Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 28 aprel 2015-ci IL tarixli 508 №-li əmri ilə
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ÜZEYİR HACIBƏYLİ ADINA BAKI MUSİQİ AKADEMİYASI ORTA İXTİSAS MUSİQİ MƏKTƏB-STUDİYASI Tərlan SEYİDOV Leyla ZÖHRABOVA Aytən İBRAHİMOVA AZƏRBAYCAN LADLARININ TƏDRİSİNƏ DAİR M Ü N T Ə X Ə B A T I h i s s ə : AZƏRBAYCAN XALQ MAHNI VƏ RƏQSLƏRİ MUSİQİ TƏDRİSİ MÜƏSSİSƏLƏRİ ÜÇÜN «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları», «Solfecio», «Xor sinfi», «İxtisas aləti», «Ümumi fortepiano» və «Not qiraəti» fənləri üzrə DƏRS VƏSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 28 aprel 2015-ci il tarixli 508 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir BAKI Dərs vəsaiti Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının məktəb-studiyasında hazırlanıb və aprobasiya olunub. BMA-nın Elmi Şurası tərəfindən təsdiq edilmişdir (24 dekabr 2014-cü il tarixli 4 № li protokol). Elmi redaktor: Fərhad Bədəlbəyli, SSRİ və Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor Redaktor-tərtibçi: Cəmilə Həsənova, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Rəyçilər: Arif Məlikov, SSRİ və Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, professor; Ramiz Zöhrabov, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazir- liyi tərəfindən nəşr olunan Fərhad Bədəlbəylinin və Tərlan Seyidovun tərtib etdikləri “Üzeyir Hacıbəylinin elmi sis temi əsasında milli lad təfəkkürünün inkişafı Proqramı” (Bakı, 2012) əsasında hazırlanıb. Şagirdlər üçün təqdim olunan çoxcildli dərs vəsaitində Azərbaycan xalq və professional musiqi ilk dəfə lad cəhətdən sistemləşməyə məruz qalır: təhlil olunan və tədris üçün seçilən musiqi janrlarına aid nümunələr yeddi əsas milli lada uyğun səciy yə - lənib. Dərs vəsaiti Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının elmi- eksperimental bazası olan Orta ixtisaslaşdırılmış musiqi məktəb-studi yasında hazırlanıb. İ d e y a m ü ə l l i f i v ə l a y i h ə n i n r ə h b ə r i – məktəb-studiyanın bədii rəh bəri və direktoru, Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, Bakı Musiqi Akademiyasının pro- fessoru T ə r l a n S e y i d o v d u r . S 30 Tərlan Seyidov, Leyla Zöhrabova, Aytən İbrahimova. Azərbaycan ladlarının tədrisinə dair müntəxəbat. I hissə: Azərbaycan xalq mahnı və rəqsləri. Musiqi tədris müəssisələri üçün “Azər - baycan xalq musiqisinin əsasları”, “Solfecio”, “Xor sinfi”, “İxtisas aləti”, “Ümumi fortepiano” və “Not qiraəti” fənləri üzrə dərs vəsaiti. Bakı, “Тəhsil”, 2014, 88 s. Бядии вя техники редактору Абдулла Ялякбяров Компйутер тяртибатчыsы Мяляк Шимшек Корректору: Цлкяр Шащмурадова Чапа имзаланмышдыр 18.11.2014. Каьыз форматы 60х90 1 / 8 . Офсет чапы. Физики чап вяряги 11,0. Сифариш 137. Тираж 500. «Tяhsil Nяшriyyat-Poliqrafiya» мцяссисясинин мятбяясиндя чап олунмушдур. Бакы, АЗ 1052, Фятяли хан Хойски кцч., 121 A Тел.:(+994 12) 567-81-28/29; Факс: (+994 12) 567-82-68 Е-маил: tahsil_az@yahoo.ъом www.tahsil.az 4905000000 S 2014 053 © Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, 2014 © «Təhsil», 2014 Təqdim olunan «Azərbaycan ladlarının təd risinə dair müntəxəbat» BMA-nın məktəb- studiyasının eksperimental işinin nəticəsidir. Bu vəsait Fərhad Bədəlbəyli və Tərlan Seyi- dov tərəfindən tərtib olunan «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları», «Solfecio», «Xor sin fi», «İmprovizasiya və bəstələmə», «İxti- sas aləti» və «Ümumi fortepiano» fənləri kur- suna əlavə «Üzeyir Hacibəylinin elmi sistemi əsasında milli lad təfəkkürünün inkişafı proq - ra mı»nın davamı kimi nəzərdə tutulmuşdur. Eyni zamanda, bu vəsaitin musiqi məktəb şa girdlərində və ali məktəb tələbələrində öz milli köklərinə, Azərbaycan xalq sənətinin əsaslarına maraq oyadılması, milli musiqi eşit mə qabiliyyəti və təfəkkürü sahəsində gen yad daşının bərpası və fəallaşdırılmasında bö - yük də yəri var. Azərbaycan xalq musiqi mə də - niy yəti ənənələrinin öyrənilməsi üzrə apa rılan işin bir hissəsi ola raq, ladların nəzəri öyrə nil - məsi müxtəlif üsullarla öz təcrübi tətbiqini tapır.
