Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
The Journal of International Social Research
Cilt: 10 Sayı: 53 Volume: 10 Issue: 53
www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581
http://dx.doi.org/10.17719/jisr.20175334103
KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNİN KENDİNE HAS ÖZELLİKLERİ VE KIPÇAK LEHÇELERİ
ARASINDAKİ YERİ
IDIOSYNCRACIES OF KARACHAY-MALKAR TURKISH AND ITS PLACE IN KIPCHAK DIALECTS
Ayşe GÜNAY
•
Öz
Karaçay-Malkar Türkleri, asırlardır Kuzey Kafkasya’da Elbrus Dağı’nın doğu ve batısındaki yüksek dağlık arazilerde yaşayan
Türk kökenli halklardandır. Bu halkın Kafkasya bölgesine gelişi ve teşekkülü ile ilgili farklı görüşler olması yanında, bugün Karaçay-
Malkar Türklerinin yoğun olarak yaşadığı bölgeler Rusya’ya bağlı Karaçay-Çerkez ve Kabardin-Balkar Cumhuriyetleri, Türkiye,
Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve ABD’dir.
Kendilerini Tawlu, konuştukları dili de Tawça olarak adlandıran Karaçay-Malkar Türklerinin dili ana çizgileri itibariyle bir
Kıpçak lehçesidir. Karaçay-Malkar Türkçesi, Kuzey-batı grubunun Kumuk, Tatar, Kırım ve Karay Türkçeleri ile birlikte Batı-Kıpçak
kolunda yer alır. Diğer Kıpçak lehçeleri ile büyük paralellikler göstermesinin yanında, kimi özellikleri Karaçay-Malkar Türkçesini diğer
lehçelerden ayırmaktadır. Bu makalede, Kafkasya ve Türkiye’de konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi temelinde, bu lehçenin diğer
Kıpçak lehçelerinden farklılaşan şekil özellikleri üzerinde durulacaktır.
Anahtar Kelimeler:
Kıpçak Lehçeleri-Karaçay-Malkar Türkçesi-Şekil Özellikleri.
Abstract
Karachay-Malkar Turkish people are one of the Turkish originated community who has have been living in highlands in the
east and west side of the Mount Elbrus in the Caucasus for centuries. There are different views about how they come Caucasus region
and their entity. In present, Karachay-Malkar Turkish people densely live in Karachay-Cherkess and Kabardino-Balkar Republics in
Russia, Turkey, Kazakhstan, Kirghizstan, Uzbekistan and USA.
According to its outlines, the language of Karachay-Malkar people is a Kipchak dialect. They call themselves Tawlu and their
languages Tawça. Karachay-Malkar Turkish is in the west Kipchak branch of the northwest group with Kumuk, Tatar, Karai and
Crimea dialects. It is similar to the other Kipchak languages but at the same time, it has some features different from the other dialects.
In this article, we will discuss the morphological idiosyncracies of Karachay-Malkar language which differ it from the other Kipchak
dialects.
Keywords:
Kipchak Dialects-Karachay-Malkar Turkish- Idiosyncracies-Morphology.
0.
GİRİŞ
Karaçay-Malkar Türkleri günümüzde yoğun olarak Rusya Federasyonuna bağlı Karaçay-Çerkes ve
Kabardin-Balkar Özerk Cumhuriyetlerinde yaşamaktadır. Bu bölgede Karaçayların nüfusu yaklaşık 200 bin,
Malkarların nüfusu ise 130 bin kadardır. Ayrıca; Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da toplam 20 bin,
Türkiye’de 25 bin, ABD’de 5 bin, Suriye’de 1500 civarında Karaçay-Malkar Türkünün yaşadığı tahmin
edilmektedir. Karaçay-Malkar Türkleri iki ayrı halk değil, Rusya’nın siyasi politikaları sonucu coğrafi olarak
bölünmüş aynı dili ve kültürü paylaşan tek bir halktır.
Karaçay-Malkar Türkçesi tipik bir Kıpçak lehçesi özelliği taşır ve Kuzey-batı grubunun Batı Kıpçak
kolunda tasnif edilir. 1916-1924 yılları arasında Arap, 1924-1937 yılları arasında Latin alfabesini kullanan
Karaçay-Malkar Türkleri, 1938 yılından itibaren Kiril alfabesini kullanmaktadır. Kafkasya dışında
konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi ise bir ağız özelliği taşımaktadır ve bu bölgelerde yazı dili olarak
ölçünlü dil kullanılmaktadır.
