D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

---

D Ə D Ə  Q O R Q U D
a r a ş d ı r m a l a r ı
• Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya 
• Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
• Pedaqogika, Fəlsəfə və Psixologiya
Bakı- 2013
ADPU-nun nəşriyyatı
2

---

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
“Dədə Qorqud elmi-tədqiqat mərkəzi”
R E D A K S İ Y A     H E Y Ə T İ:
Yusif Məmmədov, AMEA-nın müxbir üzvü, f.-r. üzrə e. d., prof. (sədr)
Vilayət Əliyev, fil. üzrə e. d., prof. (sədr müavini)
Ramazan Qafarlı, fil. üzrə e. d., prof. (məsul redaktor)
Buludxan Xəlilov, fil. üzrə e. d., prof.
Əzizxan Tanrıverdi, fil. üzrə e. d., prof. 
Fərrux Rüstəmov, ped. üzrə e. d., prof.
Himalay Qasımov, fil. üzrə e. d., prof. 
İbrahim Bayramov, fil. üzrə e. d., prof. 
İramin İsayev, prof.
Qəzənfər Paşayev, fil. üzrə e. d., prof. 
Muxtar Kazımoğlu (İmanov), fil. üzrə e. d., prof. 
Məhərrəm Qasımlı, fil. üzrə e. d., prof. 
Nizami Cəfərov, AMEA-nın müxbir üzvü, fil. üzrə e. d., prof. 
Nizami Xudiyev, fil. üzrə e. d., prof. 
Rəfail Hüseynov, AMEA-nın müxbir üzvü, fil. üzrə e. d., prof.
Seyfəddin Rzasoy, fil. üzrə e. d.
Tərlan Novruzov, fil. üzrə e. d., prof. 
Zahid Xəlil, fil. üzrə e. d., prof. 
Cavad Heyət (İran)
Faiq Çələbiyev, sənətşünaslıq doktoru, prof. (Rusiya)
Fikrət Türkmən, doktor-prof. (Türkiyə)
Osman Sərtqaya, doktor- prof. (Türkiyə)
Pərixanım Soltanqızı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Aynurə Əliyeva, elmi işçi
Mehriban Sərdarova, elmi işçi (məsul katib)
Dədə Qorqud araşdırmaları - II, - Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2013. - 317 s. 
“Dədə Qorqud elmi-tədqiqat mərkəzi”nin yeni dərgisinin ilk buraxılışında türk mədə-
niyyətinin tarixinə və ədəbi-nəzəri problemlərə həsr olunan apaşdırmalar toplanmışdır. 
© Dədə Qorqud araşdırmaları - II, Bakı - 2013

---

3
FOLKLOR, 
ETNOQRAFIYA VƏ 
MIFOLOGIYA

---

4
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
«Xronotoplar  nəzəriyyəsi»ndə  zamanla 
məkan vəhdətdə götürülür. İlk dəfə Eynşteynin 
işlətdiyi  termini  (yunan  mənşəli  «xronotop» 
sözünün hərfi mənası «zaman-məkan» demək-
dir) bədii yaradıcılığa tətbiq edən M.M.Baxtin 
zamanla məkan arasındakı qarşılıqlı əlaqənin 
fikrin  obrazlı  əksində  oynadığı  rolu  göstər-
mişdir.  Onun  təlimində  zamanın  məkandan 
ayrılmazlığı bədii mətnlərin şərti-məzmun kateqoriyası hesab edi-
lir. Ümumiyyətlə, insanın metaforik düşüncəsində zaman və məkan 
əlamətləri iki halda bir-birinə qarışır, daha doğrusu, biri digərini 
tamamlayır. Birinci halda, insanın iradəsindən asılı olmayaraq baş 
verir, zaman yığcamlaşdırılır, «bədii görüntülü olur; məkan isə in-
tensivləşir, zamanı hərəkətə gətirir, süjetin, hadisənin inkişafı ilə ge-
nişlənir. Zamanın əlamətləri məkanla açıqlanır, məkan isə zamanın 
ölçülməsi ilə dərk olunur» [22,10]. İkinci halda düşünülmüş şəkildə 
insanların özləri tərəfindən zaman məkanla birləşdirilir.
Ramazan Qafarlı,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
MİFOLOJİ KONTİNUUM* (MƏKAN-ZAMAN
SİSTEMİ) DAXİLİNDƏ VƏHDƏT - XRONOTOPLAR**
*«Kontinuum» sözü latın dilindən («Continuum») götürülüb, mənası «fasiləsiz», 
«davamlı» deməkdir. Bütün real rəqəmlərin sistemi kimi anlaşılır. İlk dəfə fəlsəfi 
termin olaraq A.F.Losevin antik yunan estetikasına həsr olunan əsərlərində işlədil-
mişdir. Bax: Лосев А.Ф. История античной эстетики. Ранняя классика. — М.: 
«Высшая школа», 1963; «АСТ», 2000.
**«Xronotop» yunan dilindəki  «xronos» («zaman») və «topos» («məkan») söz-
lərindən yaranmışdır, zaman-məkan əlaqələrinin qanunauyğun bağlılığı demək-
dir. Bax: Бахтин М. М. Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по 
исторической поэтике // Вопросы литературы и эстетики. : Сб. — М.: Худож. 
лит, 1975. — С. 234-407.

