. Bəzən belə tutmalar absans 

xarakterli  olur.  Epilepsiyayabənzər  tutmaların  travmaların  kəskin  dövründə  meydana  çıxması  proqnostik 

cəhətcə pis əlamətlərdəndir. 

      Kəllə-beyin travmalarının uzaq dövrlərində rast gəlinən psixi dəyişikliklər. Kəllə-beyin travmalarında 1-2 

aydan bir ilə qədər keçən dövr ərzində bütün funksiyaların tədricən bərpası və xəstələrin tam sağalması baş 

verir.  Əlbəttə,  daha  ağır  hallarda  sağalma  yarımçıq  və  qeyri-sabit  ola  bilər.Bir  il  keçdikdən  sonra  müxtəlif 

qalıq  əlamətləri  qeyd  olunarsa,  belə  hallarda  kəllə-beyin  travmalarının  uzaq  nəticələri  barədə  düşünmək 

lazımdır. Belə vəziyyətin yaranması travmanın lokalizasiyası və ağırlığından, şəxsin travmaya qədərki ümumi 

sağlamlığı  və  yaşından,  həmçinin  əlavə  zərərli  amillərdən  (təkrar  travmanın  baş  verməsi,  alkoqolizm, 

infeksiya  və  s.)  aslıdır.  Uzaq  dövrlərdə  rast  gəlinən  başlıca  əlamətlərdən  nevrotik  pozuntular,  başağrıları, 

başgicəllənmə, yorğunluq, yuxu pozuntusu, əhvalın tez-tez dəyişməsi və subyektiv nəzərə çarpan intellektual 

enməni göstərmək lazımdır. 

      Tez-tez  rast  gəlinən  başlıca  əlamətlərdən  biri  də  psixi  pozuntusu  olmayan,  sırf  travma  mənşəli  orqanik 



psixosindromudurTravmatik asteniya daha çox rast gəlinən əlamətlərdən olub (62-65% hallarda) qıcığa qarşı 

həssaslıq, tezyorulma kimi əlamətlərlə özünü büruzə verir. Belə hallarda xəstə dözümsüz, hər şeydən narazı, 

heç  nə  üstə  özündən  çıxmaqla  bir  qədər  yorğun  və  süst  görünür.  Güclü  qıcıqlanma  tutması  peşmançılıq 

hissləri  ilə  qurtarır.  Fiziki  və  psixi  yorğunluq  fonunda  inciklik,  narazılıq,  patoloji  həssaslıq,  özünə  qarşı 

inamsızlıq kimi əlamətlər diqqəti cəlb edir. Hiperesteziya, parasteziya, qan təzyiqinin tez-tez enib qalxması, 

nəbzin  qeyri-sabitliyi,  əllərin  tərləməsi  daimi  əlamətlərdəndir.  Xəstələr  huşsuzluqdan,  yaddaşın 

pisləşməsindən,  diqqətlərini  toplaya  bilməmələrindən,  yuxu  pozuntusundan,  nəqliyyatda  hərəkət  edərkən 

narahat  olmalarından  şikayətlənirlər.  Göstərilən  əlamətlər  atmosfer  təzyiqindən,  havanın  rutubətindən  və 

temperaturdan asılı olaraq dəyişə bilir. Bir sıra hallarda travmatik asteniyanın klinikasında əsas yeri apatiya, 

maraq və həvəsin zəifləməsi tutur. 




 

        Kəllə  travmalarının  ağır  keçən  uzaq  nəticələrindən  biri  də  psixopatabənzər  pozuntulardır  (şəxsiyyətin 



psixopatvarı  dəyişməsi  ilə  gedən  travmatik  ensefalopatiya).  Bu  zaman  isteroid  əlamətlər,  ictimai  təhlükəli 

əməllərə meylin güclənməsi qeyd olunur. Bunlarla yanaşı asteniya əlamətləri sanki yox olur. 

