Dədə Qorqud • 2016/11 104
Yüklə 56,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Dədə Qorqud • 2016/11 104
Nail QURBANOV Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Folklor İnstitutunun “Dədə Qorqud” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi e-mail: naiLqurbanov. 79@maiiru 9 % QƏDİM T Ü R K D A STA N L A R IN D A M İFO LO Jİ D Ü N Y A G Ö R Ü ŞÜ N ƏKS O LU N M A SI M Ə SƏ L Ə L Ə R İN Ə B İR N Ə ZƏ R Xülasə Məqalədə mifoloji dünyagörüşün dastan mətnlərinə transformasiya etməsi məsələlərindən bəhs olunur. Tədqiqatın obyektini isə “Oğuz Kağan”, “Yaradılış”, “Şan qızı” dastanları təşkil edir. Açar sözlər: qədim türk dastanları, mifoloji dünyagörüşü, “Oğuz Kağan”, “Yaradılış”, “Şan qızı” A LOOK AT THE PROBLEM S OF REFLECTING THE M YTHOLOGICAL OUTLOOK IN THE ANCIENT TURKIC EPOSES Summary İn the article it is said about the theoritical bases transition forms o f muthological thoughts transmitted into Turk eposes and the definite results are got. As in investigation object «Oghuz Kağan», «Yaradilish», «Shan gizi» and other ancient Turk eposes are used. Key words: the ancient Turk eposes, mythologisal world view, “Oghuz Kagan”, “Yaradilish”, “Shan gizi” ВЗГЛЯД НА ВОПРОСЫ ОТРАЖ ЕНИЯ М ИФОЛОГИЧЕСКОГО М ИРОВОЗЗРЕНИЯ В ДРЕВНИХ ТЮ РКСКИХ ДАСТАНОВ Резюме В статье рассматриваются проблемы трансформации мифологических мировоззрений в древних тюркских дастанах. И объектом исследования являются тюркские древние дастаны - «Огуз каган», «Сотворения», «Шан кызы» и др. Ключевые слова: древние тюркские дастаны, мифологическо-космогонические мировоззрения, «Огуз каган», «Сотворения», «Шан кызы» M ifoloji şüurun parçalanması nəticəsində miflər öz sakral mahiyyətini itirmiş, lakin mifoloji təsəvvürlər «mifopoetik mərhələdən» sonra da, yəni artıq tarixi və epik şüurün hakim kəsildiyi dövrdə belə sonunculara öz güclü təsirini göstərmişdir. Bu baxımdan, mifoloji təsəvvürlər əfsanə, rəvayət, nağıl kimi, epik şüurun digər forması olan dastan mətnlərinə də transformasiya etmişdir. Bunu dastan mətnində bu və ya digər şəkildə öz mövcudluğunu sürən mifik motiv, obraz və s. aşkar göstərir. Dastanın özünün birbaşa mifdən qaynaqlanması hadisəsi də mövcud olmuşdur. Məsələn, E.M.Meletinski göstərir ki, mədəni qəhrəman haqqında olan miflər bir qay da olaraq qəhrəmanlıq eposlarının kökündə durur (1, 21-94). Yəni başqa sözlə desək, qəhrəmanlıq dastanları elə mədəni qəhrəmanlar haqqında olan miflərdən qaynaqlanır. Fikrimizcə, mifin dastanlara keçidi və ya təsiri daha çox iki yolla baş vermiş dir: ya əski m if mətnləri dövrün, çağın dəyişməsi (mifoloji şüur tipindən epik şüur tipinə keçid) ilə bağlı olaraq yeni keyfiyyət və ünsürlərlə zənginləşərək dastana çev rilmişlər, ya da sonralar müstəqil şəkildə yaranmış dastan süjetinə m if motivləri daxil olaraq onu zənginləşdirmişdir. Bu hadisə qədim dastanlar və qismən müasir (başqa Dədə Qorqud • 2016/11 105
