Dərs vəsaiti Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013- cü il

---

 
HÜMBƏTOV  H. S. HÜSEYNOV A. R. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
YEM  OTLARI 
(dərs vəsaiti) 
 
 
 
 
 
Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013- cü il 
tarixli  323 saylı əmrinə əsasən dərs vəsaiti  kimi təsdiq edilib qrif 
verilmişdir 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI   “Elm və təhsil”   2013 
Yemçiliyin inkişafında əvəzsiz 
xidmətləri olan gözəl alim        
T. M. Tağıyevin xatirəsinə 
ehtiramla.  
 

---

2 
 
Elmi redaktor: Azərbaycan Elmi -Tədqiqat Yemçilik, Çəmənçilik 
və  Otlaqlar  institutunun    (Az.ETYÇOİ)  Seleksiya  və  genetik ehtiyatlar 
şöbəsinin müdiri  Qasımov  H. Y. 
 
 
 
Rəy verənlər:  
 
Az.ETYÇOİ -nin Otlaq və biçənəklər şöbəsinin  müdiri Zeynalov  R. N.  
GDPU-nin Botanika kafedrasının müdiri, biologiya elmləri doktoru, 
əməkdar elm xadimi, professor  Novruzov V. S. 
ADAU-nun  Heyvandarlıq  və  balıq  məhsulları  istehsalı  texnologiyası 
kafedrasının müdiri, k/t. e. d. professor, Rusiya Aqrar Təhsil  Akademi-
yasının akademiki  Abdullayev Q. Q. 
AzETHİ-nin direktoru,  k/t  üzrə elmlər doktoru  Balakişiyev  M. Q. 
 
 
Hümbətov  H. S., Hüseynov A. R. Yem otları,  Bakı: “Elm və 
təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsi 2013, 184 s. şəkilli 
 
Vəsaitdə əsas taxıl, paxlalı və qeyri ənənəvi yem bitkilərinin təsər-
rüfat əhəmiyyəti,  botaniki-morfoloji və   bioloji xüsusiyyətləri, becəril-
mə  texnologiyası,  inkişaf  tarixi,  heyvan  yemlərin    istehsal  formaları, 
mövcud  yem  otlarının  məhsuldarlığı,  kimyəvi  tərkibi,  seleksiyası,  to-
xumçuluğu, yem tədarükü, yem otlarının əkildiyi sahələrin inkişaf pers-
pektivləri bir sözlə,  yem istehsalının bütün sahələri üzrə əsas prinsipial 
məsələlərə dair ətraflı məlumat verilmişdir.  
Dərs  vəsaiti  əsasən  ali  və  orta  ixtisas  məktəblərinin  biologiya, 
ekologiya,  aqronomluq  ixtisaslarının  bakalavr  və  magistr  pilləsində 
təhsil alan tələbələr, bu fənlərin tədrisi ilə məşğul olan müəllimlər, flora 
və  bitkiçiliklə  məşğul  olan  digər  şəxslər  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 
Lakin,  ondan  aqronomlar,  fermerlər,  zootexnuklər,  yem  istehsalı  sahə-
sində çalışanlar, eləcə də yem məhsulları istehsalı ilə maraqlanan hər bir 
oxucu faydalana bilər.     
 