         Travmatik  epilepsiya.  Travmatik  ensefalopatiyanın  bir  forması  kimi  meydana  çıxır.  Ümumiyyətlə, 

qeyd etmək lazımdır ki, epilepsiyayabənzər tutmalar travma ocağının qıcıqlanması (qansızma, qəlpə, çapıq və 

s.) və ümumi beyni əlamətləri ilə (hipertenziya, ödem) əlaqədar olaraq açıq kəllə travmalarında hər zaman rast 

gəlinə  bilər.  Əksər  hallarda  isə  tutmalar  kəllənin  açıq  zədələnmələrində  və  kontuziyalar  zamanı  təsadüf 

olunur. Beyin qabığının zədələnməsi ilə əlaqədar olaraq aydın düşüncə fonunda Cekson tipli tutmalar da az 

təsadüf etmir. Bəzən düşüncənin alaqaranlıq pozulması, disforiya kimi əlamətlər də qeyd olunur. Şəxsiyyətin 

dəyişməsi psixopatabənzər tipli olub dövri xarakter daşıyır. Lakin, sırf epilepsiya tipli şəxsiyyət dəyişiklikləri, 

məsələn, qarayaxalıq, uzunçuluq və s. olmur. 

      Travmatik  epilepsiya  zamanı  vegetativ  damar,  vestibülyar  pozuntularla  yanaşı  tezyorulma,  intellektual-

təfəkkür qabiliyyətinin və şəxsiyyətin ümumi səviyyəsinin enməsi kimi əlamətlər də rast gəlinir. 

       Travmatik ağıl zəifliyi ağır kontuziyalar, kəllə əsasının sınıqları, beyin qabığının pozuntuları ilə müşayiət 

olunan  açıq  kəllə  travmalarında  (3-5%)  təsadüf  edilir.  Bəzən  uzun  müddət  davam  edən  travmatik  psixozlar 

ağıl  zəifliyinin  inkişaf  etməsi  ilə  nəticələnir.  Kəllə-beyin  travmaları  beyin  damarlarının  zədələnməsi  və  ya 

alkoqolizmlə ağırlaşarsa belə hallarda ağıl zəifliyi meydana çıxa bilər. Travmatik ağıl zəifliyi zamanı, əsasən, 

lokal,  tək-tək  hallarda  isə  qlobal  əlamətlər  qeyd  olunur.  Mnestik  əlamətlər  daha  qabarıq  formada  nəzərə 

çarpır. Bundan əlavə ümumi əzginlik, apatiya, tələb və arzuların zəifləməsi, tormozlanmanın və qıcığa qarşı 

həssaslığın qısamüddətli güclənməsi əlamətləri qeyd olunur. 

 

     Kəllə-beyin travmalarının uzaq dövrlərində təsadüf edən psixozlar 

     Travmadan  sonrakı  dövrlərdə  patoloji  prosesin  inkişafı  üçün  əlverişli  şərait  yaranarsa  (psixogen, 

somatogen və s. amillərin olması) travmatik asteniya, nevrozabənzər, psixoparabənzər hallar və parkinsonizm 

tədricən ağırlaşaraq müxtəlif psixozlar səviyyəsinə çata bilər. Belə ağırlaşmaların inkişafı 10-12 ildən sonra , 

affektiv, hallüsinator – sayıqlama əlamətləri ilə özünü büruzə verir. Affektiv psixozlar maniakal və depressiv 

tutmaların  bir-birini  əvəz  etməsi  ilə  cərəyan  edir.  Qadınlar  arasında  daha  tez-tez  rast  gəlinir.  Maniakal 

sindromun  meydana  çıxmasından  əvvəl  qıcığa  qarşı  həssaslığın  artması,  emosional  canlanma,  disforiya 

əlamətləri  qeyd  olunur.  Qısamüddətli  düşüncə  pozuntuları,  cəngolmalar,  epilepsiyayabənzər  tutmalar  və  bu 

kimi digər hallar da müşahidə oluna bilər. 