Bu nəşrlərlə yanaşı, məktəb-studiya artıq neçə illərdir ki, Azərbaycan musiqisinin nə - zəri əsasının bünövrəsini təşkil edən lad sis- teminin hərtərəfli şəkildə mənimsənilməsinə dair müxtəlif tədbirlər hazırlamışdır. Belə ki, 2012-ci ildən bu günə kimi müx - tə lif tərkibli konsertlər, tamaşalar, konfranslar, prezentasiyalar, səhnələşdirilmiş dərslər, kitab və dərs vəsaitlərin təqdimatları, festivalları xü susilə qeyd edə bilərik. Bunlar içərisində “Üzeyir Hacıbəylinin sistemi əsa sın da Azər - bay can ladlarını öyrənir və ifa edirik” şüarı al tında Məktəb-studiyanın şagirdlərinin tərə - fin dən ifa olunan konsert-tamaşanı (2012), Ümum milli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 91-ci ildönümünə həsr edilmiş el - mi-ifaçılıq konfransı və “Gənc musiqiçilərin tədrisində məktəb-studiyanın innovasiya metod ları” kon frans-prezentasiyasını, Bakı Mu si qi Akade miyasının Böyük zalında Mək - təb-studiyanın Uşaq musiqi teatrının təq di - matında hazır lan mış Soltan Hacıbəyovun anadan olmasının 95 illi yi nə həsr edilmiş “İs - gəndər və çoban” uşaq ope rasının premye ra - sını xüsusilə qeyd edə bilərik (2014). Bu işlərin inkişafı nəticəsində 2014-cü il - də Bakı Musiqi Akademiyasının böyük zalın - da Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 130 il liyinə, BMA-nın 95 və Orta ixtisas musiqi məktəb-studiyasının 35 illiyinə həsr olunmuş “Azərbaycan milli lad sistemi gənc mu si qi - çilərin tədris repertuarında” adlı festival da baş tutmuşdu. Məktəb-studiya şagird lə ri nin zəhmətilə həyata keçirilən bu tədbir qarşıdan gələn I Respublika Festivalına bir növ hazırlıq ro lunu daşıyırdı. Festival Bakı Musiqi Aka - de mi yasının rektoru, xalq artisti, professor Fər had Bədəlbəyli və məktəb-studiyanın di - rek toru, əmək dar incəsənət xadimi, sənət şü nas lıq doktoru, professor Tərlan Seyidov tə rə findən ha zır lan mış, Azərbaycan Respub li kası Mədə - niy yət və Tu rizm Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş “Üzeyir Hacıbəylinin elmi sis temi əsasında şagirdlərin milli lad təfək kü rü nün inkişafı Proqramı”nın həyata keçiril mə sin də növbəti mərhələ hesab olunur. Sadaladığımız təd bir lərin və nəşrlərin əsas məqsədi milli gen yad daşı ilə sıx bağlı olan, yetişən nəslin mə - nə vi simasının for ma laş masına təkan vermək və musiqi məktəbləri şagirdlərinin öz milli kök lə rinə, eləcə də Azər baycan xalq incə sə - nə tinin əsaslarına maraq oyatmaqdan ibarət dir. Hal-hazırda təqdim olunan müntəxəbatın da əsas məqsədi çoxşaxəli Azərbaycan musi - qisi haqqında məlumatlar əldə etmək və tədris boyu keçilən ladlara aid musiqi materialını dinləmək, mənimsəyərək not nümunələrini çalıb oxumaq imkanını yaratmaqdır. 3
Azərbaycan xalq musiqisi əsaslarının öyrənilməsi Azərbaycan musiqi sənətinin daha artıq yüksəlişi üçün çox əhəmiyyətli olmaqla bərabər, musiqişünaslıq sahəsindəki elmi-tədqiqat və musiqi nəzəriyyəsi işlərinin də mühüm bir cəhətidir.