sözlə, klassik) dastanların müqayisəli tədqiqi zamanı aşkarlanır. Qədim türk dastanla rında mif-dastan keçidi daha qabarıq görünür. F.Bayat mif-dastan keçidi barədə yazır: «M if və dastanın iç-içə girdiyi dönəm arxaik dastanlar dönəmidir... Arxaik dastan miflə klassik dastan arasında bir növ keçid mərhələsidir» (3, 112). Daha sonra F.Bayat qeyd edir: «Arxaik dastanda qəbi lənin, toplunun keçmişindən həqiqi tarix kimi bəhs edilir və insanın mənşəyi, yaran ması, mədəni ünsürlərin əldə edilməsi və onların fantastik varlıqlardan - əjdaha və divlərdən qorunması məsələsi qarşımıza çıxır... Arxaik dastanlarda epik zaman mifoloji özəlliyə də sahibdir. Məsələn, «Gilqamış» dastamnda hadisələr yerin göydən ayrıldığı və insan nəslinin ad qoyulduğu bir dövrdən başlar... » (3, 105). Ağayar Şükürov isə belə yazır: «Eposun arxaik formaları mifə gedib çıxır. Bu rada epik mənzərə hələ də allahlarla, ruhlarla doldurulmuş, epik zaman isə İlk yaradı- lışm mifik zamanı ilə üst-üstə düşür. Epik düşmənlər çox vaxt qorxunc əjdahalar olur, qəhrəman özü isə əcdadların ilkin cizgiləri ilə təsvir olunur (valideynləri olma yan, göylərdən enən ilk insan - qəhrəman kimi). Sonra epik qəhrəman ilk mədəni obyektləri kəşf edən kimi (odu, balıqçılıq və əkinçilik alətini, musiqi alətləri və s.) göstərilir və nəhayət, epik qəhrəman yer üzündə qorxunc mənfi qüvvələrin, əjdaha ların təmizləyicisi rolunda çıxış edir» (6, 140). Göründüyü kimi, sonradan epik mətnə transformasiya etmiş, yəni dastana çev rilmiş mətnlərdə kosmosun, konkret obyektlərin yaradılması və ümumilikdə kosmik nizamın bərpası kimi ilkin fəaliyyətlərin - yəni mifin izləri aşkar görünməkdədir. Həmin fəaliyyət qədim türk dastanı olan «Oğuz kağan» dastanında da aşkar görün məkdədir. Dastanda Oğuzun göydən günəş şüası ilə enən qızdan Gün xan, Ay xan, Ulduz xan, Dünya ağacının bəlgəsi olan qızdan Göy xan, Dəniz xan, Dağ xan adlı oğlanlarının olduğu göstərilir. Bu Özü göstərir ki, Oğuz xanın oğlanları kosmik ob yektləri təcəssüm etdirir. Doğrudur, kosmik obyektlərin adlarını daşıyan obrazların varlığından çıxış edərək mətnin mifoloji-kosmoqonik mahiyyətli olmasını iddia etmək mübahisə doğura bilər. Lakin yada salaq ki, dastan belə başlayır: Olsun dedilər. Onun şəkli budur
Bundan sonra sevinc tapdılar. Yenə günlərin bir günü Ay kağanın gözləri yarıdı, bir oğlu oldu. Göründüyü kimi, dastan mətninin əvvəlində «Olsun!» deyilir və məhz bu əmr dən sonra «Onun şəkli budur» deyə göy öküzün təsviri verilir. Qeyd edək ki, nümunə kimi verdiyimiz parçada mifin dastana keçid hadisəsi transformativ yox, transmis- sivdir. Yəni burada mifdən dastana keçid hadisəsi birbaşadır, heç bir şəkil dəyişmə hadisəsi baş verməmişdir. Dastanı araşdıran F.Bayat dastandakı öküz şəkli haqqında yazır: «Oğuz kağan» dastanında çəkilən göy öküz şəkli Oğuzun yox, Tanrının yaratdığı yerin simvoludur» (4, 37). M üəllif buna sübut kimi, əksər yaradılış mif- lərindəki, eyni zamanda dini kitablardakı «Olsun!» və ya «Yaransın!» tipli əmrlərin yerin yaradılmasına yönəldilmiş sözlər olduğunu göstərir. Məlum olduğu kimi, islam və xristian dinlərində Allahın dünyanı «Olsun!» deyə əmr verməklə yaratdığı gös tərilir. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən çıxış edərək F.Bayat yazır: «Yaradılış miflərindəki «yarat» və ya «olsun» hökmü «Oğuz kağan» dastanındakı «Bolsun kil» (Olsun) hökmünə adekvatdır. Məntiqi baxımdan dünyanın yaranmasından sonra Oğuzun doğulması da yaradılış miflərindən gəlir. Mifoloji mətnlərdə bu Ülgenİn yaratdığı ilk