     Depressiyalar  bir  sıra  psixotik  əlamətlərin:  asteniya,  əhvalın  tsiklotomik  dəyişməsi,  ipoxondriya 

əlamətlərinin  fonunda  inkişaf  edir.  Tutmalar  çox  vaxt  düşüncənin  alaqaranlıq  və  ya  deliriyoz  pozulması  ilə 

şərtlənir.  Depressiya  tutmaları  uzunmüddətli,  “klişe”  tipli  olub  ağıl  zəifliyinədək  inkişaf  edə  bilən  üzvü 

əlamətlərlə qurtara bilər. Hallüsinator-sayıqlama psixozları əksər hallarda kişilər arasında rast gəlinir, kəllənin 

orta  və  ağır  travmalardan  sonra  inkişaf  edir.  Psixozdan  əvvəl  asteniya,  apatiya,  subdepressiya, 

epilepsiyayabənzər paroksizmlər və ya generalizəolunmuş cəngolma tutmaları meydana çıxır. Psixoz zamanı 

düşüncənin  deliriyoz  və  ya  alaqaranlıq  pozulması,  verbal  hallüsinasiyalar  və  sayıqlamalar  aşkar 

edilir.Hallüsinayalar  sayıqlamalara  nisbətən  daha  çox  rast  gəlinir.  Sayıqlamaların  məzmunu  hallüsinator 

qavramalarla  uzlaşır.  Təkrar  tutmalar  olarsa  ideator  avtomatizm  əlamətləri  müşahidə  oluna  bilər.  Psixozun 

uzun sürməsi orqanik patologiyanın dərinləşməsini və gələcəkdə ağıl zəifliyinin meydana çıxacağını göstərən 

əlamət kimi qiymətləndirilməlidir. 

      Paranoyal  vəziyyətlər  və  paranoid  psixozlar  ən  çox  kişilər  arasında,  travmadan  10  və  daha  çox  illər 

keçdikdən  sonra  meydana  çıxır.  Başlıca  olaraq  qısqanclıq,  özünüböyütmə  sayıqlamaları  qeyd  olunur.  Belə 

xəstələr  konfliktə  çox  həris,  davakar  olmaqla,  bir  növ  tüfeyli  həyat  sürməyə  meyl  göstərirlər.  Bəzən 

sayıqlamaların məzmunu dəyişir, təqib, müflisləşmə, zəhərlənmə kimi ideyalarla əvəz olunur. Psixoz xronik 




 

xarakterli  olub,  orqanik  əlamətlərin  artması  ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Xəstələr  daima  yorğun  görünür,  bir  sıra 



yaddaş pozuntuları aşkar edilir. 

 

             Uşaqlarda kəllə-beyin travmalarının xüsusiyyətləri 



     Uşaqlar arasında (xüsusən, 3-7  yaşlarda) məişət və  ya nəqliyyat travmaları tez-tez təsadüf edilir. Onlarda 

kəllənin  sərt qişasının zədələnməsi  halları böyüklərə nisbətən daha çox rast  gəlinir.Travmalara məruz qalan 

kiçik yaşlı və körpə uşaqların kəllə sümüklərinin, beyin maddəsinin zədələnməsi təmayülü daha yüksək olur. 

Bu,  sümüklərin  və  onların  birləşmələrinin  hələ  zəif  olması  ilə  əlaqədardır.  Səciyyəvi  cəhətlərdən  biri  də, 

kəllənin  zədələnməsi  zamanı  ocaqlı  əlamətlərin  olmaması,  ya  da  çox  zəif  olmasıdır.  Bu  da  qabıq 

funksiyalarının tam diferensasiya olunmaması, kəllə sümüklərinin hərəkətliliyi və sümüklərarası boşluqların 

varlığı  ilə  əlaqədardır.  Böyüklərdən  fərqli  olaraq  uşaqlarda  ən  ağır  travmalarda  belə  düşüncənin  kobud 

pozulması,  demək  olar  ki,  rast  gəlinmir.  Əvəzində  isə  düşüncənin  keyləşməsi,  süstlük,  yuxuculluq,  hərəki 

narahatlıq,  tez-tez  qusma  kimi  əlamətlər  müşahidə  olunur.  Bəzi  hallarda  həyati  əhəmiyyətli  mərkəzlərin 