Xalqımızın mədəni irsinə maraq, xüsusən də musiqiçilərin bu məsələyə münasibəti hal- hazırda xüsusi aktuallıq kəsb edir. Məhz buna görə də ənənəvi xalq mədəniyyəti əsaslarının, mədəni məkanın mi nillik qavranılma təcrü bə si - nin və onun gələcək nəsillərə ötürülməsi me xa - nizmlərinin dərk olunması olduqca önəm lidir. Bu istiqamətdə pedaqoji fikir fəal la şır, həmin problem üzrə təhsil-tərbiyə məsə lə lərinin effek- tiv həlli yolları axtarılır. Sırada duran ilk önəm li məsələlərdən biri – milli musiqi təhsilinin is la - hatı və layihələşdirilməsidir ki, burada çox sə - viy yəli tədris-tərbiyə prosesində uzun müddət ərzində tam şəxsiyyətin formalaş dı rıl masına yönəldilən varislik prinsipləri nəzər də tutul ma - lı dır. Eyni zamanda musiqi irsimizi, bədii sə nə - tin xüsusi növü kimi qiymət lən di rə rək müx təlif səciyyəli musiqi janrları (hazırkı cilddə – xalq mah nı və rəqsləri) ilə şagirdləri tanış et mək, rən - ga rəng musiqi materialından bacarıq la isti fadə edərək bütün siniflərdə hər bir fənn üzrə, əməli şəkildə, onlara dərindən aşılamaqdan ibarət dir. Azərbaycanın milli mədəniyyətinin dəyər - li nümunələrindən olan Azərbaycan xalq mu- siqisi, xüsusən də mahnı və rəqslər – xalq ya radı cı lığının əsas növləridir. Çoxəsrlik tarixə malik Azərbaycan xalq mu siqisi son dərəcə zəngin və rəngarəngdir. Forma və janr müxtəlifliyinə ilə seçilən Azərbay can xalq musiqisi XX əsrin əvvəl lə - rinə qədər şifahı ənənəli şəkildə yaşamış, zəngin ritmi, parlaq ifadə tərzi, özünəməxsus milli xüsu siy yətləri ilə seçilən və xalq mu - siqiçiləri tərəfin dən qorunub saxlanan ən yax - şı nümu nə ləri əsrdən-əsrə, nəsildən-nəslə keçmiş və qiy mət li bədii sərvət kimi bizim dövrə qədər gəlib çatmışdır. Azərbaycanın xalq musiqi mədəniyyəti ənənələrinin öyrənilməsində görkəmli Azər - baycan klassiki Üzeyir Hacıbəylinin elmi irsi əsas tədris materialı rolunu oynayır. Onun «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» adlı elmi əsəri nəinki hər bir Azərbaycan bəstə ka - rının, həm də Azərbaycan musiqisini öyrənən hər bir musiqiçinin masaüstü kitabıdır. Üzeyir Hacıbəylinin bu nəzəri əsəri öz böyük praktiki əhəmiyyətini bu günədək itirmir. Həmin ki- tabda Azərbaycan xalq musiqisinin lad siste mi - nin bütün zənginliyi mütəşəkkil elmi for mada, aydın şəkildə sistemləşdirilmiş, Azərbaycan xalq musiqi dilinin lad-struktur qanunlarının kamil şəkildə qavranılması öz əksini tapmışdır. Bu elmi əsəri təkcə xalq musiqisinin deyil, bütün Azərbaycan musiqisinin nəzəri əsasları kimi dəyərləndirmək olar. Qeyd edək ki, «Azərbaycan xalq musiqi- sinin əsasları» adlı kitabın yeni nəşri 2010-cu ildə Üzeyir Hacıbəylinin 125 illiyi müna si - bətilə latın əlifbası ilə çap və elektron dərslik formatında professor Fərhad Bədəlbəy linin rəh bərliyi altında «Musiqi Dünyası» jur na lı nın yaradıcı qrupu tərəfindən, sənətşü naslıq dok- toru, professor Tariyel Məmmə do vun el mi redaktorluğu ilə həyata keçirilmişdir. Dərs liyə şifahi ənənəli musiqi irsi və bəstəkar yara - dıcılığında məqamlardan istifadəyə dair nümunələrdən, testlərdən və biblioqrafik gös - təricidən ibarət metodik tövsiyələr də əlavə olunmuşdur. 