Dədə Qorqud ● 2015/IV
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
DƏDƏ QORQUD
DADA GORGUD
Elmi-ədəbi toplu
İldə 4 sayı buraxılır
IV (57)
BAKI - 2015
Toplu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.
Baş redaktor: Ramazan QAFARLI
Redaksiya heyəti:
Kamal Abdulla, Anar, Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə), Amanmırat Baymıradov (Türkmənistan), Cəlal Bəydili, Nizami Cəfərov, Özkul Çobanoğlu (Türkiyə), Ali Duymaz (Türkiyə), Metin Ekici (Türkiyə), M.Ocal Oğuz (Türkiyə), Kamran Əliyev, Əfzələddin Əsgərov, İsa Həbibbəyli, Muxtar İmanov, Teymur Kərimli, Sərxan Xavəri, Ağaverdi Xəlil, Rüstəm Kamal (Rəsulov), Şakir İbrayev (Qazaxstan), Tofiq Məlikov (Rusiya), Elxan Məmmədli, Törə Mirzəyev (Özbəkistan), Oljas Süleymenov (Qazaxıstan), Sadık Tural (Türkiyə), Fikrət Türkmən (Türkiyə)
Baş redaktorun müavini: Seyfəddin Rzasoy
Baş redaktorun müavini: Nail Qurbanov
Məsul katib: Tahir Orucov
Nəşrinə məsul: Əziz Ələkbərli
“Dədə Qorqud”. Elmi-ədəbi toplu, IV. Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2015, 170 səh.
ISSN 2309-7949
© Folklor İnstitutu, 2015
Qorqudşünaslıq: axtarışlar, aşkarlamalar
Ləman VAQİFQIZI (SÜLEYMANOVA)
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
AMEA Folklor İnstitutunun
“Dədə Qorqud” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
e-mail: lemansuleymanova@rambler.ru
XOCAVƏND RAYONUNDAN TOPLADIĞIMIZ FOLKLOR MƏTNLƏRİNDƏ QARACA ÇOBAN OBRAZI
Xülasə
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən “Kitabi-Dədə Qorqud”la yaxından səsləşən mətnlər tez-tez qeydə alınır. Bunların arasında Təpəgöz və ya Kəlləgözlə bağlı süjetlər, can yerinə can vermə motivi, Əzrayılın quş formasında təsəvvürləri daha çoxdur. Ancaq bu gün “Kitabi-Dədə Qorqud”da mövcud olan obrazlarla bağlı mətnlərin xalq arasında yaşaması məsələsi nisbətən az rastlanan haldır. Bu baxımdan Xocavənd rayonu1 sakinləri arasında Qaraca çobanla bağlı söylənən mətnlər olduqca diqqətçəkicidir. Biz bu obrazla bağlı ilk məlumatları hələ Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti ilə görüşümüzdə aldıq. Ancaq söhbətləşdiyimiz şəxslərin ali təhsilli olması səbəbindən onların sadəcə olaraq buradakı dağın Qaraçuq adının daşıdığı üçün belə danışdıqlarını güman etdik. Söyləyicilərimizlə görüşlərimiz zamanı isə yanıldığımızı anladıq. Söyləyicilər bu obrazı gah Qara Çoban, gah da Qaraca Çoban adlandırırdılar. Hal-hazırda erməni işğalında olan Qaraçuq dağının Qaraca çobanın yaşayış yeri olması topladığımız mətnlərdə tez-tez vurğulanır. Topladığımız örnəklərdə Qaraca çobanın boy-buxunundan, güc-qüvvəsindən, qəbrindən, qoyun arxacından və s.-dən də tez-tez bəhs olunur. Bu bölgədən qeydə aldığımız mətnlərdə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə səsləşmələr çox olsa da, Qaraca çoban dastan qəhrəmanı olmaqdan daha çox mifoloji obraz kimi özünü göstərir.
