\\ddfalınma sözlər: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində işlənən sözlərin bir
Yüklə 141,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
| \\DDFAlınma sözlər: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində işlənən sözlərin bir qismi də dilimizə başqa dillərdən gəlmişdir. Bu sözlər müəyyən tarixi faktorlar , məkan və zaman münasibətləri ilə əlaqədar olaraq müxtəlif dillərdən dilimizə keçmişdir.Belə sözlər öz tarixiliyi etibarilə Qafqaz dillərindən, ərəb dilindən ,fars dilindən, rus dili vasitəsilə dilimizə keçmişdir.Başqa dildən yalnız sözlər deyil, ifadə və şəkilçilər də alına bilir.Alınma sözlər bütün dillərdə eyni miqdarda deyildir. Onların miqdarı bəzilərində çox , bəzilərində isə az olur.Alınma sözlərin çoxluğu nə dilin müstəqilliyini inkar edir, nə də onun təsir gücünü azaldır. Sözlər bir dildən başqasına müxtəlif şərait və zamanlarda, əsasən , aşağıdakı yollarla keçir. 1)
Zəruri və məcburi yoll: Bu yolla alınan sözlərə zəruri və məcburi alınma sözlər deyilir.Zəruri və məcburi alınma sözlər öz növbəsində iki yerə ayrılır: Zəruri alınmalar,məcburi alınmalar. Başqa dillərdən müəyyən təlabatla bağlı olaraq alınan sözlər zəruri alınmalardır.Zorakılıq nəticəsində alınan, yaxud keçən sözlər isə məcburi alınmalardır. 2)Ədəbi və danışıq dili vasitəsilə : Belə sözlər ədəbi və danışıq dili vasitəsi ilə alınan sözlərdir. Ədəbi dilimizdə istər yazılı, istərsə də şifahi yolla, əsasən, elmi, siyasi və s. terminlər, beynəlmiləl sözlər alınır, Bu, dilin hər bir dövründə baş verir. 3)
vasitəli və vasitəsiz alınma sözlər deyilir
Hər bir dil başqa dilin sözlərini, ya birbaşa özü, ya da özgə bir dilin vasitəsilə alır. Başqa dilin sözləri bilavasitə mənbə dildən alınmışsa, bunlar vasitəsiz alınma sözlər adlanır. Sözlər bilavasitə mənbə dildən yox, başqa bir dilin vasitəsilə alınmışsa , bunlar vasitəli alınma sözlər hesab edilir.Məsələn: dilimizdəki rus dilinə məxsus olan sözlər vasitəsiz alınmalardır,rus dili vasitəsi ilə dilimizə keçən avropa sözləri isə vasitəli alınmalardır.
Azərbaycan dilində alınma sözlərin səbəbləri Azərbaycan dilinin leksik tərkibində həm qonşu, həm də qonşu olmayan xalqların sözləri vardır. Bütün bu sözlər dilimizə təsadüfi olaraq deyil, əsasən , aşağıdakı səbəblər nəticəsində daxil olmuşdur: 1)Tarixən xalqımızın bir sıra istilalara məruz qalması nəticəsində 2) Xalqımızın tarix boyu onu Şərqdən, Qərbdən , Cənub və Şimaldan əhatə edən xalqlarla qonşuluq münasibətlərində yaşaması. 3)Azərbaycanın coğrafi şəraiti hesabına 4)Obyektiv inkişaf qanunları ilə əlaqədar olaraq 5)Başqa xalqlarla siyasi, iqtisadi , elmi , mədəni əlaqələr nəticəsində və s... Azərbaycan dilindəki alınma sözlərin təsnifi: Alınma sözlər, əsasən , aşağıdakı cəhətlərinə görə təsnif olunur: 1)Tarixinə görə 2) İşlənmə dairəsinə görə 3) Mənşəyinə görə Alınma sözlər təsnif olunarkən mənbə dil əsas götürülməlidir.Azərbaycan dilindəki alınma sözləri mənşəyinə görə aşağıdakı qruplara bölmək olar: 1)
ərəb mənşəli sözlər 2)
fars mənşəli sözlər 3)
rus mənşəli sözlər 4)
avropa mənşəli sözlər 5)
qafqaz mənşəli sözlər Dilimizdəki alınma sözləri seçmək mümkündür.Məsələn,bu yollardan da biri ahəng qanunudur.Bu qanun əsasında hər hansısa bir sözün bizim dilimizə məxsus olub olmamasını aydınlaşdıra bilərik…
Ahəng qanunu
Ahəng qanunu iltisaqi dillərə məxsus bir qanundur.Flektiv dillərdə özünü göstərmir.Ahəng qanununu dar mənada yəni tək saitləri ahəngi olaraq,geniş mənada isə həm saitlərin həm də samitlərin ahəngi kimi demək olar. Burada belə bir cəhəti də yada salaq ki, Azərbaycan dilinin müxtəlif şivələrində bu və ya digər şəkildə ahəng qanunu pozulmasına baxmayaraq,ədəbi dildə bu qanun müəyyən dərəcədə yaşayır və öz hökmünü saxlayır.Azərbaycan ədəbi dilində ahəng qanunu yalnız söz köklərinə deyil,daha çox sözlərə bitişən şəkilçilərdə özünü göstərir. Beləliklə,demək olar ki,ahəng qanunu sözdəki səslərin həmcinsləşmə,həmahəngləşmə yolu ilə uyuşmasıdır. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində ahəng qanununun başlıca üç növü vardır: 1)Saitlərin ahəngi 2) Samitlərin ahəngi 3)Saitlərlə samitlərin ahəngi
Saitlərin ahəngi :Saitlərin ahəngi budur ki,sözün birinci hecasındakı incə dodaqlanmayan saitdən sonra, incə dodaqlanmayan,incə dodaqlanan saitdən sonra incə dodaqlanan ,qalın dodaqlanmayan saitdən sonra qalın dodaqlanmayan,qalın dodaqlanan saitdən sonra qalın dodaqlanan sait gəlməlidir. Ahəng qanunu kök və şəkilçi arasında da özünü göstərir. Saitlərin ahəngi dilə və dodağa görə iki yerə bölünür: 1)Dil ahəngi- dilə görə fərqlənən saitlərin uyuşması 2)Dodaq ahəngi- dodağa görə fərlənən saitlərin ahəngi
Saitlərlə samitlərin ahəngi: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində saitlərlə samitlərin ahənginin iki növü var: 1)Dilin vəziyyətinə görə həmcins saitlərlə samitlərin ahəngi 2) Səs tellərinin vəziyyətinə görə həmcins saitlərlə samitlərin ahəngi
Dilin vəziyyətinə görə həmcins saitlərlə samitlərin ahəngi əslində arxa sıra səslərinin uyuşmasından və ön sıra səslərinin uyuşmasından ibarətdir.Bu isə həm saitlərdə,həm də samitlərdə bu növ fonem qoşalığının varlığı ilə əlaqədardır. Yüklə 141,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|