Dədə Qorqud • 2016/11 106
insandır və ya Kayrakanm doqquz ağac budağından yaratdığı doqquz adamdır. Bib liyada və İslamda ilk insan olan Adəmdir» (4, 36). Dastanda verilən öküz təsvirinin Yerlə bağlı olması tezisi bir sıra xalqların, elə cə də islam və türk mif-mədəniyyətində mövcud olan yaradılmış yerin öküzün üzə rində saxlanılması motivi ilə də səsləşir. Bu qəbildən olan miflər Qafqazdan tutmuş Volqaboyuna kimi, Krımdakı türklərin mifoloji dünyagörüşlərində mövcud olmuş və qeydə alınmışdır. Təbii ki, bu mifoloji təsəvvürlərin bir çox variantları Azərbaycan türklərinin də mifoloji düşüncəsində özünə yer etmişdir (9, 779; 10, 7-9 ). Bundan başqa, dastanın bəzi variantlarında göstərildiyi kimi, Oğuzun xtonik keyfiyyətlərə malik olması - ayağının öküz ayağına, belinin qurd belinə, kürəyinin samur kürəyinə, köksünün ayı köksünə bənzəməsi, bədəninin hər yerinin sıx tüklə örtülməsi, oxu, yayı yaratması, müəyyən əşyalara ad verməsi (məsələn, arabaya, türk tayfalarına), onun ilkin əcdad, mədəni qəhrəman statusundan xəbər verir. Beləcə, dastanın zamanının da ilkin, sakral çağı, yaradılış çağını əks etdirməsi meydana çıxır. S.Rzasoy dastanın uyğur versiyasında möacud olan mifoloji informasiya lara istinad edərək yazır: «... bu dastan məzmunu və ideologiyasına görə daha arxaikdir və bu mənada onda təqdim olunan kosmoqonik m if daha canlıdır»(l 1, 93). Məhz bu dəlillərin mövcudluğu bizə imkan verir ki, «Oğuz kağan» dastanının yaradılışla bağlı təsvirləri özündə əks etdirən kosmoqonik m if mətnindən qaynaqlandığını iddia edək. Dastan mətnində müşahidə olunan digər epik elementlər isə sonrakı çağlarda epik şüurun diktəsi ilə əmələ gəlmişdir. Bu baxımdan, m if çağında antropomorflar olaraq, kosmik obyektləri təcəssüm etdirən Oğuzun oğlanlarının da sonradan dastan mət nində adi insanlar səviyyəsinə enmələri epik məntiqin interpretasiyasıdır. Xatırladaq ki, analoji süjet prof. A.Nəbiyevin aşkarlayıb üzə çıxardığı Boz Öküz haqqında olan Azərbaycan mifində də özünü göstərir. Burada da kosmik düzən Oğuz və onun övrəti Fatinin uşaqları - Göy xan, Dəniz xan, Qodu xan, Yel xan, Sel xan, Dağ xan, Torpaq xan vasitəsilə bərpa olunur. Lakin bu m if mətnində Yaradıcı- Tanrı statusunda Boz Öküz iştirak edir (5, 34-38). Analoji kosmoqonik təsəvvür digər qədim türk dastanlarında da müşahidə olunur. Məsələn, Bulqar-tatar qəhrəman lıq salnaməsi olan «Şan qızı» dastanında tanrının dünyada ilk dəfə alpları - ölümsüz varlıqları, onların vasitəsilə isə insanları necə yaratması, şor qüvvələrin himayəçisi Albastının (Tama-Tarxanın) Yeraltı dünyaya hakimlik etməsi və s. kimi mifoloji- kosmoqonik təsəvvürlər özünü göstərir: Qədim zamanlarda, Hələ Yer üzündə İnsanlar olmayanda Ulu Tanrı alp-divləri yaratdı. Əvvəl yaratdı Böyük alpları: Günəşi və Ayı, Və bəzi başqalarını. ... Tanrı onlara cəza verdi - Elə etdi ki,bu alplardan Ancaq ölümlü insanlar doğulsun. Yer üzünə insanlar belə gəldi (7, 104-105).