Bu Kıpçak lehçesinin, Karaçay-Bashan-Çegem ve Çerek olmak üzere iki ağzı vardır. Çerek ağzı
sadece Holam ve Bızıngı vadilerinde konuşulurken, Karaçay-Bashan-Çegem ağzı halkın büyük bir bölümü
tarafından kullanılır ve aynı zamanda yazı dilini meydana getirir (Tavkul, 2002: 565).
Kafkasya dışında yaşayan Karaçay-Malkar Türkleri de Karaçay-Bashan-Çegem ağzını kullanırlar. Bu iki
ağzın birbirinden ayrıldığı birkaç fonetik ve morfolojik fark bulunmaktadır. Tavkul, W. Pröhle’nin Çerek
ağzından derlediği dil malzemesine dayanarak, bu ağzın özelliklerini şu şekilde özetlemektedir:
•
*Arş. Gör., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
Cilt: 10 Sayı: 53
The Journal of International Social Research
Volume: 10 Issue: 53
- 110 -
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /-ç-/ sesi Çerek ağzında /-ts-/ şeklinde telaffuz edilir: Kbç. bıçak
~ Çrk. bıtsak “bıçak, Kbç. üç ~ Çrk. üts “üç”, Kbç. küçük bıçak ~ Çrk. kütsük “köpek yavrusu”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki kelime başı /c-/ sesi, Çerek ağzında /z-/ veya /dz-/ şeklinde
söylenir: Kbç. cılan ~ Çrk. zılan “yılan”, Kbç. caşaydı~ Çrk. zaşaydı “yaşıyor”, Kbç. caş- ~ Çrk. zaş “genç”.
Holam-Bızıngı vadileri ve Çegem’in bir bölümünde /c-/ sesi yerine /j-/ sesine de rastlanmaktadır.
Tavkul, /j-/ sesinin bulunduğu bölgenin Kabardeylere, /z-/ veya /dz/ sesinin bulunduğu bölgenin de
Osetlere yakın olması nedeniyle, bu Kafkas dillerinden etkilenilmiş olabileceği düşüncesindedir. Örneğin
Karaçay-Malkar Türkçesindeki Canpolat ismi, Kabardeycede Janbolat, Osetçede ise Zanbolat şeklinde
kullanılmaktadır (Tavkul, 2002: 566).
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /b/ ve /p/ ünsüzleri, Çerek ağzında /f/ biçiminde telaffuz
edilmektedir: Kbç. köp/köb ~ Çrk. köf “çok”, Kbç. çıpçıḳ ~ Çrk. çıfçıḳ “serçe”, Kbç. topraḳ ~ Çrk. tofraḳ
“toprak”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /k/, /ḳ/ ve /g/ ünsüzleri, Çerek ağzında kimi kelimerde /ḫ/’ye
dönüşmüştür: Kbç. urluḳ ~ Çrk. urluḫ “tohum”, Kbç. tuḳum ~ Çrk. tuḫum “soy”, Kbç. çepken ~ Çrk. çephen
“giyim”.
Çerek ağzında ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin ikinci heceleri de
yuvarlaklaşmaktadır: Kbç. ölgen ~ Çrk. ölgön “ölmüş, ölen”, Kbç. üyge ~ Çrk. öygö “eve”, Kbç. köger- ~ Çrk.
kögör- “yeşer-”.
Morfolojik olarak dikkat çeken bir özellik de, Çerek ağzında zamir kökenli 1.ve 2. tekil şahıs
eklerinin çekimi, –mAn, -sAn şeklindeyken, Karaçay-Baskan-Çegem ağzında sondaki /-n/ sesinin düştüğü
görülmektedir: Kbç. bergenme ~ Çrk. bergenmen “verdim”, Kbç. keleme ~ Çrk. kelemen “geliyorum”, Kbç.
barasa ~ Çrk. barasan “gidiyorsun”.
Tavkul, Pröhle’nin 1915 yılında derlediği metinlerdeki ses farkları ile yakın geçmişte aynı bölgeden
derlenen metinlerdeki sesleri karşılaştırdığında, bu ağzın da zamanla yazı dilinin etkisi ile eski özelliklerini
kaybetmeye başladığını tespit etmiştir (Tavkul, 2003: 11).
Karaçay-Malkar Türkçesinin söz varlığı Eski Türkçe kelimelerin yanı sıra Moğolca, Arapça, Farsça,
Rusça ve Kafkas dillerinden alıntı kelimeler de barındırır: tıñla- “dinle-” [< Kökt. tıñla- “dinle-”], mañlay
“alın” [< Moğ. mañlay “alın”], saġat “saat” [< Ar. saʽat “saat”], darman “derman” [< Far. dermān “derman”],
ıstakan “bardak” [< Rus. stakan “bardak”], avana “gölge” [< Oset. avana “gölge”], gida balta “nacak” [< Adige.
gida “balta”].