---

5
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
Zaman-məkan vəhdətinin mifoloji görüşlərdə əksinin də iki for-
ması müəyyənləşdirilmişdir: 
1)  Mifoloji  və  bədii  düşüncədə  sosial-ədalət  kateqoriyalarının 
(məqsədəçatma, haqq-ədalət, bütövləşmə, cəmiyyətin və insanların 
harmonik vəziyyətləri və s.) məhdudlaşdırılması keçmişlə gələcəyin 
eyniləşdirilməsindən irəli gəlir. Məsələn, cənnət, Qızıl dövr, qəhrə-
manlıq əsri, qədim həqiqətlər zamanı kimi ideyaların yaranması və 
yeri keçmişlə əlaqələndiyi halda arzulanan gələcək şəklində çatdı-
rılır. «Biri var idi, biri yox idi» mifik qənaətində dünyada hələ heç 
nəyin start götürmədiyi məqamlarda zamanla məkanın bünövrəsinin 
vəhdətdə qoyulmasından bəhs olunur. Kainatda durğunluq hökm sü-
rür. Xaos hələ parçalanmamış, ünsürlərə ayrılmamışdır. Çünki «za-
manın hərəkəti başlamayıbsa, deməli, məkan və zamanın anı da yox-
dur» (M.M.Baxtin). Misalda «var olmaq» gələcəyin, «yox olmaq» 
isə keçmişin nişanəsidir. «Bir diyarda bir padşah var idi» təsdiqi ilə 
hərəkət meydana gətirilir və zamanla məkanın vəhdəti baş tutur, dur-
ğunluq aradan götürülür. Bundan sonra isə arzulanan gələcəyə çatma 
yolları axtarılır. 
2)  Məkanla  zamanın  vəhdəti  esxatologizmə  əsaslanır.  Zaman-
la-məkan vəhdətinin mifoloji dərkinin bu formasında gələcək işıq-
lı deyil, hər şeyin sona çatması, məhvi şəklində təsəvvürə gətirilir. 
M.M.Baxtin yazırdı ki, «bu münasibətdə dünyanın sonunun fəlakətlə 
və təmiz dağılmaqla, ya yeni xaos, ya da İlahi hakimliklə nəticələn-
məsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, - əsas odur ki, bütün mövcudatın 
sonu vardır və bu son çox yaxındır» [22,77]. Beləliklə, insanın mə-
kan və zaman haqqında mifik görüşləri ilə bağlı problemlər müxtə-
lif aspektli olduğu üçün araşdırılmasında çətinliklər meydana çıxır. 
Lakin xarakterik və tipik cəhətlərini ümumi şəkildə göstərməklə də 
olsa,  dünyanın  mənzərəsini  canlandıran  kateqoriyalardan  ikisinin 
(məkan  və  zaman)  özünəməxsusluğunu  və  mühümlüyünü  nəzərə 
çatdırmaq mümkündür. 

---