Dədə Qorqud • 2016/11 107
Altaylardan qeydə alman «Yaradılış» dastanında da kosmik düzənin, həm çinin Yer üzünün yaradılışı ilə bağlı olan mifoloji görüşlər əks olunmuşdur (yakut və çuvaşlarda da oxşar m if mətnləri mövcuddur): Dünya bir dəniz idi, nə göy vardı, nə bir yer, Ucsuz, bucaqsız, sonsuz sular içrəydi hər yer. Tanrı Ülgen uçurdu, yoxdu bir qonmağa, Uçurdu, axtarırdı bərk bir yer, sığınmağa. ... Ülgen hey düşünmüşdü ta göylərə baxaraq: - Bir dünya istəyirəm, bir soyla yaradayım. Ülgen aşağı baxaraq «Yaransın yer!» demiş, Bu istək əsasında dənizdən yer törəmiş. ... Torpağın üzərində bir qədər gil dururdu. Torpaq üstündəki şey dedi nədir, əcəba, İnsan oğlu bu olsun, insana olsun ata, Görünməyə başladı insan kimi bir şəkil, Birdən insan olmuşdu torpaq üstündəki gil (2, 428-431). Göründüyü kimi, altay türklərindən qeydə alınmış «Yaradılış» dastanı öz arxaik məzmununu mühafizə etməklə türklərin əski mifoloji-kosmoqonik dünyagörüşünü - dünyanın yaradılışı, onun necə üç balıq vasitəsilə dünya suları üzərində dayanması (dastanın Verbitski topladığı variantında yaradılmış dünya üç balıq üzərinə qoyulur (2, 429)), insanların yaradılışı barədə təsəvvürləri özündə əks etdirir. Dastanda yaradılış prosesi davamlı şəkildə özünü göstərir. Burada qədim türk lər tərəfindən Yerin relyefinin əvvəllər hamar, sonra isə nahamar olmasının səbəbləri özünəməxsus şəkildə izah olunur: Tanrı insanoğluna «tüpür» deyə bağırdı, Tüpürdü, tüpürcəyi yer üzünə dağıldı. Yer üzü dümdüz ikən qırışıb birdən soldu, Sanki yoxdan yaranıb hər yan təpə-dağ oldu (2, 449). Daha sonra dastanda digər mifololoji yaradılış aktı - yerin digər təbii landşaf tının, heyvanların yaranma formaları göstərilir: Şeytan qutu alınca göstərdi öz xislətin, Yer altında düzəltdi bir körük, bir kəlbətin. Çəkic alıb əlinə başladı örs vurmağa, Örslə çəkic zərbindən yarandı bir qurbağa. Bir vurdu, ilan çıxıb qıvrılaraq qeyb oldu. Bir vurdu, ayı çıxdı, qaçıb toz-duman oldu. Bir vurdu, donuz çıxdı, donuzların vəhşisi, Bir vurdu, dəvə çıxdı, tanrının səbri daşdı (2, 457). «Yaradılış» dastanında, həmçinin Ülgenlə Erliyin timsalında yaradıcı-xeyir başlanğıcla yaradıcı-şər başlanğıcın (kosmos-xaos) qarşıdurması, bu qarşıdurma nəticəsində şərin - Erliyin məğlub olması, onun yeraltı dünyaya qovulması və yeraltı dünyada qalaraq bütün şər qüvvələrə himayədarlıq etməsi kimi mifoloji-kosmoqonik görüşlər də əks olunmuşdur. Göründüyü kimi, yuxanda gətirilən nümunələrdən aydın olur ki, «Yaradılış» dastanı da arxaik dastanın tipik nümunəsidir və dastanın əsas məzmununu dünyanın
