Dengiz, ko’l va botqoqliklarning geologik ishi reja

DENGIZ, KO’L VA BOTQOQLIKLARNING GEOLOGIK ISHI

Reja:

1. 
   Dengiz geologik ishining mohiyati.
   
2. 
   Ko’llarning geologik ishi.
   
3. 
   Botqoq turlari va ularning geologik ishi.
   
4. 
   Suvning litosfera sathini o’zlahstirishdagi mohiyati.
   

Tayanch iboralar:Ekzogen, ko’l, jarayon, botqoq, jins, organik, muz, shamol, organik, litoral, abissal, shelf, batial, dengiz vali, organik jins, organik, anorganik, tektonik, vulkanik, muzlik, karst, erroziya, yotqiziq, irgitma, zamburug’li, aralash, o’tli.

Yer yuzidagi tog’ jinslari ekzogen geologik jaryonlar ta'sirida maydalanadi yemiriladi va bir joydan boshqa bir joyga keltirilib yotqiziladi. Bu hodisa ko’proq shamol, oqar suvlar va muzliklarning geologik ishida yaqqol ko’rinadi. Yemirilgan jinslar kuruqlikning pastki qismlarida va nixoyat dengiz ostida tuplanadi. Demak, dengiz ostiga chukadigan jinslarning bir qismini daryo, shamol va muzlar keltiradi. Ma'lumki, dengiz tulqini natijasida sohildan yemirilgan jinslar ham dengiz ostiga chukadi. Bundan tashkari dengizda yashovchi behisob organik dunyo qoldigi va shuningdek, kimyoviy jarayonlar natijasida hosil bo’lgan jinslar ham chuqadi. Dengizlarda chukindilarni tuplanishi ko’p jixatdan chuqindi tuplanuvchi viloyatlarning sohilga yaqinligi va tuzilishiga, suv havzalarining chuqurligi va ulardagi harakatga, suvning shurligi va organik dunyoning tarqalishiga bog’lik. Dengiz yotqiziqlari qo’yidagi viloyatlarga bo’linadi: a) yuqori sohil zonasi yotqiziqlari - litoral 0 -200 m, b) sayoz dengiz chukindisi - shelf, v) 200 m dan 2500 m chuqurlikdagi chuqindilar - batial, g) 2500 m dan chuqurdagi chuqindilar - abissal.

Qirg’oq buyi chuqindilari. Irg’itma to’lqin natijasida qirg’oqdan uvolanib tushgan barcha siniq materiallar soxilning suv ostida davom etgan sayoz joylarida tuplanadi. Bu materiallar to’lqinning doimiy ta'sirida bo’lib, dumaloqlanadi, silliklanadi va katta-kichik xillarga ajraladi.

Qirg’oq yaqinida yirik g’ula toshlar, sungra narida shag’al, nariroqda yirikroq qum tuplanadi. Sohildan uzoqlasha borgan sari mayda qumlar uchraydi. To’lqin keltirgan qum va shag’al uyumlari qirg’oq bo’ylab to’lqinga parallel holda joylashgan bo’lib, ular qirg’oq buyi vali deb ataladi. Qirg’oq vallarining balandligi, masalan, shimoliy dengizda 1m dan 5m ga, atlanteka okeani sohilida 10-12m ga yetadi. Bu yerlarda sohildagi qumlarda suvning to’lkinlanib turishidan hosil bo’lgan parallel shakllar bor. Bu shakllar dengiz ryabi deb ataladi.

Shelf (materik sayozligi) chuqindilari. Dengiz sohilidagi buzona chuqurligi 20m dan 200m gacha bo’lgan va suv ichkarisi tomon 250 km masofadagi joyni o’z ichiga oladi. Ba'zi joylarda shelfning kengligi 600km ga yetadi. Bunday joylar xilma xil chukindi jinslarining hosil bo’lishi va ularni tekshirish qo’layligi bilan ajralib turadi. Bu zonaga yotqiziqlari materik, orol va yarim orol sohillariga yaqin, ya'ni tulqin kuchi bilan chuindilar keltirib tuplanadigan joylar kiradi.

Shelf zonasining quriqlikka yaqin va uncha chuqur bulmagan qismlarida yerikroq chukindilar tuplanadi. Oldin yerik - yaxshi saralanmagan qum, mayda saralangan qum va nihoyat materik yon bag’riga yaqin joylarda (150 -200m) qum, gil va oxaktosh tuplanadi. Bu jinslar orasida shu zonada yashagan xayvon va usimlik qoldiklari ham uchraydi. Bu organi koldiqlar chuqindilarning qanday sharoitda vujudga kelganligini ko’rsatadi. Yana shuni ham aytish keraki, dengizning bu zonasi hamma iqlim mintaqalarida uchraydi. Shuning uchun iqlim sharoiti, dengizning harakati va boshqa xususiyatlarga ko’ra chuqindining to’planish chuqurligi va miqdori hamma joyda bir xil bo’lmaydi.