Açar sözlər: Qarabağ, Xocavənd, “Dədə Qorqud kitabı”, Qaraca çoban, sapand
IMAGE GARAJA CHOBAN IN THE TEXTS WE GATHERED FROM KHOJAVAND REGION
Summary
It is often collected texts from different regions of Azerbaijan related with "Kitabi Dede Gorgud". These plots: with related Tapagoz and Kallagoz, sacrifice themselves for others, description Azrayil as birds are more among gathered texts. But images existing in "Kitabi Dede Gorgud " and related texts we are faced relatively low. From this point of view, spoken texts related Garaja Choban among Khojavand people are very striking. We have gained first facts from the Executive Power Khojavand region related this image. We met people were educated, therefore, we believe that, this people say that, because people called the local mountains as Garachug. When we meet local people, we realized that we were wrong. Local people call this image then Gara Choban, or Garaja Choban now. Armenians occupied these places now and we gained facts it was place of residence of Garaja Choban. In our example, Garaja Chobans height, strength, grave, sheep back, and others often described. In our text gained from this region though there are many relations with the epos "Kitabi Dede Gorqud", Garaja Choban shows himself more like mythological image.
Key words: Karabakh, Khojavand, "Dada Gorgud book", Garaja Choban, sapand
ОБРАЗ КАРАДЖА ЧОБАНА В ФОЛЬКЛОРНЫХ ТЕKСТАХ
СОБРАННЫХ В ХОДЖАВЕНДСКОМ РАЙОНЕ
Резюме
Очень часто встречаются схожие по содержанию тексты в «Китаби Деде Горгуд», собранных в различных регионах Азербайджана. В данном случае имеет место связь персонажей между собой, такие как Темеглазый и Лобоглазый, такой мотив как быть жертвой вместо кого-то и часто встречается воображение смерти в облике птицы. Но сегодня, в текстах связанные с существующими образами в «Китаби Деде Горгуд» не так часто глаголет уста народа. В этом плане, образ Караджа Чобана рассказанное жителями Ходжавендского района весьма интересна. Первые сведения об этом образе мы получили при встрече с представителями Исполнительной власти Ходжавендского района. Учитывая тот факт, что наши собеседники были люди с высшим образованием, то название горы Караджук мы представили таковым, но при встрече со сказителями мы поняли, что ошибались. Сказители этот образ называли либо Кара Чобан, либо Караджа Чобан. В собранных нами материалах упоминается гора Караджук, где проживал Караджа Чобан, который по сей день находится в руках армянских оккупантов. В собранных нами образцах, образ Караджа Чобана часто представляется как высокий, неимоверно могучий и т.д. Тексты собранные в данном регионе часто перекликается с содержанием дастана в «Китаби Деде Горгуд», здесь образ Караджа Чобана больше выявляется как мифологический образ, нежели как образ дастанного героя.
Ключевые слова: Карабах, Ходжавенд, «Китаби Деде Горгуд», Караджа Чобан, праща.
Qaraca Çoban və yaxud Qara Çoban. Bölgədən qeydə aldığımız materiallar arasında xeyli sayda mifoloji mətn var. Bunların bir qismi bütün bölgələrimiz üçün xarakterik olan mifoloji rəvayətlərdir. Xocavənd sakinlərindən topladığımız rəvayətlərin bir qismini də Qaraca Çobanla bağlı söylənən mətnlər təşkil edir. Qeyd edək ki, “Dədə Qorqud kitabı” ilə səsləşən mətnlər həm bizim tərəfimizdən, həm də digər folklorçular tərəfindən başqa bölgələrdən də qeydə alınıb. Bunların arasında “can yerinə can vermə”, “ölümdən qaçma” motivləri, Təpəgöz və ya Kəlləgözlə bağlı süjetlər, eləcə də Əzrayılın quş formasında təsəvvür olunmasına dair materiallar daha çoxdur [Şəki folklor örnəkləri II kitab, səh.79, 81-82; Şəki folklor örnəkləri III kitab, səh.9-14, 64-71; Şirəliyev, səh. 367; AFA. Zəngəzur folkloru, 50; AFA. Ağdaş folkloru, 398-401 və s.]. Bununla yanaşı, müxtəlif bölgələrimizdə elə alqış, qarğış, ağı və s. mətnlərlə üzləşirik ki, bu mətnlərin bəzən ruhunda, bəzən də qafiyələnməsində “Dədə Qorqud”la müəyyən səsləşmələr özünü göstərir:
Axar sular həmməşə axsın [Qarabağ, VI c., səh. 391].