 
2013
098
11
3701000000


N
 qrifli nəşr           © Hümbətov, Hüseynov 2013  
 

---

3 
 
GİRİŞ 
Yem istehsalının artırılması, biçənəklərin, otlaqların və ot əki-
ni sahələrinin genişləndirilməsi və məhsuldarlığının artırılması öl-
kəmizdə  heyvandarlığın  inkişaf  etdirilməsi  və  onun  məhsuldar-
lığının artırılmasında başlıca şərtdir. 
Heyvandarlıq məhsullarının artırılması isə, hər şeydən əvvəl, 
ölkəmizdə  yemçiliyi  inkişaf  etdirmək  və  möhkəm  yem  bazası 
yaratmaq  yolu  ilə  təmin  edilə  bilər. Bu  mühüm  məsələni  müvəf-
fəqiyyətlə həll etmək üçün yeni yüksək keyfiyyətli və məhsuldar 
yem  bitkiləri  sortları  yaratmaqla  yanaşı,  ayrı-ayrı  elmi-tədqiqat 
müəssisələri tərəfindən əldə edilmiş  müxtəlif  yem bitkisi sortları 
Azərbaycanın  iqlim-torpaq  şəraitində  sınaqdan  keçirilməli,  onla-
rın  bioloji  və  təsərrüfat  xüsusiyyətləri  öyrənilməlidir.  Bundan 
başqa perspektiv sortların təsərrüfatda becərilməsinə, onların əkin 
sahələrinin  genişləndirilməsinə  və  yemçiliyin  inkişafına  mane 
olan nöqsanlar aradan qaldırılmalıdır.  
Yem  olmadan  heyvandarlığı  inkişaf  etdirmək,  yüngül  səna-
yenin,  əhalinin  heyvandarlıq  məhsuluna  artmaqda  olan    tələbini 
ödəmək və insanların sağlamlığını qorumaq mümkün deyildir.  
Azərbaycanda  yem  istehsalının  tarixi  çox  qədimdir.  Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  XVII-XVIII  əsrlərdə,  xüsusilə  XIX  əsrin 
axırlarında Azərbaycanla dünyanın bir sıra ölkələri arasında olan 
ticarət  əlaqələrinin  genişlənməsi  istehsalın  başqa  sahələri  kimi, 
yemçiliyə də müəyyən dərəcədə müsbət təsir göstərmişdir. 
Tarixi məlumatlara görə  o dövrdə Azərbaycandakı bəzi yem 
bitkilərinin  toxumu  qiymətli  əkin  materialı    kimi    xaricə  göndə-
rilir, bəzi bitkilərin toxumu isə Azərbaycana gətirilirdi. 
Beləliklə,  bəzi  təsərrüfatlarda  çox  ibtidai  formada  olsa  da, 
yem  bitkilərinin  toxumçuluğuna  aid  (toxum  istehsalı,  tədarükü, 
təmizliyi, saflığı, məhsuldarlığı, onların zərərverici və xəstəliklər-
dən qorunması, sağlamlığı, toxumluq sahələrin vaxtında ayrılması, 
toxumun  toplanması,  onların  yazda  və  payızda  səpilməsi,  əkin 
sahələrinin əvvəlcədən hazırlanması, səpinin vaxtında keçirilməsi 
və s.) bir sıra tədbirlər hazırlanıb həyata keçirilirmiş. 

---

4 
 
Bu  dövrdə  toxumçuluğa  aid  müəyyən  tədbirlərin  görülməsi 
bəzi yem bitkisi çeşidlərinin əsrlər boyu təsərrüfatlarda saxlanma-
sına  səbəb  olmuş,  xalq  seleksiyası  tərəfindən  yaradılmış  bir  sıra 
qiymətli bitki çeşidlərinin nəsildən-nəslə verilməsinə imkan yarat-
mışdır. 
Yemçiliyin  tarixi  iki  əsas  dövrə  ayrılır.  Birincisi,  sadə  yem 
istehsalı tarixi; ikincisi, mədəni yem istehsalı tarixidir. 
Sadə yem istehsalı tarixi qədim maldarlığın meydana gəlməsi 
ilə əlaqədardır. Yem istehsalının bu formasının  yaranmasında bir 
sıra  təbii-tarixi  hadisələrin  və  ictimai  yaradıcı  amillərin  böyük 
rolu olmuşdur. Məsələn, təbii-bioloji qanuna əsasən qədim insan-
ların əsas qidasını ətin təşkil etməsi, odun kəşfi, ətin odda bişirilib 
yeyilməsi, vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsi və s. sadə yem isteh-
salının yaranma prosesinə böyük təsir göstərmişdir. 
Qədim insanların ikinci ən böyük nailiyyəti  olan çörəyin əldə 
edilməsi  yemçiliyin  inkişafında,  xüsusilə  mədəni  yem  istehsalı 
formasının yaranmasında böyük rol oynamışdır. 
Qədim insanların əsas qidasını təşkil edən bu iki təbii nemət, 
yəni ət və çörək sonralar kollektiv əməkdə böyük dönüş yaratmış, 
nəticədə  qəbilə  və  tayfaları  maldarlıq  və  əkinçiliklə  daha  ciddi 
məşğul olmağa məcbur etmişdir. 
Mədəni  yem  istehsalı  tarixi  yem  istehsalının  əkinçiliklə  əla-
qələndirildiyi, yəni yem əhəmiyyəti olan bitkilərin əkinçiliyə daxil 
edildiyi və becərildiyi  vaxtdan başlayır.  Maldarlıq sürətlə inkişaf 
etdiyindən  təbii  yem  mənbələri  daha  heyvandarlığın  tələbatını 
ödəmirdi.  Buna  görə  də  maldarlar  və  əkinçilər  yeni  mənbələr 
axtarmaq  və  bol  yem  ehtiyatı  yaratmaq  fikrinə  düşür,  müxtəlif 
tədbirlərə  əl  atmalı  olurlar.  Bu  işdə  heyvandarlıqda  olduğu  kimi, 
bitkiçilikdə də kortəbii, süni seçmə nəticəsində əldə edilmiş bitki 
növlərinin  böyük  əhəmiyyəti  olmuşdur.  Həmin  bitkiləri  insanlar 
əkib-becərərək, süni çəmənliklər yaratmağa, bu çəmənliklərin otu-
nu toplamaqla yem istehsalının yeni formasına - “mədəni yem is-
tehsalına” başlamışlar ki, bu da yemçiliyin tarixində ən böyük dö-
nüş  hesab  olunur.  Beləliklə,  yem  istehsalını  insanlar  əkinçiliklə 
əlaqələndirmiş olurlar. 
 

---