Günümüzde Kafkasya’da konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi “UNESCO Tehlikedeki Diller
Atlası”nda vulnerable “zayıf” olarak listelenmektedir. Bu lehçe çocuklar tarafından ailede hala öğrenilmekte
ve anadilde ilkokul seviyesinde eğitim verilmektedir. Kafkasya dışındaki ülkelerde kullanılan Karaçay-
Malkar Türkçesi bir yazı dili oluşturmadığı ve ağız özelliği gösterdiği için, bölgenin baskın dilinin de etkisi
ile yok olma tehlikesi altındadır.
1.
KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Karaçay-Malkar Türkçesi diğer Kıpçak lehçeleri ile büyük paralellikler göstermesinin yanında onu
diğer lehçelerden ayıran birtakım kendine has fonetik ve morfolojik özelliklere de sahiptir. Karaçay-Malkar
Türkçesi, genel Türkçenin sekiz asli ünlüsünü bulundurmaktadır. Diğer Kıpçak lehçelerinden ünsüzler
bakımından ayrılmamakla birlikte, Genel Türkçedeki kelime başı /y-/ sesi Kumuk, Tatar ve Altay
Türkçelerinde düzensiz olarak, Kırgız ve Karaçay-Malkar Türkçelerinde düzenli olarak /c-/ ile
karşılanmaktadır: cay “yaz” IV/3-10 (< Kökt. yay ), cer “yer” I/7-9 (< Kökt. yer ), cıl “yıl” I/5-23 (< Kökt. yıl ),
cip “ip” I/8-309 (< EUT yip ), cok “ yok” I/3-140 (< Kökt. yok), cötel “öksürük” MDD (< EUT yötül), curt “yurt”
I/3-47 (< Kökt. yurt), cüz “yüz” II/1-74 (< Kökt. yüz ) (Günay, 2016: 33).
Ünsüz değişmeleri bakımından da diğer Kıpçak lehçeleri ile ortaklaşan Karaçay-Malkar Türkçesinin
farklı morfolojik özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
Karaçay-Malkar Türkçesinde çokluk eki isim ve fiil çekiminde düzenli olarak{-lA}’dır.
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
Cilt: 10 Sayı: 53
The Journal of International Social Research
Volume: 10 Issue: 53
- 110 -
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /-ç-/ sesi Çerek ağzında /-ts-/ şeklinde telaffuz edilir: Kbç. bıçak
~ Çrk. bıtsak “bıçak, Kbç. üç ~ Çrk. üts “üç”, Kbç. küçük bıçak ~ Çrk. kütsük “köpek yavrusu”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki kelime başı /c-/ sesi, Çerek ağzında /z-/ veya /dz-/ şeklinde
söylenir: Kbç. cılan ~ Çrk. zılan “yılan”, Kbç. caşaydı~ Çrk. zaşaydı “yaşıyor”, Kbç. caş- ~ Çrk. zaş “genç”.
Holam-Bızıngı vadileri ve Çegem’in bir bölümünde /c-/ sesi yerine /j-/ sesine de rastlanmaktadır.
Tavkul, /j-/ sesinin bulunduğu bölgenin Kabardeylere, /z-/ veya /dz/ sesinin bulunduğu bölgenin de
Osetlere yakın olması nedeniyle, bu Kafkas dillerinden etkilenilmiş olabileceği düşüncesindedir. Örneğin
Karaçay-Malkar Türkçesindeki Canpolat ismi, Kabardeycede Janbolat, Osetçede ise Zanbolat şeklinde
kullanılmaktadır (Tavkul, 2002: 566).
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /b/ ve /p/ ünsüzleri, Çerek ağzında /f/ biçiminde telaffuz
edilmektedir: Kbç. köp/köb ~ Çrk. köf “çok”, Kbç. çıpçıḳ ~ Çrk. çıfçıḳ “serçe”, Kbç. topraḳ ~ Çrk. tofraḳ
“toprak”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /k/, /ḳ/ ve /g/ ünsüzleri, Çerek ağzında kimi kelimerde /ḫ/’ye
dönüşmüştür: Kbç. urluḳ ~ Çrk. urluḫ “tohum”, Kbç. tuḳum ~ Çrk. tuḫum “soy”, Kbç. çepken ~ Çrk. çephen
“giyim”.