2010-cu ildə Üzeyir bəyin traktatı professor Tərlan Seyidov tərəfindən mu siqi məktəbləri və texnikumları üçün «Azərbay can xalq musi qi - sinin əsasları», «Solfecio», «İmprovizasiya və bəstələmə», «İxtisas aləti», «Ümumi fortepia no» fənlərində Azərbaycan ladlarının öyrənil mə - si nə və şagirdlərin təlim və tərbiyə məsə lə lə - rinə uyğun olaraq adaptasiya olunmuş şəkildə çapdan çıxmışdır. Azərbaycan ladlarını öyrənmək üçün daha bir maraqlı nəşr 2010-cu ildə İmina Əliye va - nın hazırladığı «Azərbaycan musiqisi əsasın da lad-intonasiya eşitmə hazırlığı üzrə prak tiki vəsait» adlı dərslikdir. Bu nəşrdə hər ladın modeli hazırlanmışdır və ladlara aid testlər verilmişdir. 2012-ci ildə nəşr olunmuş sənətşünaslıq doktoru, professor Cəmilə Həsə no vanın «Azər - baycan xalq musiqisinin əsas ları» fənni üzrə «Azərbaycan musiqisinin mə qam la rı» adlı ali musiqi məktəbləri üçün dərs vəsaiti materiallar - la zəngin və tədris üçün olduqca dəyərli kitabdır. Üzeyir Hacıbəylinin kitabı üzrə fənnin da - ha dərin və geniş tədrisi üçün 2012-ci ildə Fərhad Bədəlbəyli və Tərlan Seyidov tərəfin - dən tərtib olunan «Üzeyir Hacibəylinin elmi sistemi əsasında milli lad təfəkkürünün inki - şa fı proqramı» nəşr olunmuşdur. Proqram mu siqi və incəsənət məktəblərinin I – XI sinif şagirdləri və musiqi kolleclərinin I – IV kurs tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Vəsaitdə 4
hər sinif üçün nəzərdə tutulan ladların adları və həmin ladlarda yazılan Azərbaycan xalq və bəstəkar musiqisinin siyahısı verilir. Təqdim etdiyimiz Məktəb-studiyanın ba - za sı əsasında BMA-nın nəşrə hazırladığı «Azər baycan ladlarının tədrisinə dair müntə - xə bat» adlı dərs vəsaitinin əsas məq sədi Azər - bay can ladlarına marağı artırmaq və dərs prosesini asanlaşdırmaqdır. Müntəxəbatda si- stematik şə kildə Azərbay can ladlarında olan Azərbaycan xalq mahnı və rəqslərindən ibarət bəzi nümu nələr topla nıl mış dır, bu da ladların tam şəkildə öyrə nil
məsinə və asan qavra - nılmasına kö mək edir. Xüsusən də hər ladın əvvəlində şagirdin materialı tez qavramasına zəmin yaradan həmin ladın səsqatarı, tam və ya rım kadanslar verilir. Qeyd edək ki, bu vəsait gənc musiqiçilər nəslinin musiqi tərbiyəsi və təhsili qarşısında duran bir sıra konkret məsələləri həll etmək, xüsusən də Azərbaycan ladlarının ibtidai si - nif lərdən başlayaraq öyrənilməsi üçün əlve - riş li şəraitin yaradılması məqsədini irəli sürür. Təqdim olunan vəsait bir neçə bölməyə ayrılır. Hazırkı Birinci bölmə Azərbaycan xalq mahnı və rəqslərindən ibarətdir. Məlumdur ki, Azərbaycan musiqi folklo - ru nun zəngin və inkişaf etmiş sahəsini məhz mahnı və rəqslər təşkil edir. Mahnı çox sevi - lən və geniş yayılmış bir janrdır. Azərbaycan xal qının hə ya tı, mübarizəsi, ülvi-bəşəri duy - ğu ları, sevinc və kədəri xalq mahnılarında öz əksini tapmışdır. Azərbaycan xalq mahnıla rı - nın hər biri klassik muğamlara əsaslanmış, onlardan bəhrə lən miş dir. Xalq mahnılarında xal qın yük sək mənəviy yatı, onun əhval-ru - hiyyəsi tərənnüm olunur. Xalq rəqs musiqisi isə Azərbaycan instru- mental musiqisinin böyük bir hissəsini təşkil edir. Azərbaycan rəqs musiqisi parlaq, melo - dik rəngarəngliyi, zəngin lad əsası, müxtəlif ritmik xüsusiyyətləri, forma genişliyi və incə lad-tonal quruluşu ilə fərqlənir. Bu xüsu siy - yət lər həm Azərbaycan rəqslərinə, həm də mahnılarına xas dır. Bunları nəzərə alaraq, bu vəsaitdə müxtəlif ladlara əsaslanan bəzi mah - nı və rəqs nümunələri seçilmişdir. Müntəxə - batın müvafiq bölmələ rin də Rast, Şur, Segah, Şüştər, Çahargah, Bayatı-Şiraz ladları üzrə 80-dən artıq musiqi nü munələri verilmişdir. Bu nümunələri həm fortepianoda