zədələnməsi  nəticəsində  bir  sıra  nevroloji  əlamətlər  meydana  çıxır.  Beyindaxili  hematomanın  olması 

xəstəliyin kliniki mənzərəsini daha da mürəkkəbləşdirir. Bu zaman düşüncənin kobud pozulmaması, xəstənin 

yuxulu  olması,  travmanın ilk günləri ümumi  halın çox da ağır olmaması, zədənin  ağırlığı  haqqında düzgün 

təsəvvür  yaratmağa imkan vermir. Belə hallarda bir neçə gün keçdikdən sonra xəstənin vəziyyətinin  kəskin 

dəyişməsi  müşahidə edilir. Düşüncə koma vəziyyətinədək pozulur, bir sıra həyat  əhəmiyyətli  funksiyalar, o 

cümlədən,  tənəffüs,  ürək-damar  sistemini  idarə  edən  mərkəzlərin  funksiyası  da  pozula  bilər.  Diaqnozu 

dəqiqləşdirmək  məqsədi  ilə  kliniki  müşahidələrlə  yanaşı  müasir  obyektiv  tədqiqat  metodlarından 

exoensefaloqrafiya, kompüter tomoqrafiya və s.-dən istifadə etmək məqsədəuyğundur. 

     Uşaqlarda  kompensator  bərpa  sisteminin  güclü  olmasına  baxmayaraq  travma  keçirmiş  uşaqlara  ciddi 

yanaşmalı, müalicə düzgün və yubanmadan təşkil edilməlidir. Ağır kəllə travması keçirmiş uşaqlar arasında 

epilepsiya,  əqli  qabiliyyətin  inkişafdan  qalması,  nevrozabənzər,  psixopatabənzər  əlamətlər  müşahidə  oluna 

bilər. 

      Diferensial  diaqnoz.  Kəllə-beyin  travmalarının  diaqnozu,  anamestik  məlumatlar,  travmanın  olmasını 



göstərən  kliniki  əlamətlər  və  əlavə,  parakliniki-laborator  müayinələr  (kompüter  tomoqrafiya,  pnevmo  EQ, 

angioqrafiya,  kranioqrafiya  haram  iliyin  seraloji  müayinəsi)  nəticəsində  təyin  edilir.  Nevropatoloq, 

neyrocərrah da xəstəni müayinə edib məsləhət verməlidir. Travmanın kəskin dövründə xəstənin vəziyyətinin 

düzgün  qiymətləndirilməsinin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Yüngül  travmalar  zamanı,  adətən,  instrumental 

müayinələrə və cərrahi müdaxiləyə ehtiyac olmur. 

     Travmadan  xeyli  müddət  keçdikdən  sonra  (bir  il  və  daha  çox)  meydana  çıxan  psixi  pozuntuları  aşkar 

etmək və onları bir sıra digər psixi pozuntulardan fərqləndirmək o qədər də asan deyil. Xəstəliyi əsas etibarilə 

endogen  psixi  xəstəliklərlə,  affektiv  və  intoksikasion  psixozlarla  diferensiasiya  etmək  tələb  olunur. 

Travmadan uzun illər sonra baş verən psixotik vəziyyəti, adətən, başqa amillərlə: infeksiyalar, intoksikasiya 

ilə yorğunluq və digər səbəblərlə əlaqələndirirlər. 

     Travmanın  ilkin  mərhələsində  müşahidə  olunan  düşüncənin,  nəbzin,  arterial  təzyiqin,  qan  dövranının 

pozulmasını,  bayılma  ilə  qarışdırmaq  olar.  Kommosiyalar  zamanı  vegetativ-damar,  vestibülyar  və 

hipertenziya əlamətləri ilə yanaşı haram ilik mayesində zülalın artması və müxtəlif dəyişikliklər aşkar etmək 

mümkündür. Kəskin travmatik psixozlar, bir qayda olaraq, düşüncənin pozulması ilə başlayır. 