Batial chukindisi. Bu chukindi 200 m dan 2500 m chuqurlikkacha boradi va shelf zonasi bilan Dunyo okeani urtasida kontinentlar kirg’og’i bo’ylab uzun yulak tarzida chuzilib ketadi. Bunday joylarda chuqindining tuplanishi ustida kupgina olimlar tekshirish ishlari olib borganlar. Batial chuqindilari asosan ikki xil bo’ladi: terrigen va organogen bo’ladi. terrigen jinslar yaxshi saralangan mayda qum yoki qumli gil va gillardan iborat bo’lib, ularni shelf zonasidan dengiz osti oqimi olib keladi. Terrigen jinslar ko’k, yashil, qizil ranglarda bo’ladi.

Organogen yoki ohakli jinslar materik yon bag’rida, ya'ni 200m chuqurlikda mayda plankton organizmlarining chig’anok zarralaridan hosil bo’ladi. Organik tarkibida 80-90 % CaCO3 bo’ladi.

Dunyo okeani osti chukindilari. Okeanlar osti yukorida aytib utilgan viloyatlarga nisbatan kam urganilgan, bu zonaning chuqurligi 2500m dan 6000m gacha boradi va qirg’okdan urta hisobda 200-300km ichkaridir. Bu yerlar qirg’okdan ancha uzoq masofada bo’lganligidan to’lkiq olib ketgan chukindi borib yetmaydi. Okean osti chukindisi ikki xil: a) organik, b) okeandagi anorganik chukindidir.

Hisoblarga qaraganda har kuni fazodan yer atmosferasiga 15 mln dan 20 mln. tonnagacha metiorit bulardan har yili yer massasiga 5000 tonnadan 7000 tonnagacha modda kelib qushilishi mumkin. Bundan ma'lumki 500 ming yil mobaynida okean tagida 1 m qalinlikda chukindi to’planishi mumkin.

Ko’lning geologik ishi

Oqmaydigan yoki sekin oqib turadigan suvlar to’plangan, bevosita dengizga qushilmagan, o’rta qismida usimlik usmaydigan havza kul deb ataladi. Bir muncha sayoz ut usib suv yuzasigacha chiqqan suv havzalari botqoqlik deyiladi. Kullarni urganish bilan limnologiya fani shug’ullanadi. Dunyodagi kullarning maydoni Yer sharidagi quruklikning 1,8% ni yoki 27 mln. kv. km ni tashkil etadi. Barcha kullarning yalpi suv hajmi 29000 kub km ga teng.

Kullarning suv tuplanadigan botigi ( kotlovinasi) turli geologik jarayonlar natijasida vujudga keladi. Suv tuplanadigan botig’ining paydo bo’lishiga kura kullar quydagi asosiy tiplarga bo’linadi:

1.Tektonik kullar. Bu kullarning botig’i tektonik harakatlar natijasida yer pustining chukkan, bukilgan hamda yorilgan joylarida vujudga keladi. Tektonik kullar odatda ancha chuqur va yon bag’rining tik bulishi bilan ajralib turadi. Yer sharidagi eng katta Kaspiy kuli hamda eng chuqur Baykal kuli, shuningdek Shimoliy Amerika Buyuk kullari, Buyuk Afrika kullari, Onego, Ladoga, Orol, Balxash kullari, Issik kul, Ulik dengizi, Skandinaviya hamda Balqon yarim orollaridagi yirik kullar tektonik kullardir.

2. Vulkanik kullar. Vulkanik kullar sungan vulqanlarning kraterlarida yoki sovib qotib qolgan lava oqimlarining pastkam qismlarida suv tuplanishidan paydo bo’ladi. vulqanik kullar Frantsiyada, Yava, Yangi Zelandiya orollarida ko’p uchraydi. Rossiya teritoriyasida vulkanik kullar Kamchatka yarim orolida hamda Kuril orollarida keng tarqalgan.

3. Muzlik kullari. Bu tipdagi kullar botig’i asosan materik muzliklari bosgan teritoriyalarda muzlik eroziyasi natijasida paydo bo’ladi. muzlik kullari Kanadaning shimoliy qismida, Finlandiyada, Taymir yarim orolida ko’p uchraydi. Muzlik kullari hozirgi zamon tog’ muzliklari ishi natijasida ham vujudga keladi. Bunga Alp, Kavkaz, Oltoy tog’laridagi, qisman O’rta Osiyo tog’laridagi ba'zi kullar ham misol bo’la oladi.
4. Karst kullari - karst hodisasi natijasida vujudga kelgan chuqurliklarga suv tuplanishi natijasida hosil bo’ladigan kullardir. Bu kullar ohaktosh, gips, dolomit kabi eruvchan jinslar keng tarkqlgan teritoriyalar uchun xarakterlidir. Karst kullari ko’pincha chuqur, biroq kichik bo’ladi.