və başqa alət lərdə ifa etmək, həm də «Solfecio» dərs lə - rində oxumaq olar. Bu da uşaqların lad du - yumunun artırılmasına səbəb olur. Kitaba daxil olunan mahnı və rəqslər çap olunmuş top - lulardan seçilmişdir. Müntəxə batdakı nümu - nələr tədris olunan hər bir ladı aydın şəkildə göstərmək üçün təqdim olun muş dur. Bu dərs vəsaitində toplanan nümunə lər Azərbaycan xalq mahnı və rəqslərinin özü nə məxsus gö - zəlliyini bir daha sübut edir. Hazırkı dərslik, şübhəsiz ki, respubli ka mı - zın musiqi məktəblərinin gündəlik tədrisində faydalı metodik əsas ola bilər. Ümumiyyətlə, gənc musiqiçilərin təhsili nin bütün mərhələlərində «folklor komponentinin» daxil edilməsi məktəb-studiyanın eks pe ri men - tal fəaliyyətində pozitiv təcrübə kimi özünü göstərir. Məktəb-studiyanın musiqi təhsili proqramları öz strukturu, istiqaməti və məz - munu etibarı ilə komplekslidir. Proqramların kompleksliyi musiqi mədəniyyətinin ayrıca istiqamətlərinin məhdud öyrənilməsinin qar şı - sı nı almaqla yanaşı, eləcə də onun xalq musiqi mədəniyyəti ilə birləşməsi zamanı bü töv lü - yünü təbliğ edir. Beləliklə, dərsliyin məzmunu ilə eksperi- mental işin metodiki təminatının sıx vəhdəti, eləcə də gələcək professional pedaqoqların ha - zırlanmasında varisliyin həyata keçirilməsi Ba - kı Musiqi Akademiyası və onun eksperimental bazası olan Orta ixtisas musiqi mək təb-stu diya - sının birgə fəaliyyəti üçün başlıca məqsəddir. Zənn edirik ki, hazırkı müntəxəbat Azər - bay can ladlarının öyrənilməsi üçün dəyərli dərslik olacaq və Azərbaycan ladlarının təd - ri sinə, lad təfəkkürünün inkişafına böyük təsir göstərəcəkdir. Qeyd edək ki, dördbucaq mötərizələrdə “ ” ladın xarakterik kadans dönmələri ve rilir. Mötərizədəki həmin dönmələr şagirdlərə bu musiqi nömrələrini daha dərindən öyrən - mə yə şərait yaradacaqdır. 5
6 7 RAST LADINDA MAHNILAR AMAN NƏNƏ Allegretto * Bu və sıradakı bütün digər nümunələrin əvvəlində İmina Əliyevanın lad modelləri təqdim olunur (bax: Tövsiyə olunan ədəbiyyat
AY DİLBƏR 8
CEYRAN SEVGİLİM 9
ÇAL-OYNA 10
ƏLİNDƏ SAZIN QURBANI 11
MƏN GEDİRƏM ZƏNGİLANA 12
MƏNİ DÖVRİ FƏLƏK QOYMUS 13
SONA XANIM 14
SÜSƏN SÜNBÜL 15
SÜRMƏLİ QIZ 16
RAST LADINDA RƏQSLƏR AZƏRBAYCAN 17
18 DARÇINI 19 BRİLYANT ƏSGƏRANI 20 21 22 ŞUR LADINDA MAHNILAR AHU KİMİ A DAĞLAR 23 ALMA 24 AY QADASI rast-şur rast
rast şur
şur 25 BAZARDA ALMA BÜLBÜLÜN GEYDİYİ SARI 26
Allegretto DƏLİ CEYRAN 27
DİLBƏRİM 28
GÜLƏ-GÜLƏ 29
AZƏRBAYCAN MARALI 30
QARA QAŞIN VƏSMƏSİ 31
QARA TELLƏR 32
YADIMA SƏN DÜŞƏNDƏ 33
QALALIYAM 34
NƏZR EYLƏMİŞƏM 35
SARI GƏLİN 36
ŞUŞA CEYRANI 37
YAYLIQ 38
ŞUR LADINDA RƏQSLƏR ATLANMA 39
BAKI 40
QƏHRƏMANI şur-segah 41
42 CIDIR QIZILGÜL 43
YALLI 44
45 SEGAH LADINDA MAHNILAR ANACAN 46
BƏRİ BAX 47
CEYRAN BALA 48
EVLƏRİ VAR XANA-XANA 49
XUMAR OLDUM 50
KƏKLİK 51
MULEYLİ 52
NİNNİ 53
O SÜRMƏLİ GÖZLƏRİN 54
ŞUŞANIN DAĞLARI 55
UCA DAĞLAR BAŞINDA 56
SEGAH LADINDA RƏQSLƏR TƏRƏKƏMƏ 57
QƏŞƏNGİ 58
59 QITQILIDA LƏTİFƏ segah – rast 60 rast 61 MİRZƏYİ VAĞZALI 62
63 CIĞCIĞA 64 Şüştər ladının səssırasında III pillədə tamamlayıcı ton (t.t), VI pillədə tonika (T) yerləşir. Bu ladda tamamlayıcı ton xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, şüştər ladında tam kadans məhz tamamlayıcı ton (t.t) pilləsi üzərində, yarım kadans isə tonika (T) üzərində qurulur. Bu səbəbdən biz, təqdim etdiyimiz xalq mahnı və rəqslər üzərində şüştər ladının hər iki əsas pilləsini qeyd edəcəyik.