Dədə Qorqud • 2016/11 108 yaradılışının mifopoetik cəhətdən izah olunması təşkil edir. Bu isə özlüyündə həmin dastanın kosmoqonik düşüncədən qaynaqlandığım göstərir. Sözsüz ki, bu tipli qədim dastanlar müəyyən bir mif-arxetipə söykənməkdədirlər. Lakin klassik dastanlar isə fərqli zaman və düşüncənin - epik düşüncə dövrünün məhsulu olduğundan onlarda olan mifoloji dünyagörüşü bəzən itmiş, bəzən isə relikt (gizli qalıq) şəkildə müasir zamana gəlib çatmışdır. Müşahidələr nəticəsində aşkarlanan belə mifoloji reliktlərə nümunə olaraq dastan qəhrəmanlarının möcüzəli şəkildə doğuluşu motivlərini, qəhrəmana buta verilməsi motivlərini və s. misal göstərmək olar. «Yaradılış» tipli qədim dastanların isə bir sıra səbəblərdən «müasirləşmə» imkanı olmadığından onlar öz mifoloji köklərinə bağlılığını itirməmişlər. Məsələn, Sibirdə yaşayan türklər digər türk xalqlarına nisbətən daha az xarici təsirlərə məruz qalmış, tarix səhnəsində passiv mövqedə dayanmış, bir növ təcrid olunmuş şəraitdə yaşamışlar. Buna görə də bu dastanın verdiyi mifoloji informasiya türk xalqlarında olan digər yaradılış haqqındakı mifoloji informasiyalara nisbətən daha təmiz (yəni yad ünsürlərsiz), daha ilkindir. Beynəlxalq aləmdə daha fəal mövqedə dayanan digər türk xalqlarında (qaqauz, özbək, türkmən, azəri, osmanlı türklə rində) isə vəziyyət başqa cürdür. Bu xalqlarda mifoloji motiv və süjetlər, eyni zamanda dünyanın, insanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik görüşlər xarici təsirlərin, eləcə də başqa xalqlarla mədəni əlaqələrin nəticəsində əksər hallarda ya digər mifoloji təsəvvürlərlə çulğaşmış, ya da yeniləri ilə əvəz olunmuş şəkildə bizə çatmışdır. Beləliklə, qədim türk dastanlarından gətirdiyimiz nümunələrdən görünür ki, bu dastanlar bir sıra mifoloji özəlliklərə sahibdirlər: burada zaman sakral zamandır, hadisələr ilkin yaradılış çağında baş verir, xaosdan kosmosa keçid təcəssüm olunur. Bütün bunlar bizə belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, həqiqətən də, qədim türk dastanları, əsasən, m if mətnlərindən qaynaqlanmışdırlar. ƏDƏBİYYAT 1. М елетинский E.M . П р ои схож ден и е героического эпоса. Ранние формы и ар хаические памятники. М ., 1963 2. B .Ö gəl. Türk m ifologiyası. 1 cild (II nəşr) (Tərcüm ə edən, ön sözün, qeyd v ə izahla rın m üəllifi Ram iz Ə skər), B akı, 20 0 6 3. Bayat F. M ifolojiye giriş. Karam, Çorum, 2005 4. Bayat F. O ğuz epik ən ən əsi v ə «O ğuz Kağan» dastanı. Bakı, Sabah, 1993 5. N əb iy ev A . A zərbaycan m ifologiyası. Folklorşünaslıq m əsələləri. V buraxılış. Bakı, Bakı U niversiteti, 2 0 0 2 . səh. 6-92 6. Şükürov A. M ifologiya (1 kitab). Bakı, Elm , 1995 7. H acıyev T. M ikayıl Baştunun «Şan q ızı dastanı» və poetikası. Bakı, T əhsil, 2005 8. A tsiz. Türk edebiyati tarihi. İstanbul, Türk tarih kurumu, 1943 9. П отанин Г.К. Очерки С еверо-Западной М онголии. В 4 -х т., т.4. C -П б., И з-во И мпер. Рус. Геогр. О б-ва, 1883 10. А . Архангельский. М ухам меданская космогония. Казань, 1899 11. R zasoy S. O ğuz m ifologiyası (m etod, struktur, rekonstruksiya). Bakı, 2009 Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Seyfəddin Rzasoy Yüklə 56,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|