Üzün ağ olsun,
Yediyin yağ olsun.
Mindiyin bir köhlən daylağ olsun,
Gəzdiyin yaylağ olsun! [Qarabağ, VI c., səh. 393].
Atının dalınca qulun səhməsin [Qarabağ, VI c., səh. 393].
Yükün binə tutmasın.
Yükün kölgə salmasın.
Yükün yığılmasın [Qarabağ, VI c., səh. 393].
Duranda yerə naz eliyən,
Gedəndə boyuna naz eliyən,
Gedəndə yerişi göyçək,
Gələndə gülüşü göyçək,
Gözəlliyi güldən götürən,
Ağlığı qardan götürən ... [Qarabağ, VII c., səh.349] və s.
Xocavənd sakinləri arasında Qaraca Çobanla bağlı mətnlər olduqca məşhurdur. Qaraca Çoban obrazının bu bölgədə mövcud olması ilə bağlı ilk məlumatlara mərhum folklorşünas Şamil Cəmşidovun “Kitabi-Dədə Qorqud”u vərəqləyərkən” adlı əsərində rast gəlirik. Təəssüf ki, Şamil Cəmşidov o zaman topladığı mətnləri nəşr etdirməyib, yalnız yığcam məlumat verməklə kifayətlənib [Cəmşidov, səh.91-92]. Bölgəyə səfər etdiyimiz zaman bu obrazla bağlı ilk məlumatları hələ Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyəti nümayəndələri ilə görüşümüzdə aldıq. Ancaq söhbətləşdiyimiz şəxslərin ali təhsilli olması səbəbindən onların sadəcə olaraq buradakı dağın Qaraçuq adını daşıdığı üçün belə danışdıqlarını güman etdik. Söyləyicilərimizlə görüşlərimiz zamanı isə yanıldığımızı anladıq.
Onu da qeyd edək ki, bütün xocavəndlilər bu obrazla bağlı mətnləri danışa bilmirlər. Xocavənd rayonunun Muğanlı, Əmirallar, Qaradağlı kəndlərinin camaatı arasında bu mətnlərin daha geniş yayıldığının şahidi olduq. Xocavənd və Kuropatkin kəndlərindən olan söyləyicilərimiz Qaraca Çobanla bağlı bir neçə mətn danışdılar. Onlar bu mətnlərin yuxarıda adlarını qeyd etdiyim kəndlərin sakinləri olan qonşularından eşitdiklərini qeyd edirdilər. Rayonun Tuğ, Salakətin, Axullu, Günəşli kənd sakinlərindən isə bu obrazla bağlı heç nə toplaya bilmədik.
Mətni danışan şəxslərin demək olar ki, hamısı söylədikləri mətnləri vaxtilə öz ata-babalarından və yaxud kəndin yaşlı sakinlərindən eşitdiklərini deyirdilər. Bu faktın özü ərazinin işğalından qabaq həmin mətnlərin bölgədə nə qədər yayğın olduğunu göstərən faktdır. Biz sakinlərdən bu obrazla bağlı topladığımız mətnlərin hamısını Xocavənd rayonunun sakinlərindən toplayıb tərtib etdiyimiz kitabda vermədik. Onlardan yalnız doqquzunu seçib ora saldıq [Qarabağ, VII c., səh. 21-25]. Qalanlarını isə bir-birini təkrarladıqları üçün, bəzilərini isə zəif olması səbəbindən kitaba daxil etmədik.
Söyləyicilərə Qaraçuxa ilə bağlı sual ünvanladığımızda onlar bəzən Qaraçuxanı Qaraca Çobanla dəyişik salır, onun haqqında məlumat verməyə başlayırdılar. Söyləyicilər bu obrazı gah Qara Çoban, gah da Qaraca Çoban adlandırırdılar [Qarabağ, VII c., səh.21-24]. Maraqlıdır ki, “Dədə Qorqud kitabı”nın özündə də Qaraca Çobanın müxtəlif cür adlandırıldığının şahidi oluruq. Dastanda Qaraca Çobanın adı 45 dəfə çəkilib ki, onlardan yalnız beşində obraz Qaraca Çoban adlandırılıb, beş dəfə Qaracıq Çoban, bir dəfə Qaracuq Çoban, bir dəfə Qarıcıq Çoban, otuz üç dəfə isə sadəcə çoban formasında işlədilib.
Şamil Cəmşidov Martuni, Ağcabədi və Jdanov1 rayonlarının əhalisinin Qaraca Çobanın adını Qaraçuq Çoban, Qaraçuq dağını isə eyni zamanda “Qaraçuğun dağı”, yaxud “Qara Çoban dağı” şəklində tələffüz etdiklərini yazır [Cəmşidov, səh.91].
Xocavəndli söyləyicilərimiz Qaraca Çobanın Qaraçuq dağının ətəyində yaşadığını, orada qoyunlarının yataq yerinin, su kəhrizinin olması haqqında məlumat verir, Qaraca Çobanın bütün var-dövlətinin bu dağda olmasını deyirdilər [Qarabağ, VII c., səh.21-24]. Qaraçuq dağının da “Dədə Qorqud kitabı” ilə bağlı toponim olması məlum həqiqətdir. Bu obrazın məşhur qəhrəmanlarından biri olan Qazan xanın epitetlərindən biri də “Qaraçuğun qaplanı”dır. Qaraca Çobanın Qaraçuq dağından əyilərək Xonaşen çayından su içməsi, çox böyük olduğu üçün öləndə bir qəbrə yerləşməməsi, bölünərək 3, 7, bəzən də 40 qəbirdə dəfn olunması, məzarının uzunluğunun 200-300 metr olmasının vurğulanması nəhənglərlə bağlı təsəvvürlərin bölgədə bu obraza transformasiya olunduğunun sübutudur.
Qaraçuq dağı. Hazırda ermənilər tərəfindən işğal olunmuş ərazidədir.
Qaraçuq dağının ətəyində salınmış Avşar qəbiristanlığında iri qara daşlar vardır. Yerli sakinlərin dediyinə görə, bu daşlar çox ağırdır, qaldırmaq olmur. Həm də bu daşların yalnız burada mövcud olması, yaxın ərazilərdə rast gəlinməməsi ilə bağlı məlumatlarla da tez-tez qarşılaşırdıq. Xocavəndlilərin dediyinə görə, bu daşlar vaxtilə Qaraca Çobanın atdığı daşlardır.
Xonaşen çayı. Uzaqdan Qaraçuq dağı görünür.
Nərgiztəpədə olan bu daş qalağını əhali Qara çobanın sapandından
atılmış daşlar hesab edir.
“Dədə Qorqud kitabı”nda Qaraca Çobanın Dəmirqapı Dərbənddə Qazan xanın on min baş qoyununun ardınca gələn kafirlərlə döyüşü zamanı və Qazanın evini qurtarmağa getdiyi zaman kafir çəngəlinə vurulan Uruzu qurtarmaq üçün sapanddan daş atdığından bəhs olunur. Dastanda Qaraca Çobanın sapandı belə təsvir olunur: “Çobanın üç yaşar dana dərisindən sapanınını ayasıydı, üç keçi tüyindən sapanını qollarıydı. Bir keçi tüyindən çatlagucıydı. Hər atanda on iki batman daş atardı. Atdığı daş yerə düşməzdi. Yerə dəxi düşsə, toz kibi savrılırdı, ocaq kibi obrılur idi. Üç yıladaq daşı düşdügi yerinı otu bitməzdi. Semiz qoyun, arıq toqlı bayırda qalsa, qurt gəlib yeməzdi sapanını qorqusundan” [Kitabi-Dədə Qorqud, səh. 51]. Xocavənd sakinlərindən qeydə aldığımız mətnlərdə Qaraca Çobanın həmin daşları bir neçə səbəblə atması vurğulanır. Bu mətnlərdən birində göstərilən səbəb “Dədə Qorqud kitabı”ndakı sapanddan daş atma məsələsi ilə çox oxşardır. Yəni burada da Qaraca Çobanın dağın başında dayanaraq üstünə gələn düşmən qoşununa sapandla daş atmasından söhbət açılır, amma düşmənlərin nə səbəbə gəlməsi göstərilmir [Qarabağ, VII c., səh.21]. Digər mətndə Qaraca Çobanın ölülərini çox ağlayan avşar camaatını qəbiristanlıqdan qovmaq üçün Qaraçuq dağında dayanaraq buranı daşladığından bəhs olunur [Qarabağ, VII c., səh.23]. Başqa bir mətndə Qaraca Çobanın Qaraçuqda dayanaraq Nooruz dərəsinə daş atmasından söhbət gedir. Qaraca Çobanın daşının böyüklüyünü nəzərə çarpdırmaq üçün söyləyici “Savet dövründə nə qədər texnika varıydı, onu sahədən çıxara bilmədi, güjü çatmadı çıxartmağa. Heylə böyüh qayaydı” [Qarabağ, VII c., səh. 21] kimi cümlələrdən istifadə etdi. Mətnlərdən birində isə camaatın torpaq payı böldüyü zaman Qaraca Çobanın daş atması, daşın getdiyi məsafə qədər ərazini özünə yataq yeri götürməsi qeyd olunur [Qarabağ, VII c., səh.24].
“Yerli əhalinin Qaraçuq ərazisində Qaraçuq Çobanın adı ilə əlaqədar olaraq göstərdiyi coğrafi əlamətlərindən “Qaraçuq Çobanın qoyun arxacı”, “Qaraçuq Çobanın köç yolu”, “Qaraçuq Çobanın bulağı”, “Qaraçuq Çobanın ulaq daşı”, “Qaraçuq Çobanın sapand daşları” və nəhayət, “Qaraçuq Çobanın 6 hissədən ibarət nəhəng “qəbri” diqqəti cəlb edir. Martunu, Ağcabədi və Jdanov rayonlarında yaşayan Allahverdi Xəlilov, Həmid Xəlilov, Xanlar Məmmədov, Qaraş Cəfərov, Surxay İsmayılov, Xanış Məmmədov, Hüseyn Məmmədov, Heydər Nağıyev və başqalarının ata-babalarından Qaraçuq Çoban haqqında eşitdikləri rəvayətlərdə deyilir: “Qaraçuq Çoban son dərəcə nəhəng bir adam imiş, o öz doğma məskəni olan Qaraçuq dağının zirvəsindən əyilib, dağın yaxınlığından axan Xonaşin çayından su içərmiş, o bir pud saqqızı bir dəfəyə ağzına alıb çeynəyərmiş. Onun çomağı o qədər iri imiş ki, yanınca sürüyərkən yerdə xış kimi cız salarmış. Qaraçuq Çoban özünün zəncir qollu sapandına böyük qoyun boyda daşları qoyub atmaqla basqın edən düşmənləri qovarmış....”. Şamil Cəmşidov Martuni, Ağcabədi və Jdanov rayonlarının əhalisinin Qaraca Çobanın adını Qaraçuq Çoban, Qaraçuq dağını isə eyni zamanda “Qaraçuğun dağı”, yaxud “Qara Çoban dağı” şəklində tələffüz etdiklərini yazır [Cəmşidov, səh.91]. Ş.Cəmşidovun verdiyi məlumatların böyük bir qismi bu gün də bölgə əhalisi arasında yaşayır, bir qisminə isə təəssüf ki, rast gəlmədik. “Qaraçuq Çobanın qoyun arxacı”, “Qaraçuq Çobanın sapand daşları”, “Qaraçuq Çobanın 6 hissədən ibarət nəhəng “qəbri” Qaraçuq dağının zirvəsindən əyilib, dağın yaxınlığından axan Xonaşen çayından su içməsi ilə bağlı məlumatlar bölgə əhalisi arasında bu gün də yayğındır. “Qaraçuq Çobanın köç yolu”, “Qaraçuq Çobanın bulağı”, “Qaraçuq Çobanın ulaq daşı”, bir pud saqqızı bir dəfəyə ağzına alıb çeynəməsi, böyük çomağı ilə bağlı məlumatlarla isə rastlaşmadıq.
Söyləyicilərdən biri Qaraca Çobanın dəfnindən danışarkən qeyd etdi ki, o zaman yazı-pozu olmadığından, dəfndə kimlərin iştirak etdiyini bilmək üçün gələnlərin hamısı əllərində bir dənə qara daş gətirib qəbrin üstünə qoyublar [Qarabağ, VII c., səh.24].
Afşar qəbiristanlığında Qaraca Çobanın qəbrinin yerləşdiyi ərazi
Şamil Cəmşidovun yazdığına görə, bölgə əhalisi Qaraca Çobanın ölümü haqqında belə məlumat verir: “Qaraçuq Çoban peyğəmbər əyyamında yaşamışdır. Lakin o, Allahı, peyğəmbəri tanımazmış. Bir gün iki dərviş onun yanına gəlib, peyğəmbər adından danışaraq, qoyunlardan qurban kəsməyi tələb edir. Bunu qəbul etməyib dərvişləri qovduğu üçün Allahın Qaraçuq Çobana acığı tutub, özünü və qoyunlarını daşa döndərmişdir” [Cəmşidov, səh.91].
Nərgiztəpə ərazisində yerləşən Afşar qəbiristanlığı
Başqa bir rəvayətdə isə onun öz əcəli ilə öldüyü göstərilir. “Qaraçuq Çoban ölümünün yaxınlaşdığını duymuş, Qaraçuq dağının başında dayanıb, sapandına böyük bir daş qoyub atmış və demişdir: “Sapandın daşı hara düşsə, məni orada dəfn edərsiniz”. Daş gəlib Qaraçuqdan təxminən 15 kilometr aralı olan Nərgiztəpəyə düşmüşdür. Odur ki, öləndə onu burada dəfn etmişlər. Lakin Qaraçuq Çobanı nə götürmək, nə də bir qəbrə yerləşdirmək mümkün olmadığından baş, bədən, iki qol, iki qılça olmaqla 6 hissəyə bölüb ayrı-ayrı qəbirlərdə basdırmışlar” [Cəmşidov, səh.91].
Hazırda Qaraçuq Çobanın qəbri deyə göstərilən Nərgiztəpə adlı bu yer çox qədim bir qəbiristanlıqdır. Burada köhnə qəbirlərin sinə və baş daşları üzərində ox-kaman, at, atlı, ev, kuzə və s. şəkillər həkk edilmişdir.
Söyləyicilər bəzən bu obrazı müasir dövrlə əlaqələndirirlər. Qaraca Çoban haqqında informasiya verən söyləyici sonda mətnə təəssüf hissiylə belə bir əlavə etdi: “Onnan sora Qara Çoban çıxdı getdi, erməni gəldi ora yelihləndi” [Qarabağ, VII c., səh. 22]. Erməninin bu ərazilərə yerləşməsi çox yaxın tarixin məhsuludu. Mifoloji obraz olan Qaraca Çobanın bəzən belə “müasirləşdirilməsi” son dövr hadisələri ilə əlaqədar olaraq olduqca təbii görünür, söyləyici öz yer-yurd nisgilini məhz bu formada büruzə verir. Bəzi mətnlərdə söyləyicilər Qaraca Çobanın yataq yerinin və qoyun arxacının ermənilər tərəfindən əkilərək məhv edilməsini də vurğuladılar [Qarabağ, VII c., səh.23].
Sonuc. Bütün bu deyilənlərə əsasən belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, bu bölgədə mövcud olan Qaraca Çoban obrazı ilə bağlı mətnlərdə “Dədə Qorqud kitabı” ilə bağlı səsləşmələrin olması ilə bərabər, Qaraca Çoban və yaxud Qara Çoban mifoloji obraz kimi də özünü göstərir.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan folkloru antologiyası. XII cild. Zəngəzur folkloru / Toplayanlar: Nəbioğlu V., Kazımoğlu M., Əsgər Ə., Bakı, Səda, 2005
2. Azərbaycan folkloru antologiyası. XVI cild. Ağdaş folkloru / Toplayıb tərtib edən: Rüstəmzadə İ. Bakı, Səda, 2006
3. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. I cild. Bakı, “Yeni nəşrlər evi”, 2000
4. Cəmşidov Ş. “Kitabi-Dədə Qorqud”u vərəqləyərkən. Bakı, Gənclik, 1969
5. Qarabağ: folklor da bir tarixdir. VI kitab. (Cəbrayıl, Kəlbəcər və Tərtər rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri). Toplayıb tərtib edən: L.Vaqifqızı (Süleymanova). Bakı, “Zərdabi LTD” MMC, 2013
6. Qarabağ: folklor da bir tarixdir. VII kitab. (Xocavənd rayonundan toplanmış folklor örnəkləri). Toplayıb tərtib edən: L.Vaqifqızı (Süleymanova). Bakı, “Zərdabi LTD” MMC, 2014
7. Şəki folkloru örnəkləri. II kitab. Toplayıb tərtib edən: L.Vaqifqızı (Süleymanova). Bakı, “Elm və təhsil”, 2014
8. Şəki folkloru örnəkləri. III kitab. Toplayıb tərtib edən: L.Vaqifqızı (Süleymanova). Bakı, “Elm və təhsil”, 2016
9. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, Maarif, 1967
Çapa tövsiyə edən: fil.ü.e.d. Seyfəddin Rzasoy
Folklorşünaslıq: problemlər, tədqiqlər
Ramazan QAFARLI
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
AMEA Folklor İnstitutunun
“Dədə Qorqud” şöbəsinin müdiri
e-mail: ramazanqafar@yandex.ru
MifİK dünya modelinin kəmiyyət strukturu
Xülasə
Məqalədə mifik dünya modelinin kəmiyyət strukturunun atributları ilk dəfə olaraq sistemli şəkildə araşdırılır. Mifik dünya modelinin müxtəlif strukturlarını öyrənəndə görürük ki, ilk əvvəl o iki hissəyə bölünür – gerçək dünya və xarüqüladə dünya. Dünya şaquli xətt üzrə ən azı üç hissəyə, üfüqi xətt iləsə mərkəzi dayaq nöqtəsi qatılmaqla dörd istiqamətə ayrılır: şərq, qərb, şimal, cənub. Dünyanın əsas ölçülərinin cəmi yeddidir: 4 (yer üzünün dörd istiqaməti) + 1 (mərkəz) + 1 (yuxarı) + 1 (aşağı). Məqalədə Azərbaycan-türk mifologiyasında bir – sakral kosmoqonik başlanğıc, iki – dual kosmoqonik başlanğıc, üç – dünyanın şaquli struktur modeli, dörd – dünyanın üfüqi struktur modeli, beş – dünyanın zaman modeli, altı –dünyanın üfüqi və şaquli modeli, yeddi – dünya vəhdətinin struktur modeli, doqquz – dünyanın bütövlük modeli, on iki – dünyanın zooastral modeli, qırx – mediativ ritual modeli kimi tədqiqata cəlb edilir.
Açar sözlər: mifik dünya modeli, sakral rəqəmlər, kosmoqonik başlanğıc, dual kosmoqonik başlanğıc, dünyanın şaquli struktur modeli, dünyanın üfüqi struktur modeli, dünyanın zaman modeli, dünyanın üfüqi və şaquli modeli, dünyanın zooastral modeli, mediativ ritual modeli
THE QUANTITY STRUCTURE OF THE MYTHICAL WORLD MODEL
Summary
In the article the attributes of the quantity structure of the mythical world model are investigated for the first time systematically. Investigating the different structures of the mythical world model we see that first of all it is divided into two parts – the real world and the unreal world. According to the vertical line the world is divided at least three parts, but according to the horizontal line it is divided into four directions including the central foothold: east, west, north, south. The sum total of the main measures of the world is seven: 4 (four directions of the Earth) + 1 (centre) + 1 (up)+ 1 (down). In the article some numbers are investtigated as the models such as one – the sacred cosmogony beginning, two – dual cosmogony beginning, three – the vertical structure model of the world, four – the horizontal structure model of the world, five – the time model of the world, six – the vertical and horizontal model of the world, seven – the structure model of the world unity, nine – the integrity model of the world, twelve – the zoo astral model of the world, forty – the meditative ritual model.
Key words: the mythical world model, the sacral numbers, the cosmogony beginning, the dual cosmogony beginning, the vertical structure model of the world, the horizontal structure model of the world, the time model of the world, the horizontal and vertical model of the world, the zoo astral model of the world, the meditative ritual model
Dostları ilə paylaş: |