65 ŞÜŞTƏR LADINDA MAHNILAR AMAN KƏKLİK ƏLİNDƏN GİRDİM YARIN BAĞÇASINA 66
67 GÜL BAĞÇALAR ARAXÇININ MƏNDƏDİR 68
ŞÜŞTƏR LADINDA RƏQSLƏR UZUNDƏRƏ 69
ALMAZI 70
DAĞ ÇİÇƏYİ 71
72 YÜZ BİR 73 ÇAHARGAH LADINDA MAHNILAR BUDUR, BİR CÜT QARA GÖZ 74 GƏL, GƏL, AY ELLƏR GÖZƏLİ 75 ÇAHARGAH LADINDA RƏQSLƏR ŞƏLƏXO 76 77 78 BAYATI-ŞİRAZ LADINDA MAHNILAR AMAN OVÇU KÜÇƏLƏRƏ SU SƏPMİŞƏM LAÇIN 79
ONU DEMƏ ZALIM YAR 80
BAYATI-ŞİRAZ LADINDA RƏQSLƏR QAZAĞI 81
NƏLBƏKİ 82
83 HÜMAYUN Hümayun ladının iki növü mövcuddur: I növ – “nəzəri hümayun”, II növ – “praktiki hümayun”. I növ hümayun Üzeyir Hacıbəylinin lad nəzəriyyəsinə əsaslanır. II növ hümayun Məmməd Saleh İsmayılovun lad nəzəriyyəsinə əsaslanır. O, göstərirki, hümayun ladının səssırası şüştər ladı ilə eynidir. Yəni, 0,5t+1t+0,5 t. quruluşlu iki bərabər tetraxordun ayrı üsulla (art.2) birləşməsindən həm şüştər, həm də hümayun ladının səssırası yaranır. Əgər şüştər ladında həmin lad səssırasının III və VI pillələri əsas pillələridirsə, hümayun ladında II və IV pillələr əsas sayılır. Hümayun ladında II pillə tonika (T), IV pillə isə xarakter ton (x.t) adlanır. Bu zaman səssıranın II pilləsində tam kadans, IV pilləsində yarım kadans qurulur. Qeyd edək ki, xalq musiqisi və bəstəkar əsərlərində rast gəlinən hümayunun məhz 2-ci növüdür. Bu səbəbdən biz, hümayun ladının 2-ci növünün səssırasını və II, IV istinad pillələrini əyani olaraq musiqi nümunələri üzərində göstərəcəyik. 84 HÜMAYUN LADINDA RƏQS DURNA şüştər
hümayun 85 1. Bədəlbəyli F. Layihənin rəhbərindən // Üze yir Hacıbəyli. Azərbaycan xalq musi qi
sinin
əsasları / layihənin rəhbəri: Fərhad Bədəlbəyli, layihənin koordinatoru: Оqtay Аbasquliyev, elmi redaktor: Тariyel Мəm mə dov, redaktor və metodik tövsiyələrin tərtibçisi: Cəmilə Həsənova, məsləhətçi: Ramiz Zöhrabov. – Bakı: Apostrof, 2010. – S. 5-7. 2. Bədəlbəyli F. Ön söz // Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının Orta ixtisas mu- siqi məktəb-studiyası – 30. Ta rix dən səhifələr: məqalələr toplusu / tər ti batı və ümumi redak- siya: Tərlan Seyidov, elmi redaktorlar: Rəna Səfərəlibəyova, Tu ran Məmmədəliyeva. – Bakı: Elm və Təhsil, 2010. – S. 5. 3. Bədəlbəyli F. Elmi-ifaçılıq müsabiqə və konfransları – ifaçı-musiqiçilərin yaradıcı işi - nin yeni növləri kimi // Qara Qarayev adına pianoçuların Birinci Beynəlxalq el mi-ifaçılıq müsabiqəsi və «Fortepiano Qara Qarayev yaradıcılığında» Birinci Beynəl xalq elmi- ifaçılıq konfransının materialları (Bakı, 6 – 10 dekabr 2010-cu il) / baş re dak
tor: Fərhad Bədəlbəyli, redaktor-tərtib çilər: Tərlan Seyi- dov, Sevda Məmmədova. – Bakı: Mütərcim, 2012. – S. 4-7. 4. Ибрагимова А. Национальная ладовая си- стема Узеира Гаджибейли – в основе рефор- мирования музыкального образования: мастер-класс профессора Тарла на Сеидова на семинаре пре по давателей музыкальных школ // «Зеркало». – 2012. – 31 марта. 5. Ибрагимова. А. Система Узеира Гаджибейли в действии // «Зеркало». – 2012. – 17 апреля. 6. Кенгерлинская T. Школа-студия Бакинской Музыкальной Академии: традиции и нова- торство // «Təhsil, mədəniyyət, incə sənət». – 2005. – № 1 (21). – S. 68-71. 7. Микеладзе Г. В Баку прошёл вечер музыки Узеира Гаджибейли // «1news.az» [сайт]. – 2012. – 19 апреля. 8. Seyidov T. Məktəb-studiya Üzeyir Hacı bəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının eksperi- mental bazası kimi // Musiqi ifaçılığı və nə zə riy - yəsi məsələləri: Məktəb-studiyanın müəllim- lərinin elmi-metodoloji işlərinin toplusu / tərtibçi-redaktor: Tərlan Seyidov. – Bakı: Adiloğlu, 2009. – S. 3-5. 9. Seyidov T. Ön söz // Üzeyir Hacıbəyli. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları: mu siqi məktəbləri və texnikumları üçün «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları», «Solfecio», «Xor sinfi» «İmprovizasiya və bəstələmə», «İxtisas aləti» və «Ümumi fortepiano» fənlərində Azərbaycan lad la rı nın öyrənilməsinə dair adaptasiya olun muş dərs vəsaiti / tərtibçi: Tərlan Seyidov. – Bakı: E. L., 2010. – S. 5-7. 10. Seyidov T. Azərbaycan xalq musiqi mə də