Çerek ağzında ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin ikinci heceleri de
yuvarlaklaşmaktadır: Kbç. ölgen ~ Çrk. ölgön “ölmüş, ölen”, Kbç. üyge ~ Çrk. öygö “eve”, Kbç. köger- ~ Çrk.
kögör- “yeşer-”.
Morfolojik olarak dikkat çeken bir özellik de, Çerek ağzında zamir kökenli 1.ve 2. tekil şahıs
eklerinin çekimi, –mAn, -sAn şeklindeyken, Karaçay-Baskan-Çegem ağzında sondaki /-n/ sesinin düştüğü
görülmektedir: Kbç. bergenme ~ Çrk. bergenmen “verdim”, Kbç. keleme ~ Çrk. kelemen “geliyorum”, Kbç.
barasa ~ Çrk. barasan “gidiyorsun”.
Tavkul, Pröhle’nin 1915 yılında derlediği metinlerdeki ses farkları ile yakın geçmişte aynı bölgeden
derlenen metinlerdeki sesleri karşılaştırdığında, bu ağzın da zamanla yazı dilinin etkisi ile eski özelliklerini
kaybetmeye başladığını tespit etmiştir (Tavkul, 2003: 11).
Karaçay-Malkar Türkçesinin söz varlığı Eski Türkçe kelimelerin yanı sıra Moğolca, Arapça, Farsça,
Rusça ve Kafkas dillerinden alıntı kelimeler de barındırır: tıñla- “dinle-” [< Kökt. tıñla- “dinle-”], mañlay
“alın” [< Moğ. mañlay “alın”], saġat “saat” [< Ar. saʽat “saat”], darman “derman” [< Far. dermān “derman”],
ıstakan “bardak” [< Rus. stakan “bardak”], avana “gölge” [< Oset. avana “gölge”], gida balta “nacak” [< Adige.
gida “balta”].
Günümüzde Kafkasya’da konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi “UNESCO Tehlikedeki Diller
Atlası”nda vulnerable “zayıf” olarak listelenmektedir. Bu lehçe çocuklar tarafından ailede hala öğrenilmekte
ve anadilde ilkokul seviyesinde eğitim verilmektedir. Kafkasya dışındaki ülkelerde kullanılan Karaçay-
Malkar Türkçesi bir yazı dili oluşturmadığı ve ağız özelliği gösterdiği için, bölgenin baskın dilinin de etkisi
ile yok olma tehlikesi altındadır.
1.
KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Karaçay-Malkar Türkçesi diğer Kıpçak lehçeleri ile büyük paralellikler göstermesinin yanında onu
diğer lehçelerden ayıran birtakım kendine has fonetik ve morfolojik özelliklere de sahiptir. Karaçay-Malkar
Türkçesi, genel Türkçenin sekiz asli ünlüsünü bulundurmaktadır. Diğer Kıpçak lehçelerinden ünsüzler
bakımından ayrılmamakla birlikte, Genel Türkçedeki kelime başı /y-/ sesi Kumuk, Tatar ve Altay
Türkçelerinde düzensiz olarak, Kırgız ve Karaçay-Malkar Türkçelerinde düzenli olarak /c-/ ile
karşılanmaktadır: cay “yaz” IV/3-10 (< Kökt. yay ), cer “yer” I/7-9 (< Kökt. yer ), cıl “yıl” I/5-23 (< Kökt. yıl ),
cip “ip” I/8-309 (< EUT yip ), cok “ yok” I/3-140 (< Kökt. yok), cötel “öksürük” MDD (< EUT yötül), curt “yurt”
I/3-47 (< Kökt. yurt), cüz “yüz” II/1-74 (< Kökt. yüz ) (Günay, 2016: 33).
Ünsüz değişmeleri bakımından da diğer Kıpçak lehçeleri ile ortaklaşan Karaçay-Malkar Türkçesinin
farklı morfolojik özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
Karaçay-Malkar Türkçesinde çokluk eki isim ve fiil çekiminde düzenli olarak{-lA}’dır.
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
Cilt: 10 Sayı: 53
The Journal of International Social Research
Volume: 10 Issue: 53
- 110 -
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /-ç-/ sesi Çerek ağzında /-ts-/ şeklinde telaffuz edilir: Kbç. bıçak
~ Çrk. bıtsak “bıçak, Kbç. üç ~ Çrk. üts “üç”, Kbç. küçük bıçak ~ Çrk. kütsük “köpek yavrusu”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki kelime başı /c-/ sesi, Çerek ağzında /z-/ veya /dz-/ şeklinde
söylenir: Kbç. cılan ~ Çrk. zılan “yılan”, Kbç. caşaydı~ Çrk. zaşaydı “yaşıyor”, Kbç. caş- ~ Çrk. zaş “genç”.