       Travmatik  psixozları  bəzən isteriya psixozundan fərqləndirmək lazım gəlir.İsteriya üçün xarakterik  olan 

paroksizmlərin (stiqmlərin) olmaması, lal-karlığın total xarakteri, eşitmə və nitqin pozulduğu halda oxuma və 

yazma  qabiliyyətinin  saxlanılması  psixozun  travma  mənşəli  olduğunu  göstərən  əlamətlərdəndir.  Bunlardan 

əlavə  isteriya  zamanı  isterik  xasiyyətin  və  xəstəliyin  anamnezində  mexaniki  travmanın  olması  diaqnozu 

asanlaşdıran məlumatlardır. 



 

     Travmatik epilepsiyanı spesifik xüsusiyyətləri ilə (daima artan psixi əlamətlərin olması) fərqlənən genyen 



epilepsiyadan  fərqləndirmək  kifayət  qədər  təcrübəsi  olan  həkim  üçün  çətin  olmur.  Travmatik  epilepsiya 

zamanı  yorğunluqdan  şikayətetmə,  əmək  qabiliyyətinin  enməsi,  travma  tipli  lokal  ağıl  zəifliyinin  olması 

xarakter  əlamətlərdəndir.  Bütün  təsadüflərdə  aşkar  edilən  orqanik  nevroloji  sindrom  mühüm  diaqnostik 

əhəmiyyətə malikdir. 

    Patogenez  və  patoloji-anatomik  dəyişikliklər.  Kəllə-beyin  travmaları  nəticəsində  meydana  çıxan  psixi 

pozuntular  bilavasitə  beyin  toxumasına  olan  təsir  və  qansızma  ilə  əlaqədardır.  Nəticədə  beyin-qan  dövranı, 

kəllədaxili  likbor  mübadiləsi,  mediator  əlaqə  və  enerji  mübadiləsi  pozulur,  beyin  maddəsinin  ödemi  və 

kəllədaxili hipertenziya meydana çıxır. 

       Travmatik psixozları bəzən isteriya psixozundan fərqləndirmək lazım gəlir. İsteriya üçün xarakterik olan 

paroksizmlərin (stiqmlərin) olmaması, lal-karlığın total xarakteri, eşitmə və nitqin pozulduğu halda oxuma və 

yazma  qabiliyyətinin  saxlanılması  psixozun  travma  mənşəli  olduğunu  göstərən  əlamətlərdəndir.  Bunlardan 

əlavə  isteriya  zamanı  isterik  xasiyyətin  və  xəstəliyin  anamnezində  mexaniki  travmanın  olması  diaqnozu 

asanlaşdıran məlumatlardır. 

      Patogenez və patoloji – anatomik dəyişikliklər. Kəllə-beyin travmaları nəticəsində meydana çıxan psixi 

pozuntular  bilavasitə  beyin  toxumasına  olan  təsir  və  qansızma  ilə  əlaqədardır.  Nəticədə  beyin-qan  dövranı, 

kəllədaxili  likvor  mübadiləsi,  mediator  əlaqə  və  enerji  mübadiləsi  pozulur,  beyin  maddəsinin  ödemi  və 

kəllədaxili  hipertenziya  meydana  çıxır.  Kəskin  dövrdə  müşahidə  olunan  anatomik  dəyişikliklər,  mexaniki 

zədələnmə və beyin toxumasının ödemi ilə şərtlənir. Bu zaman sinir hüceyrələrinin şişməsini, neyronofagiya, 

toxumaların degenerasiyasını, qliyada bəzi dəyişikliklərin olmasını görmək mümkündür. Kontuziyalar zamanı 

beyin  qişasında,  beyin  qabığında,  tək-tək  hallarda  isə  ağ  maddədə  nöqtəvarı  qansızmalar  aşkar  etmək  olur. 

Zərbə  nahiyəsində  beyin  maddəsi  bu  və  ya  başqa  həcmdə  zədələnə  bilər.  Qan  dövranının  pozulması 

nəticəsində beyin maddəsində yumşalma prosesi gedir. 