Bundan tashqari dengiz bo’ylarida suv erroziyasi va suv akkumulyatsiyasi natijasida hosil bo’lgan kullar, tug’on kullari, eol kullari ham mavjud.

Kul suvi to’lqinlari kul qirg’og’ini yemiradi kul qirg’og’idan yemirilgan jinslar chukib, kul tagida to’planib boradi. Bu chukindilar mexanik va ximiyaviy bo’ladi: ximiyaviy chukindi suv oqib chiqmaydigan kullarda hosil bo’ladi, chunki suv oqib chiqadigan kullarda bu xil chukindilar suv bilan oqib ketadi.

Mexanik chukindi hamma kullarda ma'lum bir qonuniyat buyicha chukadi. Dag’al chukindilar suvning kulga quyilish joyida chukadi, maydalari ko’lning ichkarisiga borib chuka boshlaydi. Irg’itma to’lqin sohilga urulib turgan rlarda dagal chukindilar - tosh, shag’al, qum chukadi. Dag’al va mayda mexanik chukkindilar bilan bir qatorda ko’l tagida organik gil - sapropellar to’planadi. Ut bosib ketgan kullarda sapropellar kul tagida bir necha metr qalinlikda tuplanib, kul botigini tuldirib yuboradi. Chuqur kullarda oqsil moddalarining chirishidan oltingugurt vodorod ajralib chiqadi. Hozirgi yuk bo’lib ketgan qadimgi kullarda ko’pincha qumir qatlamlari, ganch, tuz, temir rudasi qatlamlari, kul buri, ba'zan usimlik va hayvon koldiqlari uchraydiki, bular kul yoshini va kul xayoti tarixini aniqlashga yordam beradi.

Botqoqliklarning geologik ishi

Yer yuzining chuchuk yoki shur suv bilan kuchli namlangan qismlari botqoqliklar deb ataladi. Botqoqlik suvi tuproqni butunlay qoplashi yoki tuproqqa shimilgan holda bo’lishi mumkin. Odatda ko’pchilik botqoqliklar xilma-xil botqoq usimliklari bilan qoplangan bo’ladi.

Botqoqliklar suvga tuyinish sharoitiga qarab, pastkam yerlardagi va baland yerlardagi botqoqliklarga bo’linadi. Quruqlikning pastkam yerlaridagi botqoqliklar har doim yoki uqtin- uqtin suv bilan kumilib turadi. Bunday botqoqliklarda sizot suvlari ko’pincha yer yuziga yaqin bo’ladi. baland yerlardagi botqoqliklarda esa, sizot suvi juda chuqurlikda, botqoqlik esa sizot suvi gorizontidan yuqorida joylashadi, bunday botqoqliklar asosan yog’inlardan suv oladi. Birinchi tip bilan ikkinchi tip botqoqliklaridan tashqari oraliq tipidagi botqokliqlar ajratiladi.

Botqoqliklar usimliklariga qarab 3 turga bo’linadi:

1) utli botqoqliklar;

2) zamburug’li botqoqkliklar

3) aralash usimlikli botqoqliklar.

Botqoqliklar hamma geografik kengliklarda ham uchraydi, lekin eng ko’p tarqalgan yerlari urtacha mintaqaning o’rmon zonasi va tundra zonasidir. Botqoqliklar bilan qoplangan yerlarning maydoni haligacha ma'lum emas.

Ayrim ma'lumotlarga qaraganda uning maydoni taxminan 3,5 mln. km. kv. Yogin-sochining ko’pligi, bug’lanishning kamligi va suv utkazmaydigan qatlamlarning yer yuzasiga yaqin bulishi botqoqlikning hosil bo’lishidagi asosiy omildir.

O’zlashtirish savollari

1. 
   Dengizlar qanaqangi viloyatlardan iborat?
   
2. 
   Dengizda yotqiziqlar xosil bo’lishini tushuntirib bering.
   
3. 
   Kul to’rlari va ularda yotqiziqlarning hosil bo’lishini ta'riflang.
   
4. 
   Botqoqliklarda yotqiziklar qanday hosil bo’ladi?
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Islomov O.I. “Umumiy geologiya” «O’qituvchi» 1991 yil.

2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «O’qituvchi» 1989 yil.

3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O’qituvchi» 1991 yil.

4. Qurbonov A. “Geologiya” O’qituvchi 1992 yil.