Holam-Bızıngı vadileri ve Çegem’in bir bölümünde /c-/ sesi yerine /j-/ sesine de rastlanmaktadır.
Tavkul, /j-/ sesinin bulunduğu bölgenin Kabardeylere, /z-/ veya /dz/ sesinin bulunduğu bölgenin de
Osetlere yakın olması nedeniyle, bu Kafkas dillerinden etkilenilmiş olabileceği düşüncesindedir. Örneğin
Karaçay-Malkar Türkçesindeki Canpolat ismi, Kabardeycede Janbolat, Osetçede ise Zanbolat şeklinde
kullanılmaktadır (Tavkul, 2002: 566).
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /b/ ve /p/ ünsüzleri, Çerek ağzında /f/ biçiminde telaffuz
edilmektedir: Kbç. köp/köb ~ Çrk. köf “çok”, Kbç. çıpçıḳ ~ Çrk. çıfçıḳ “serçe”, Kbç. topraḳ ~ Çrk. tofraḳ
“toprak”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /k/, /ḳ/ ve /g/ ünsüzleri, Çerek ağzında kimi kelimerde /ḫ/’ye
dönüşmüştür: Kbç. urluḳ ~ Çrk. urluḫ “tohum”, Kbç. tuḳum ~ Çrk. tuḫum “soy”, Kbç. çepken ~ Çrk. çephen
“giyim”.
Çerek ağzında ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin ikinci heceleri de
yuvarlaklaşmaktadır: Kbç. ölgen ~ Çrk. ölgön “ölmüş, ölen”, Kbç. üyge ~ Çrk. öygö “eve”, Kbç. köger- ~ Çrk.
kögör- “yeşer-”.
Morfolojik olarak dikkat çeken bir özellik de, Çerek ağzında zamir kökenli 1.ve 2. tekil şahıs
eklerinin çekimi, –mAn, -sAn şeklindeyken, Karaçay-Baskan-Çegem ağzında sondaki /-n/ sesinin düştüğü
görülmektedir: Kbç. bergenme ~ Çrk. bergenmen “verdim”, Kbç. keleme ~ Çrk. kelemen “geliyorum”, Kbç.
barasa ~ Çrk. barasan “gidiyorsun”.
Tavkul, Pröhle’nin 1915 yılında derlediği metinlerdeki ses farkları ile yakın geçmişte aynı bölgeden
derlenen metinlerdeki sesleri karşılaştırdığında, bu ağzın da zamanla yazı dilinin etkisi ile eski özelliklerini
kaybetmeye başladığını tespit etmiştir (Tavkul, 2003: 11).
Karaçay-Malkar Türkçesinin söz varlığı Eski Türkçe kelimelerin yanı sıra Moğolca, Arapça, Farsça,
Rusça ve Kafkas dillerinden alıntı kelimeler de barındırır: tıñla- “dinle-” [< Kökt. tıñla- “dinle-”], mañlay
“alın” [< Moğ. mañlay “alın”], saġat “saat” [< Ar. saʽat “saat”], darman “derman” [< Far. dermān “derman”],
ıstakan “bardak” [< Rus. stakan “bardak”], avana “gölge” [< Oset. avana “gölge”], gida balta “nacak” [< Adige.
gida “balta”].
Günümüzde Kafkasya’da konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi “UNESCO Tehlikedeki Diller
Atlası”nda vulnerable “zayıf” olarak listelenmektedir. Bu lehçe çocuklar tarafından ailede hala öğrenilmekte
ve anadilde ilkokul seviyesinde eğitim verilmektedir. Kafkasya dışındaki ülkelerde kullanılan Karaçay-
Malkar Türkçesi bir yazı dili oluşturmadığı ve ağız özelliği gösterdiği için, bölgenin baskın dilinin de etkisi
ile yok olma tehlikesi altındadır.
1.
KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Karaçay-Malkar Türkçesi diğer Kıpçak lehçeleri ile büyük paralellikler göstermesinin yanında onu
diğer lehçelerden ayıran birtakım kendine has fonetik ve morfolojik özelliklere de sahiptir. Karaçay-Malkar
Türkçesi, genel Türkçenin sekiz asli ünlüsünü bulundurmaktadır. Diğer Kıpçak lehçelerinden ünsüzler
bakımından ayrılmamakla birlikte, Genel Türkçedeki kelime başı /y-/ sesi Kumuk, Tatar ve Altay
Türkçelerinde düzensiz olarak, Kırgız ve Karaçay-Malkar Türkçelerinde düzenli olarak /c-/ ile
karşılanmaktadır: cay “yaz” IV/3-10 (< Kökt. yay ), cer “yer” I/7-9 (< Kökt. yer ), cıl “yıl” I/5-23 (< Kökt. yıl ),
cip “ip” I/8-309 (< EUT yip ), cok “ yok” I/3-140 (< Kökt. yok), cötel “öksürük” MDD (< EUT yötül), curt “yurt”
I/3-47 (< Kökt. yurt), cüz “yüz” II/1-74 (< Kökt. yüz ) (Günay, 2016: 33).
Ünsüz değişmeleri bakımından da diğer Kıpçak lehçeleri ile ortaklaşan Karaçay-Malkar Türkçesinin
farklı morfolojik özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
Karaçay-Malkar Türkçesinde çokluk eki isim ve fiil çekiminde düzenli olarak{-lA}’dır.
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
Cilt: 10 Sayı: 53
The Journal of International Social Research
Volume: 10 Issue: 53
- 110 -
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /-ç-/ sesi Çerek ağzında /-ts-/ şeklinde telaffuz edilir: Kbç. bıçak
~ Çrk. bıtsak “bıçak, Kbç. üç ~ Çrk. üts “üç”, Kbç. küçük bıçak ~ Çrk. kütsük “köpek yavrusu”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki kelime başı /c-/ sesi, Çerek ağzında /z-/ veya /dz-/ şeklinde
söylenir: Kbç. cılan ~ Çrk. zılan “yılan”, Kbç. caşaydı~ Çrk. zaşaydı “yaşıyor”, Kbç. caş- ~ Çrk. zaş “genç”.
Holam-Bızıngı vadileri ve Çegem’in bir bölümünde /c-/ sesi yerine /j-/ sesine de rastlanmaktadır.
Tavkul, /j-/ sesinin bulunduğu bölgenin Kabardeylere, /z-/ veya /dz/ sesinin bulunduğu bölgenin de
Osetlere yakın olması nedeniyle, bu Kafkas dillerinden etkilenilmiş olabileceği düşüncesindedir. Örneğin
Karaçay-Malkar Türkçesindeki Canpolat ismi, Kabardeycede Janbolat, Osetçede ise Zanbolat şeklinde
kullanılmaktadır (Tavkul, 2002: 566).
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /b/ ve /p/ ünsüzleri, Çerek ağzında /f/ biçiminde telaffuz
edilmektedir: Kbç. köp/köb ~ Çrk. köf “çok”, Kbç. çıpçıḳ ~ Çrk. çıfçıḳ “serçe”, Kbç. topraḳ ~ Çrk. tofraḳ
“toprak”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /k/, /ḳ/ ve /g/ ünsüzleri, Çerek ağzında kimi kelimerde /ḫ/’ye
dönüşmüştür: Kbç. urluḳ ~ Çrk. urluḫ “tohum”, Kbç. tuḳum ~ Çrk. tuḫum “soy”, Kbç. çepken ~ Çrk. çephen
“giyim”.
Çerek ağzında ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin ikinci heceleri de
yuvarlaklaşmaktadır: Kbç. ölgen ~ Çrk. ölgön “ölmüş, ölen”, Kbç. üyge ~ Çrk. öygö “eve”, Kbç. köger- ~ Çrk.
kögör- “yeşer-”.
Morfolojik olarak dikkat çeken bir özellik de, Çerek ağzında zamir kökenli 1.ve 2. tekil şahıs
eklerinin çekimi, –mAn, -sAn şeklindeyken, Karaçay-Baskan-Çegem ağzında sondaki /-n/ sesinin düştüğü
görülmektedir: Kbç. bergenme ~ Çrk. bergenmen “verdim”, Kbç. keleme ~ Çrk. kelemen “geliyorum”, Kbç.
barasa ~ Çrk. barasan “gidiyorsun”.
Tavkul, Pröhle’nin 1915 yılında derlediği metinlerdeki ses farkları ile yakın geçmişte aynı bölgeden
derlenen metinlerdeki sesleri karşılaştırdığında, bu ağzın da zamanla yazı dilinin etkisi ile eski özelliklerini
kaybetmeye başladığını tespit etmiştir (Tavkul, 2003: 11).