- niyyətinin ənənələrinin ən yeni qavra nıl ma
Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının Orta ixtisas musiqi məktəb- studiyası – 30. Tarixdən səhifələr: məqalələr toplusu / tərtibatı və ümumi redaksiya: Tərlan Seyidov, elmi redaktorlar: Rəna Səfərəlibəyova, Turan Məmmə də li yeva. – Bakı: Elm və Təhsil, 2010. – S. 13-15. 11. Сеидов Т. О работе над адаптированным изданием научного труда Узеира Гаджи- бейли «Основы Азербайджанской народ- ной музыки» для учащихся музыкальных школ // Üzeyir Hacı bəy li nin 125, Bakı Musiqi Akademiyasının 90 illik yubileylərinə həsr olunmuş respublika elmi-praktik konfransının materialları (Bakı, 31 may – 2 iyun, 2011). – Bakı: Mü tərcim, 2011. – S. 32-36. 12. Сеидов Т. 30-летний юбилей школы-студии в свете решений целевой задачи реформиро- вания общего музыкального образования // Современные технологии и методики про- фессионального му зыкального образования: материалы Международной дистанционной научно-практической конференции / под на- учной редакцией Т.В.Свитовой. – Самара: СамЛюксПринт, 2011. – C. 7-16. 13. Сеидов T. Экспериментальный приём в школу-студию на основе инновационных методов выявления юных дарований // «Эхо». – 2011. – 31 марта. 14. Сеидов T. Подведены итоги научно-экспе- риментальной деятельности школы-студии Бакинской Музыкальной Академии в обла- сти реформирования музыкального обра- зования // «Day.Az» [сайт]. – 2011. – 5 октября.
86 AZƏRBAYCAN XALQ MUSİQİSİNİN ƏSASLARININ ÖYRƏNİLMƏSİNƏ DAİR TƏKLİF OLUNAN N O T O Q R A F İ Y A 1. A
zərbaycan el nəğmələri / nota salan və har mo - ni zə edənlər: Ü.Hacıbəyov və M.Ma qomayev. – Bakı: İşıq, 1985. 2. Azərbaycan xalq rəqsləri: fortepiano üçün iş - ləmələr / tərtib edənlər: F.Bədəlbəyli, О.Rə cəbov,
– Bakı:
Mütərcim, 2011. 3. Azərbaycan xalq mahnıları: fortepiano ilə oxu- maq üçün işləmələr / tərtibçi və işlə yəni – L.Aba-
4. Azərbaycan xalq mahnıları: I, II cild / tərtib edən – S.Kərimi, redaktor – E.Dadaşova. – Bakı: Öndər nəşriyyatı, 2005. 5. Azərbaycan xalq musiqisinin antologiyası. I cild: Azərbaycan xalq mahnıları. – Bakı: 2003. 6. Azərbaycan xalq musiqisinin antologi ya sı. II cild: Azərbaycan xalq rəqsləri. – Ba kı: 2003. 7. Azərbaycan xalq musiqisinin antologi ya sı. III cild: Azərbaycan muğamları və rəngləri. – Bakı, 2004. 8. Azərbaycan xalq musiqisinin anto logi ya sı. IV cild: Azərbaycan muğamları və rəng ləri – Bakı: 2005.
9. Azərbaycan xalq musiqisinin antologi ya sı. V cild: Azərbaycan muğamları və zər bi mugamlar. – Bakı: 2005. 10. Azərbaycan xalq musiqisinin antolo gi ya sı. VI cild: Azərbaycan təs nif ləri, də ra məd, diringi və rəngləri, mu gamlar və zərbi mugamlar. – Bakı: 2006. 11. Azərbaycan xalq musiqisinin antologi ya sı. VII cild: Azərbaycan aşıq musiqisi. – Bakı: 2007. 12. Azərbaycan xalq rəqs melodiyaları: / not yazısı B. Hüseynlinindir. I dəftər – Yallı. – Bakı: 1965; II dəftər – Halay. – Bakı: 1966. 13. Azərbaycan xalq rəqsləri / not yazısı: T.Quli yev,
14. Azərbaycan dəraməd və rəngləri / not yazısı: E.Mansurov. – Bakı, 1984. 15. Azərbaycan qədim el havaları / not yazısı: E. Mansurov. – Bakı, 1990. 16. Bakıxanov Ə. Azərbaycan xalq rəngləri. – Bakı, 1964. 17. Bakıxanov Ə. Azərbaycan ritmik muğam ları. – Bakı, 1968. 18. Bakıxanov Ə. Muğam, mahnı, rəng. – Bakı, 1975. 19. Əmirov F. Azərbaycan xalq mahnılarının səs və fortepiano üçün işlənməsi. – Ba kı: Azər baycan Dövlət Musiqi Nəşriy ya tı. 20. Əsədullayev A. Hümayun. – Bakı: Adıl oğlu, 2002.