        Kəskin dövrdə psixi pozuntuların meydana çıxması bilavasitə hemodinamikanın pozulması və hipoksiya 

nəticəsində  yaranır.  Bu  zaman  yerli  qan  damarlarının  proliferativ  dəyişikliyi  beyin  toxumasının  ödeminə 

səbəb olur. Bu vəziyyət 2-3 gündən sonra tədricən sorulmaqla azalır, ikinci həftənin sonundək tamamilə yox 

olur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, beyin maddəsinin travmatik zədələnməsi nəticəsində sinapsların maddələr 

mübadiləsi və onların arasında impulsların ötürülməsi pozulur. Bu isə, öz növbəsində, retikulyar formasının, 

beyin sütununun və hipotalamusun normal funksiyalarının pozulmasına şərait yaradır. 

      Travmanın uzaq dövrlərində qeyd edilən patomorfoloji dəyişikliklər bərpa olunur, bu da xəstəliyin kliniki 

mənzərəsinin yaxşılaşmaya doğru dəyişməsində özünü büruzə verir. Travma nəticəsində beyin toxuması ciddi 

zədələnərsə  (hüceyrələrin  tamlığı  pozulması),  zədə  yerində  çapıq  və  birləşdirici    toxuma  elementlərinin  

inkişaf  etməsi  mümkündür.  Bəzi  hallarda  kistalar,  beyin  qişasının  qalınlaşması  və  xronik  araxnoidit  kimi 

hallar  da  inkişaf  edir.  Kiçik  nöqtəvarı  qansızmalar,  beyin  maddəsinin  yumşalması  kimi  əlamətlər  beyin 

qabığının qırışıarını əhatə edərsə, bu xronik davam edən psixi pozuntulara səbəb olur. 

      Müalicə  və  reablitasiya.  Zədələnmənin  ağırlıq  dərəcəsindən  asılı  olaraq  kəllə-beyin  travmalarının 

müalicə taktikası bir sıra mütəxəssislərin cəlb olunması ilə (neyrocərrah, stomatoloq, psixiatr və s.) kompleks 

şəkildə aparmalıdır. Müalicə mümkün qədər tez (hətta xəstəxanaya  çatdırılmazdan əvvəl) başlanmalı,  beyin 

qan  və  likvor  dövranının  normallaşması,  beyin  ödeminin  qarşısını  almaq  məqsədi  daşıyan  bütün  tədbirlər 

görülməlidir.  Açıq  zədələnmələr  zamanı  infeksiya  və  çirklənmənin  qarşısı  alınmalıdır.  Xəstə  stansionara 

çatdırıldıqdan  sonra    ciddi  yataq  rejimi,  tam  sakitlik  təmin  olunmaqla,  ilk  növbədə,  neyrocərrahın 

(neyrotravmatoloqun)  rəhbərliyi  alında  müalicə  tədbirləri  başlanmalıdır.  Xəstənin  7-14  gün  müddətində 

narahat etmək (yataq rejimini pozmamaq) olmaz. 

        Travmanın  uzaq  dövrlərində  baş  verə  biləcək  psixonevroloji  pozuntuların  qarşısını  almaq  məqsədilə 

müalicə  uzunmüddətli,  bütün  əlamətlər  aradan  qaldırılana  qədər    aparılmalıdır.  Kəllə  travması  keçirmiş 

şəxslər təqribən 10-12 il həkim nəzarəti altında olmalı, lazım gəldikdə profilaktik müalicə qəbul etməlidirlər. 



 

Bərpa  dövründə  ümumimöhkəmləndirici  maddələrdən  və  fizioterapevtik  tədbirlərdən  (o  cümlədən,  kurort 



amillərindən),  kiçik  trankvlizatorlardan,  nootrop  maddələrdən,  vitamin  preparatlarından  geniş  istifadə 

olunmalıdır. Xəstələrə müvafiq pəhriz (duz və maye qəbulunun azadılması), yüngül işə keçmə, istirahət və iş 

rejiminə riayət etmək məsləhət görülür. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Yüklə 107 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə