Dədə Qorqud • 2015Д1
Zemfira HÜSEYNOVA
BDU-nun dissertantı
e-mail: zem firajh useynova@maiL ru
.20
Sa
W
EPOS VƏ SAKRAL İLAHİ DƏYƏRLƏR:
“OĞUZNAMƏ”LƏRDƏ PEYĞƏMBƏRLİK MİSSİYASI
Xülasə
Məqalə “Oğuznamə”lərdə peyğəmbər kəlamları adlanır. Burada “Oğuznamə”lərdə verilən bir
sıra peyğəmbər kəlamları tədqiq edilir. Bu kəlamlar çox vaxt ya Dədə Qorqudun, ya da digər dastan
qəhrəmanlarınm dilindən söylənilir. Bu kəlamlar həm də oğuzlarm islam dinini qəbul etməsini
göstərir. “Oğuznamə”lərdə verilən peyğəmbər kəlamları həm də oğuzlarm həyatlarmm bütün
sahələrində islam dininin göstərişlərinə dəqiqliklə əməl etdiklərini göstərir.
Açar sözlər: “Oğuznamə”, peyğəmbər, kəlam, Allah, Dədə Qorqud
EPOS AND SAKRAL DIVINE VALUES: PROPHECY M ISSION IN THE "OGUZNAME"S
Summary
The article is called Prophet's sayings in “Qguznamehs”. Here are studied some Prophet's
sayings given in “Qguznamehs”. Sometimes these sayings were sounded by Dede Korkut, or other
legendary heroes. As well as these sayings showed that Oguzes accepted the Islam. The Prophet's
sayings given in “Qguznamehs” also showed that Oguzes carefully followed the instructions o f Islam
in all spheres o f o f their lives.
Key words: “Oguznameh”, prophet, saying, God, Dede Korkut.
ЕПОС И САКРАЛЬНО-БОЖ ЕСТВЕННЫ Е ЦЕННОСТИ: ПРОРОЧЕСТВЕННАЯ
М ИССИЯ В «ОГУЗНАМЕ»
Резюме
Статья называется поговорки Пророка в «Огузнаме». Здесь изучаются некоторые
поговорки Пророка, приведенные в «Огузнаме». Иногда эти высказывания прозвучали от Деде
Коркут, или других легендарных героев. Как эти высказывания показали, что огузы приняли
ислам. Высказывания Пророка, приведенные в «Огузнаме» также показал, что огузы
тщательно следовали инструкциям ислама во всех сферах их жизни.
Ключевые слова: "Огузнаме", пророк, поговорки. Бог, Деде Коркут
“Oğuznamə”lər haqqında bəhs edən müəlliflərdən biri olan Fəzlullah Rəşidəddin
öz kitabmda hətta. Dədə Qorqudla Məhəmməd peyğəmbərin görüşməsindən bəhs edir:
“İnal Yaqub xan yüz iyirmi il padşah oldu. Hakimi)Q^əti dövründə öz vəzirləri, naibləri,
Qara Biyat, Dədə Qorqud, salurlardan olan Damkak və Oksi ilə həmişə məsləhətlə
şirdi. Onun hakimiyyəti dövründə ölkədə və vilayətlərdə sülh və əmniyyət var idi.
Onun hökmdarlığı başa çatandan sonra hakimiyyətə oğlu İnalsır Yaqub xan gəldi. O
yeddi il padşah oldu və ölkədə sakit, xoşbəxt həyat yaratdı. Salurlardan olan Oksi Xoca
və yivaitlərdən olan Taban Xoca onun vəzirləri idi. özünün yeddi illik hakimiyyəti
dövründə oğlu Ala Atlı Kiş Dəməkli Qayı İnal xandan çox razı idi. Hələ sağlığında
Ala Atlı Kiş Dəməkli Qayı İnal xam taxta çıxardı. Bu padşahın vaxtında peyğəmbər
Mustafa sələvatullah zühur etdi. Hökmdar onun hüzuruna Bayatlardan olan Dədə
Qorqudu səfir kimi göndərdi və islamı qəbul etdi. Bu Qorqud bayatlardan olan Qara
Xocamn oğlu idi. O çox ağıllı, müdrik və gözəl insan idi. İnal xan Sır Yaqubun vaxtın
da yaşamışdır. Deyirlər o iki yüz doxsan beş il yaşamışdır. Onun natiqliyinə, sağlam
düşüncəsinə, şəxsiyyətinə aid çoxlu rəvayətlər var” (2, 70).
Dədə Qorqud • 2015/11
=21
Tarixi mənbələrdə olan bu məlumatlara əlavə olaraq demək lazımdır ki, dastaran
özü peyğəmbərin yad edilməsi ilə başlamr: “Rəsul əlehissəlam zamamna yaxm Bayat
boyundan Qorqud ata diyərlər, bir ər qopdi. Oğuzun, ol kişi təmam bilicisiydi - nə di
yərsə, olurdı. Qaibdən dürlü xəbər söylədi. Həqq təala amn könlünə ilham elədi” (1,31).
Sonra kitabda Dədə Qorqudun dilində peyğəmbər kəlamları söylənilir və
həmin kəlam lann özü belə bəzi alimlərdə belə fikir yaratmışdır ki, “yarandığı gündən
Qorqud Allahı yeri-göyü müdrikliklə, haqq-ədalətlət sistemləşdirdi... Qorqud Ata
bilavasitə öz nəslinə, bütün insanlar üzərinə zəruri olan hakimiyyət verdi və onları öz
simasında Allah-Pir kimi tanıdı” (3, 3).
Həmin alimlər Dədə Qorqudun özünün peyğəmbərlik missiyasım belə əsaslan-
dınrlar: “Kitabm ilk cümlələrindən göründüyü kimi. Qorqud Ata adi adam deyildir. O
hər şeyi bilir, dedikləri həyata keçir, gələcəkdən düzgün xəbərlər söyləyir. Digər tərəf
dən, elçiliyə gedən Qorqudu Dəli Qancar vurmaq istədikdə möcüzə göstərib Dəli Qar-
cann əlini qurudur. Deməli, Dədə Qorqud qeyri-adi ilahi xassələrə malik bir insandır.
Qırğız, Qazax qam-şaman alqışlanmn birində deyilir: “Ölü desəm ölü deyil, diri desəm
diri deyil, övliya Ata Qorqud” ...Qorqud ölməmişdir, o hər şeyi əvvəlcədən bilir, bəla-
lan qorxudur və onu çağıranda da gəlir. Nəhayət, onun “Pir” adlandınhnası Qorqud Ata-
mn bilavasitə qədim Misirlə əlaqəsi olması deməkdir. Çünki qədim yunanlann “firon”
adlandndıqlan söz, qədim Misirdə Allah mənası verən Pir sözüdür” (3, 5).
Bu kimi fikirlər nə qədər həqiqətə uyğundur, bunu dərin elmi tədqiqatlar sübut
edəcəkdir, ancaq Dədə Qorqudun hikmətləri peyğəmbər kəlam lan qədər müdrikdir.
Onlardan bir neçəsinə nəzər salaq: “Allah-allah diməyincə işlər onmaz”, “Qadir Tann
verməyincə ər bayımaz”, “əzəldən yazimasa, qul başına qəza gəlməz”, “Əcəl vədə
irməyincə kimsə ölməz”, “Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz”, “Təkəbbürlük
eyləyəni Tann sevməz”, “Dövlətsiz şərindən Allah saxlasın, xamm, sizi” (1, 31-32).
Eləcə də Dədə Qorqud öz alqışlannda islam müqəddəslərinin adını çəkir:
“Ağız açıb ögər olsam, üstümüzə Tann görklü! Tann dostu, din sərvəri Məhəmməd
görklü! Məhyəmmədin sağ yanında namaz qılan Əbubəkr siddiq görklü!... Qılınc
çaldı, din açdı şahi-mərdan Əli görklü. Əlinin oğulları - peyğəmbər nəvələri. Kərbəla
yazısında yəzidilər əlində şəhid oldu. Həsənlə Hüseyn iki qardaş belə, görklü! Yazı-
hb-düzilib göydən endi Tanrı elmi Quran görklü. Ol Quranı yazdı-düzdü üləmalar
öyrənincə köydi-biçdi. Alimlər sərvəri Osman Üffan oğlu, görklü. Alçaq evdə yapı
lıbdır Tanrı evi Məkkə görklü. Ol Məkkəyə sağ varsa, əsən gəlsə, sidqi bütün hacı
görklü... Qamusinə bənzəmədi cümlə aləmləri yaradan A llah-Tann görklü” (2, 32).
Eyni zamanda Dədə Qorqudun tənələrində belə peyğəmbərlərin adı keçir: “Ol,
Nuh peyğəmbərin eşşəyi əslidür. Andan dəxi sizi, xanım, Allah saqlasın!” (2, 33).
“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda peyğəmbər kəlam lan boylara xüsusi məna verir və
oğuzların düşüncə tərzini ifadə edir:
“Qadir Tanrı səni namərdə möhtac etməsin!
... Axır-sonu arı imandan qyırmasm!
“Amin” deyənlər didar görsin!
Ağ alnunda beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun!
Allah verən umudun üzülməsün!
Yağışdırsun, duruşdursun günahlarım
Adı görklü Məhəmməd mustafa yüzi suyuna bağışlasın, xamm, hey!” (2,51).
Dsdə Qorqud
•
2015/H
-İl
Hətta xalq arasında indi geniş yayılmış “Allahın əmri, peyğəmbərin şəriəti”
ifadəsi də eposun dilində var: “Tanrının buyruğu ilə, peyğəmbərin qövlilə... qız
qardaşın Banuçiçəyi Bamsı Beyrəyə diləməgə gəlmişəm” (2, 56).
Qeyd etdiyimiz kimi, eposun Bamsı Beyrək haqqındakı boyunda biz Dədə
Qorqud obrazının özündə belə peyğəmbər keyfiyyətləri görürük: “Dəli Qarcar
qılıncın əlinə aldı. Yuxarısından öygə ilə həmlə qıldı. Dəli bək dilədi ki. Dədəyi
dəpərə çala. Dədə Qorqud ayıtdı: “Çalırsan, əlin qurusun!” - dedi. Haqq təalanın
əmrilə Dəli Qancann əli yuxarıda asılı qaldı. Zira Dədə Qorqud vilayət issi idi, diləgi
qəbul oldu. Dəli Qarcar aydır: “Mədəd, aman, əlaman! Tanrının birliyinə yoxdur
güman! Sən mənim əlimi sağaldı gör. Tanrının buyruğu ilə, peyğəmbərin qövlilə qız
qarmdaşı Beyrəgə verəyim!” - dedi. Üç kərə ağzından iqrar eylədi. Günahına tövbə
eylədi. Dədə Qordud dua eylədi. Dəlinin əli Haqq əmrilə sapasağ oldu” (1, 56).
Mətndə işlənən “issi” kəlməsi “müqəddəs” mənasındadır. Müqəddəs adamlara əl
qaldırmaq günah olduğundan oğuzlar üç dəfə “ağızdan iqrar” edib “tövbə”
edərmişlər. Dəli Qarcar da tövbə edib bağışlanır. Belə adətlər müsəlman dünyasmda
peyğəmbərlərin müqəddəsliyi ilə bağlıdır.
Eposda hətta islamda olan ibadətlər də lazımınca verilmişdir: “Qazan bək
gördü ki, kafər qatı yaqlandı. Atından endi, arı sudan abdəst aldı. Ağ alnın yerə
qoydu, iki rükət namaz qıldı. Adı görklü Məhəmmədi yad gətirdi. Qara dinli kafərə
göz qarartdı” (2, 71).
Eposda dua edərkən islami etiketlərdən istifadə edirlər: “Yaradan haqqı üçün,
baba!” (2, 74). Yaxud da Dədə Qorqudun özü alqışlarında Məhəmməd peyğəmbərin
şəriətinə uyğun dualar edir: “Dədəm Qorqud gəlib şadlıq çaldı, boy boyladı, soyı
soyladı. Qazi ərənlər başına nə gəldigün söylədi
İmdi qanı dedigim bəg ərənlər?
Dünya mənim deyənlər?
Əcəl aldı, yer gizlədi.
Fani dünya kimə qaldı?
Gəlimli, gedimli dünya.
Son ucu ölümlü dünya!
Əcəl gəldiyində an imandan ayırmasın!
Qadir Tann səni namərdə möhtac etməsin!
Allah verən ümidin üzülməsin!
Ağ alnunda beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun!
“Amin” deyənlər didar görsün!
Yığışdursun, duruşdursun günahınızı.
Adı görklü Məhəmməd Mustafaya bağışlasın,
xanım, hey! “ (2, 93).
Eposundakı boyların sonunda peyğəmbərin adı çəkilir və ona dualar oxunur.
Ərənlərin şəninə alqışlar söylənilir.
Eposda diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də “Duxa qoca oğlu Dəli Domdul”
boyundakı əfsanədir. Bu boyda səmavi dinlərin ehkamlardan irəli gələn mifik motivlər
var: “Dəli Domrul aydır: “Mərə yigidinizi kim öldürdü?” Aytdılar: “Vallah, bəg yigit,
Allah təaladan buyruq oldu. Al qanatlı Əzrayıl ol yigidin camn aldı”. Dəli Domdrul ay-
du: “Mərə, Əzrayıl dedügün nə kişidir kim, adamm canun alur? Ya qadir Allah, birligin-
Dədə Qorqud
•
2015/11
=23
varlığın haqqıçün, Əzraili mənim gözümə göstərgil, savaşayım, çəkişəyim, dürişəyim -
yaxşı yigidin camn qurtarayım. Bir dəxi yaxşı yigidin canm almıya” - dedi. Qayıtdı-
döndü Dəli Domrul, evinə gəldi. Həqq təalaya Domrulun sözü xoş gəlmədi: “Bax, bax,
mərə dəli qavat. Mənim birligim bilməz, yarligümə şükr qılmaz. Mənim ulu dərgahımda
gəzə, mənlik eyləyə?” - dedi. Əzrayıla buyruq elədi kim, ya Əzrayıl, var ol dəxi, dəli
qavatm gözünə görüngil, bənzini sarartğıl! - dedi; сашш xırtlatfıl, alğıl! - dedi” (2,79).
Beləliklə, Dəli Domrul 40 igidlə yeyib-içib oturarkən Əzrayıl gəlir və Dəli
Dorul vahiməyə düşür. Eposda onların dialoqu verilir. Biz artıq dini düşüncədən irəli
gələn mifik obrazın bədii təcəssümünü görürük. Əzrayıl Dəli Domrula onun
ünvanına dediyi sözləri xatırladır. Deyir ki, səni gen yerdə axtarırdım, dar yerdə
əlimə düşdün. Dəli Domdul qılınc çəkib onu öldürmək istəyir, bu vaxt Əzrayıl
göyərçin olub pəncərədən uçub qaçır.
Dəli Domrul igidlər qarşısında öyünərək deyir ki, Əzrayıl məndən qorxub quş
olub uçdu. Sonra Dəli Domrul evinə gəlir və Əzrayıl onun atını ürküdərək yerə salıb
sinəsinə qonur. Dəli Domrul Əzrayıla yalvararaq ondan əhv diləyir. Əzrayıl isə deyir:
“Ya pəs can verən, can alan Allah təaladır” (2, 80-81) Bunu biləndən sonra Dəli
Domrul Qurani-Kərimdə də öz əksini tapan belə bir duanı edir:
“Yucalardan yucasan.
Kimsə bilməz necəsən.
Görklü Tann,
Neçə cahillər səni
Gögdə arar,
yerdə istər.
Sən xud möminlər kölündənsən
Daim duran cəbbar Tanrı.
Baqi qalan səttar tanrı.
Mənim cuanumi alır olsan. Sən alğıl!
Əzrailə almağa qoymagil! - dedi.
Allah talaya Dəli Domrulun burada sözü xoş gəldi. “Əzrayıla nida eylədi kim,
çün dəli qavat mənim birligim bildi, birligimə şükr qıldı, ya Əzrail, Dəli Domrul can
yerinə can bulsun. Onun canı azad olsun! - dedi” (2, 81).
Eposun sonrakı epizodlar maraqlı süjet xətti üzrə qurulmuşdur. Dəli Domrul yaşlı
atasına və anasına müraciət edib, onun yerinə canlanndan keçmələrini diləyir, ancaq va
lideynləri buna razı olmur. Belə olanda Əzrayıl yenidən peyda olur və Dəli Domruldan
camn tələb edir. Dəli Domrul deyir: “Yad qızı həlalım var, indan mənim iki oğlancığım
var, əmanətim var, ismarlaram onlan, ondan sonra mənim cammı alsan” (2, 82).
Dəli Domrul halahnm yamna gəlib əhvalatı ona anladn. Halalı isə ona belə deyir:
“ ... Səndən sonra m ən neylərəm?
Yaylar olsam, mənim gorum olsun!
Soyuq-soyuq suların içər olsam.
Mənim qanım olsun!
.... Yer tanıq olsun, göy tanıq olsun,
Qadir Tanrı tanıq olsun.
Mənim canım sənin canına qurban olsun!” (2, 93).
Bu ifadələrdə islami inanclardan irəli gələn ifadələrlə yanaşı, həm də İsa
Dada Qorqud
•
2015/11
=24
peyğəmbərin kəlam lanna aid olan bir ifadə işlənir; soyuq suların “mənim qanım
olsun” deyilməsi, İsa peyğəmbərin “çörəkdən yeyin, mənim bədənim olsun, şərabdan
için, mənim qanım olsun” kəlamlarından irəli gəlir. Qadir Allahı “tanıq” (şahid)
tutmaq isə islami inanelarla bağlıdır.
Ərinin yerinə öz canını təklif edəndə Əzrayıl nazil olub vəzifəsini icra etmək
istəyir. Bu vaxt Dəli Domrul Allaha yalvarır. Biz bu yalvarışda yenə də Qurani-
Kərim ayələrindən olan tərcümənin şahidi oluruq: “U calann ucasan, kimsə bilməz
necəsən! Görklü Tanrı, çox cahillər Səni göydə arar, yerdə istər. Sən xud möminlərin
könlündəsən. Daim duran cabbar Tann... Kərəmi çox qadir Tanrı!” (2, 83).
Allaha Dəli Domrulun bu yalvanşı xoş gəlir və Əzrayıla əmr edib onun valideyn
lərinin canlannı aldınr və Dəli Domrula həyat yoldaşı ilə birlikdə yüz qırx il əlavə ömür
verir. Dədə Qorqud gəlib “Bu boy Dəli Domrulun olsun, məndən sonra alb ozanlar söy
ləsin! Alm açıq comərd ərənlər dinləsin!” (2, 83) - deyir. Sonra yenə də adəti üzrə islam
dinin etiketlərinə uyğun olaraq Dədə Qorqud vaxtilə peyğəmbər kəlamlan olan dualar edir:
“Qadir Tanrı səni namərdə möhtac etməsin!
Ağ alnında beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun!
Yığışdırsın, duruşdursun!
Günahımızı adı görklü Məhəmmədə bağışlasın!
Xanım, hey!!! “ (2, 84)
Bu sözlərlə boy başa çaür. Diqqətlə boyun məzmununa nəzər salanda görürük ki,
oradakı motivlərin çoxu antik dünya ədəbiyyatmdakı əfsanələrdə, əsatirlərdə belə var.
“Odisseya”, “İlliada” kimi antik Yunan ədəbiyyatı nümunələrindəki bəzi mifik düşüncələr
bu boyda da müşahidə olunur. Allahı, Əzrayıh mifik obraz kimi ədəbiyyata gətirib onlann
bədii təcəssümünü vermək dünya haqqmda fantastik düşüncənin bədii təcəssümüdür.
Məlum məsədir ki, islami düşüncə bizim məişətimizə VII əsrdən etibarən daxil
olmuşdur. İslam fəlsəfəsinin bir çox müddəaları həm də Azərbaycan ədəbi düşüncə
sini formalaşdırmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, qədim dini inanclarda can almaq missi
yası olmadığından və insanın əməllərinə görə hansı şəkildə yenidən dünyaya gəlməsi
əsas konsepsiya kimi götürüldüyündən, həmin dövr ədəbi mənbələrində Əzrayıl
obrazı ola bilməzdi. Ona görə də, ədəbi düşüncə öz idealını başqa istiqamətdə
axtarırdı və onun bədii təcəssümünü verirdi. Sudaşan ikinci həyatında ona görə kahin
olmuşdur ki, birinci həyatında son dərəcə xeyirxah olmuşdur. İslami inanclarda isə
qəhrəmamn xeyirxahlığı ikinci dəfə dünyaya hansı sifətdə gəlməsinə xidmət etmir:
Ulu yollar üzərinə.
İmarətlər yapayım. Sənin üçün!
Ac görsəm doyuralım. Sənin üçün!
Yalıncıq görsəm, tonadayım Sənin üçün!
... Kərəmi çox qadir Tanrı! (2, 83)
Onun dualan bu dünyadan əməli saleh getmək və dönüşü olmayan gələcək
dünyanm cənnət-məkamnda yaşamaqdır. Axirət üçün yaşamaq və əbədi dünyanı rövnəq
ləndirmək, islami ehkamlann əsas müddəalanndandır. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatm-
dakı peyğəmbərlik missiyası da bu ideya üstündə köklənmişdir. Peyğəmbər kəlamlan
axirəti rövnəqləndirməyin yoludur - haqq yoludur. İşıqlı dünyamn əbədi sakini olmaq
xülyası çoxlannm xoşuna gəlir və bu şirin xəyallann ağuşunda yaşamaq insanlara zövq
verir, onlarda həyat hadisələrinə qarşı maraq oyadıb, qurmağa-yaratmağa stimul verir.
Dada Qorqud • 2015/11
=25
Dini ehkamlar içərisində rasionallığma görə ən optimal ideya budur. Klassiklərimiz də
bunu həqiqət sayıb, islami ehkamlan əsasında həyat fəlsəfəsini yaratmışlar.
“Kitabi-Dədə Qorqud” eposımda Allah kəlamlan, demək olar ki, hər an qəhrə
manların dilində olur: “Qap qayalar başında yuva tutan, qadir, ulu Tanrıya yaxın
uçan” ( 78, 89), ’’Qadir Allah bilir, mən sənə munisəm, yarım, qıyma mənə!” (2, 92),
“Qadir Allah yüzün ağ etsin, Basat!” (2, 103)
Eposun “Qazlıq qoca oğlu Yeknək” boyunda isə Qurani-Kərimin 112-ci surəsi
olan “əl-İxlas” və başqa surələrdən surəsindən olan bəzi tərcümələrdir:
Yucalardan yucasan, uca Tann!
Kimsə bilməz necəsən, əziz Tann!
Anadan toğmadın Sən, atadan olmadın Sən!
Kimsə rizqin yemədin!
Kimsəyə güc etmədin!
Qamu yerdə əhədsən, Allahu səmədsən!
Adəmə Sən tac urdun.
Şeytana lənət qıldın.
Bir suçdan ötrü dərgahdan sürdün.
Nəmrud göyə ox atdı.
Qamı yanq balığı qarşu tutdun.
Ululuğuna həddin. Sənin boyun-qəddin yox!
Ya cismlə cəddin yox!
Urdığm ulatmıyan ulu Tann!
Basdığın bəlürtməyən bəllü Tann!
Götürdügün göyə yetürən görklü Tann!
Qaqduğun qəhr edən qəhhar Tanrı!
Birligünə sığındım, çələbim, qadir Tanrı!
Mədəd Səndən! (2, 96).
Qurani-Kərimin “əl-İxlas” surəsi isə belədir: “Ya peyğəmbər! Allahın zatı və si
fətləri haqqında səndən somşan müşriklərə de: O, Allah birdir. Allah möhtac deyildir!
O nə doğmuş, nə də doğulmuşdur! Onun heç bir tayı-bərabəri də yoxdur!” (4,606).
Mətnşünas alim K.Şərifli yazır: “Buna nümunə olaraq, “Kitabi-Dədə Qorqud”
abidəsini dilə gətirmək olar. Türk xalqlanmn bu misilsiz mədəniyyət abidəsində islam
dini və Qurani-Kərimlə bağlı kifayət qədər çoxlu parçalara təsadüf edirik. Bunlann bir
qismi islamın müqəddəs kitabından verilmiş bədii tərcümələrdir”. Həmin tərcümələr
ardıcıl xarakter daşımasa da, məzmun etibarilə Quran ayələrinə işarələrlə bəzənmişdir:
“Yucalardan yucasan!
...İbrahimi tutdurdun.
Xam gönə çulğadm.
Götürüb oda atdırdım.
Odu bustan qıldın (1,109).
Eposun “Bəkil oğlu İmran” boyunda, hətta kafirlə müsəlmanın mübahisəsi ve
rilir. Bu da eposda münazirənin ən gözəl nümunəsi hesab edilər bilər:
“Kafər aydır: “Oğlan, indi Tanrınamı yalvanrsan? Sənin bir Tanrın varsa,
mənim yetmiş iki bütxanəm var!” - dedi. Oğlan aydır: “Ya asi məlin, sən bütlərinə
yalvarırsan, mən aləmləri yoxdan var edən Allahıma sığındım” - dedi. Həqq təala
Dadə Qorqud • 2015/11
=26
Cəbanla buyurdu kim: “Ya Cəbrayıl, var, şol qulama qırx ərcə qüvvət verdim” -
dedi. Oğlan kafəri götürdü, yerə vurdu” (1, 109).
“Oğuznamə”lərə peyğəmbər kəlamları onlara dərin məzmun verdiyi kimi, həm
də həm də onların poetikasını gücləndirmişdir. Obrazların dilindən və təhkiyələrdə
söylənilən həmin kəlamlar hadisələrin axannda elə verilir ki, həmin kəlamlar fikri
tamamlayır və bədii nitqi gücləndirir.
Türklərin fəlsəfi düşüncəsindən doğan atalar sözü və zərbi-məsəllərdən ibarət
“Oğuznamə”lərdə də kifayət qədər peyğəmbər kəlamlarına rast gəlirik. Məsələn:
Allah işin bulur.
Allah yüzi yoxsulluğa göstərməsin.
Allah təala qullarını qaşıq bir düşmən şərindən saxlasın.
Allah sağ gözü sol gözə möhtac etməsin.
Allah öldürmədiyin kimsə öldürməz (1, 19).
İstəyən Tanrısın bulur (1,28).
Eşşəyin dişini, kosanın yaşını, Allahın işini Allahdan başqa kimsə bilməz
(1,39).
Ötən qüdrət iyunudur, bilməyənə qaz gəlir.
Tanrının neməti çox, bilməyənə az gəlir (1,44).
İşıqlara yetişənin adıyla sanı yetər; danişməndlərlə irişənin dini ilə imanı yetər,
bəylərlə irişənin başıyla malı yetər (1,51).
Anun kim dərdi var, dərman anundur,
Anun kim sidqi var, iman anundur (1,51).
Tanrı, kişiyə kəndüyə müti olmaz oğul versin (1, 85).
Tanrıyı göz ilə görmüş kimsə yox, əqllə bulurlar.
Tanrı nişan vurduğu quldan qorxmaq gərək (1, 86).
Doğruya Allah yardımçı (1,132).
Eyibsiz bir Allahdır.
İsa üçün Musanı qınama (1,136).
Qeybi Allahdan başqa kimsə bilməz.
Qəribin kimsəsi yox, Allahı vardır (1, 139).
Nə yerdə ki, var qadı.
Tanrı buyruğun qoda.
Nə yerdə ki, var qoca.
Nə Quran bilir, nə heca! (1,179).
Nəticə. “Oğuznamə”lərdə olan bu kimi ilahi kəlamlar türk bədii təfəkkürünün
poetikasını daha da zənginləşdirmişdir. Həmin kəlamlarda haqqın ifadəsi, həqiqətlərin
açan sirlərin izahı var. Həyat həqiqətləri sonsuzdur, onlann dərki üçün ən münasib poe
tik ifadələr olmalıdır. Həmin poetik ifadələrin əksəriyyətini “Oğuznamə”lərdə tapınq.
ƏDƏBİYYAT
1. Oğuznamə (tərtibçi S.Əlizadə). Bakı, Yazıçı, 1987, 223 s.
2. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, Yazıçı, 1988, 265 s.
3. Kilarbəyli F. Azər oğlu. Qorqud - Allahımız qayıdır. Bakı, Qanun, 1998, 42 s.
4. Qurani-Kərim. (tərc.Z.Bünyadov, V.Məmmədəliyev) Bakı, Qismət, 1997, 656 s.
Çapa tövsiya edan: fü.ü.e.d., prof. Hüseyn İsmayılov
Dostları ilə paylaş: |