Karaçay-Malkar Türkçesinin söz varlığı Eski Türkçe kelimelerin yanı sıra Moğolca, Arapça, Farsça,
Rusça ve Kafkas dillerinden alıntı kelimeler de barındırır: tıñla- “dinle-” [< Kökt. tıñla- “dinle-”], mañlay
“alın” [< Moğ. mañlay “alın”], saġat “saat” [< Ar. saʽat “saat”], darman “derman” [< Far. dermān “derman”],
ıstakan “bardak” [< Rus. stakan “bardak”], avana “gölge” [< Oset. avana “gölge”], gida balta “nacak” [< Adige.
gida “balta”].
Günümüzde Kafkasya’da konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi “UNESCO Tehlikedeki Diller
Atlası”nda vulnerable “zayıf” olarak listelenmektedir. Bu lehçe çocuklar tarafından ailede hala öğrenilmekte
ve anadilde ilkokul seviyesinde eğitim verilmektedir. Kafkasya dışındaki ülkelerde kullanılan Karaçay-
Malkar Türkçesi bir yazı dili oluşturmadığı ve ağız özelliği gösterdiği için, bölgenin baskın dilinin de etkisi
ile yok olma tehlikesi altındadır.
1.
KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Karaçay-Malkar Türkçesi diğer Kıpçak lehçeleri ile büyük paralellikler göstermesinin yanında onu
diğer lehçelerden ayıran birtakım kendine has fonetik ve morfolojik özelliklere de sahiptir. Karaçay-Malkar
Türkçesi, genel Türkçenin sekiz asli ünlüsünü bulundurmaktadır. Diğer Kıpçak lehçelerinden ünsüzler
bakımından ayrılmamakla birlikte, Genel Türkçedeki kelime başı /y-/ sesi Kumuk, Tatar ve Altay
Türkçelerinde düzensiz olarak, Kırgız ve Karaçay-Malkar Türkçelerinde düzenli olarak /c-/ ile
karşılanmaktadır: cay “yaz” IV/3-10 (< Kökt. yay ), cer “yer” I/7-9 (< Kökt. yer ), cıl “yıl” I/5-23 (< Kökt. yıl ),
cip “ip” I/8-309 (< EUT yip ), cok “ yok” I/3-140 (< Kökt. yok), cötel “öksürük” MDD (< EUT yötül), curt “yurt”
I/3-47 (< Kökt. yurt), cüz “yüz” II/1-74 (< Kökt. yüz ) (Günay, 2016: 33).
Ünsüz değişmeleri bakımından da diğer Kıpçak lehçeleri ile ortaklaşan Karaçay-Malkar Türkçesinin
farklı morfolojik özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
Karaçay-Malkar Türkçesinde çokluk eki isim ve fiil çekiminde düzenli olarak{-lA}’dır.
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
Cilt: 10 Sayı: 53
The Journal of International Social Research
Volume: 10 Issue: 53
- 110 -
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /-ç-/ sesi Çerek ağzında /-ts-/ şeklinde telaffuz edilir: Kbç. bıçak
~ Çrk. bıtsak “bıçak, Kbç. üç ~ Çrk. üts “üç”, Kbç. küçük bıçak ~ Çrk. kütsük “köpek yavrusu”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki kelime başı /c-/ sesi, Çerek ağzında /z-/ veya /dz-/ şeklinde
söylenir: Kbç. cılan ~ Çrk. zılan “yılan”, Kbç. caşaydı~ Çrk. zaşaydı “yaşıyor”, Kbç. caş- ~ Çrk. zaş “genç”.
Holam-Bızıngı vadileri ve Çegem’in bir bölümünde /c-/ sesi yerine /j-/ sesine de rastlanmaktadır.
Tavkul, /j-/ sesinin bulunduğu bölgenin Kabardeylere, /z-/ veya /dz/ sesinin bulunduğu bölgenin de
Osetlere yakın olması nedeniyle, bu Kafkas dillerinden etkilenilmiş olabileceği düşüncesindedir. Örneğin
Karaçay-Malkar Türkçesindeki Canpolat ismi, Kabardeycede Janbolat, Osetçede ise Zanbolat şeklinde
kullanılmaktadır (Tavkul, 2002: 566).
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /b/ ve /p/ ünsüzleri, Çerek ağzında /f/ biçiminde telaffuz
edilmektedir: Kbç. köp/köb ~ Çrk. köf “çok”, Kbç. çıpçıḳ ~ Çrk. çıfçıḳ “serçe”, Kbç. topraḳ ~ Çrk. tofraḳ
“toprak”.
Karaçay-Bashan-Çegem ağzındaki /k/, /ḳ/ ve /g/ ünsüzleri, Çerek ağzında kimi kelimerde /ḫ/’ye
dönüşmüştür: Kbç. urluḳ ~ Çrk. urluḫ “tohum”, Kbç. tuḳum ~ Çrk. tuḫum “soy”, Kbç. çepken ~ Çrk. çephen
“giyim”.
Çerek ağzında ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin ikinci heceleri de
yuvarlaklaşmaktadır: Kbç. ölgen ~ Çrk. ölgön “ölmüş, ölen”, Kbç. üyge ~ Çrk. öygö “eve”, Kbç. köger- ~ Çrk.
kögör- “yeşer-”.
Morfolojik olarak dikkat çeken bir özellik de, Çerek ağzında zamir kökenli 1.ve 2. tekil şahıs
eklerinin çekimi, –mAn, -sAn şeklindeyken, Karaçay-Baskan-Çegem ağzında sondaki /-n/ sesinin düştüğü
görülmektedir: Kbç. bergenme ~ Çrk. bergenmen “verdim”, Kbç. keleme ~ Çrk. kelemen “geliyorum”, Kbç.
barasa ~ Çrk. barasan “gidiyorsun”.
Tavkul, Pröhle’nin 1915 yılında derlediği metinlerdeki ses farkları ile yakın geçmişte aynı bölgeden
derlenen metinlerdeki sesleri karşılaştırdığında, bu ağzın da zamanla yazı dilinin etkisi ile eski özelliklerini
kaybetmeye başladığını tespit etmiştir (Tavkul, 2003: 11).
Karaçay-Malkar Türkçesinin söz varlığı Eski Türkçe kelimelerin yanı sıra Moğolca, Arapça, Farsça,
Rusça ve Kafkas dillerinden alıntı kelimeler de barındırır: tıñla- “dinle-” [< Kökt. tıñla- “dinle-”], mañlay
“alın” [< Moğ. mañlay “alın”], saġat “saat” [< Ar. saʽat “saat”], darman “derman” [< Far. dermān “derman”],
ıstakan “bardak” [< Rus. stakan “bardak”], avana “gölge” [< Oset. avana “gölge”], gida balta “nacak” [< Adige.
gida “balta”].
Günümüzde Kafkasya’da konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi “UNESCO Tehlikedeki Diller
Atlası”nda vulnerable “zayıf” olarak listelenmektedir. Bu lehçe çocuklar tarafından ailede hala öğrenilmekte
ve anadilde ilkokul seviyesinde eğitim verilmektedir. Kafkasya dışındaki ülkelerde kullanılan Karaçay-
Malkar Türkçesi bir yazı dili oluşturmadığı ve ağız özelliği gösterdiği için, bölgenin baskın dilinin de etkisi
ile yok olma tehlikesi altındadır.
1.
KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Karaçay-Malkar Türkçesi diğer Kıpçak lehçeleri ile büyük paralellikler göstermesinin yanında onu
diğer lehçelerden ayıran birtakım kendine has fonetik ve morfolojik özelliklere de sahiptir. Karaçay-Malkar
Türkçesi, genel Türkçenin sekiz asli ünlüsünü bulundurmaktadır. Diğer Kıpçak lehçelerinden ünsüzler
bakımından ayrılmamakla birlikte, Genel Türkçedeki kelime başı /y-/ sesi Kumuk, Tatar ve Altay
Türkçelerinde düzensiz olarak, Kırgız ve Karaçay-Malkar Türkçelerinde düzenli olarak /c-/ ile
karşılanmaktadır: cay “yaz” IV/3-10 (< Kökt. yay ), cer “yer” I/7-9 (< Kökt. yer ), cıl “yıl” I/5-23 (< Kökt. yıl ),
cip “ip” I/8-309 (< EUT yip ), cok “ yok” I/3-140 (< Kökt. yok), cötel “öksürük” MDD (< EUT yötül), curt “yurt”
I/3-47 (< Kökt. yurt), cüz “yüz” II/1-74 (< Kökt. yüz ) (Günay, 2016: 33).
Ünsüz değişmeleri bakımından da diğer Kıpçak lehçeleri ile ortaklaşan Karaçay-Malkar Türkçesinin
farklı morfolojik özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
Karaçay-Malkar Türkçesinde çokluk eki isim ve fiil çekiminde düzenli olarak{-lA}’dır.
Dostları ilə paylaş: |