21. Əsədullayev A. Rast və Çahargah. – Bakı: Adıloğlu, 2005. 20. Quliyev T. 15 Azərbaycan xalq rəqsi. – Ba kı:
Azərbaycan Dövlət Musiqi Nəş riy yatı, 1955. 21. Кулиев Т. 10 танцев в обработке для фор - тепиано / мелодии: Мамедага Агаев. – Баку: Азмузгиз, 1960. 22. İbrahimova S. Azərbaycan təranələri: fortepiano üçün 15 pyes. – Bakı: Mars-print, 2009. 23. İbrahimova S. Fortepiano üçün Azərbay can mahnı və təsnifləri əsasında pyeslər // Xüsusi pedaqoji hazırlıq kursu üzrə müntəxabat. – Bakı: Adiloğlu, 2008, s. 133-174. 24. İsazadə Ə., Məmmədov N. Azərbaycan xalq mahnıları və oyun havaları. – Bakı: 1984. 26. Məmmədov N. Azərbaycan muğamları «Ça - hargah» və «Hümayun». – Bakı: 1963. 27. Məmmədov N. Azərbaycan muğamları «Rast» və «Şahnaz». – Bakı: 1963. 28. Nəzirova Е. Pyeslər: Azərbaycan xalq me lo - diyalarının fortepiano üçün işləmələri. – Ba kı: Аzərnəşr, 1963. 29. Rüstəmov S. Azərbaycan xalq mahnıları. – Bakı: Аzərnəşr, 1967. 30. Rüstəmov S. Azərbaycan xalq rəngləri: I dəftər. – Bakı: Аzərnəşr, 1954; II dəftər. – Ba kı:
Аzərnəşr, 1956. 31. Rüstəmov S., Əmirov F., Quliyev Т. Azər bay can xalq mahnıları / тərtibçi – Bülbül. I cild – Bakı: İşıq, 1981; II cild – Bakı: İşıq, 1982. 32. Zeynallı A. Çahargah: fortepiano üçün. – Ba kı: Azərbaycan Dövlət Musiqi Nəşriyyatı, 1939. TÖVSİYƏ OLUNAN Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Abdullayeva S. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. – Bakı, 2002. 2. Abdullazadə G. Qədim və orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. – Bakı, 1996. 3. Abezqauz İ. Azərbaycan musiqisində Ü.Ha cı bəyovun bədii kəşflərinin inkişafı // XX əsrin Azərbaycan mu- siqisi: məqalələr top lu su / tərtibçi və elmi redaktor – A. Tağı zadə. – Bakı: 1994. 4. Azərbaycan xalq musiqisi: oçerklər / mü əl liflər: Ə.İsazadə, Ə.Eldarova, R.İsma yıl zadə, N.Məm - mə dov, R.Zöhrabov, B.Hü seynli. – Bakı: Elm, 1981.
5. Babayev E. Azərbaycan muğam dəstgah larında ritm-intonasiya problemləri. – Bakı: Ergün, 1996. 6. Bağırova S. Azərbaycan muğamı: məqa lə lər, məruzələr, tədqiqatlar. – Bakı: Elm, 2007. 7. Eldarova Ə. Azərbaycan aşıq sənəti. – Bakı: 1986. 8. Əliyeva F. XX əsr Azərbaycan musiqisi: tarix və zamanla üz-üzə. – Bakı: Elm, 2007. 87 9. Əliyeva İ. Azərbaycan musiqisi əsasında lad-in- tonasiya eşitmə hazırlığı üzrə praktiki vəsait. – Bakı: Adiloğlu, 2010. 10. Hacıbəyov Ü. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı, 2010. 11. Hacıbəyli Ü. Əsərləri 4 cilddə. Bakı, 1965. 12. Hacıbəyli Ü. Azərbaycan türklərinin musiqisi haqqında / təqdim edəni, ön söz və lüğətin müəllifi – F.Əliyeva. – Bakı: Adiloğlu, 2005. 13. Həsənova C. Azərbaycan bəstəkarlarının əsər - lərində milli ladların təzahürü. – Ba kı: Mars- Print, 2004. 14. Həsənova C. Azərbaycan musiqisinin məqam - ları. Bakı, «Elm və Təhsil», 2012 15. İmrani R. Muğam tarixi. – Bakı: 1998. 16. İsmayılov M. Azərbaycan xalq musi qi
sinin janrları. – Bаkı: Az.SSR Elmlər Aka demi ya sı, 1960. 17. İsmayılov M. Azərbaycan xalq musi qi sinin mə - qam və muğam nəzəriyyəsinə dair elmi-meto - dik oçerklər. – Bakı: Elm, 1991. 18. İsazadə Ə. Azərbaycan musiqi folklorunun öyrənilməsi tarixindən // Azərbay can xalq mu - si qisi: oçerklər. – Bakı: 1981. 19. Məmmədov T. Azərbaycan klassik aşıq ha vaları. – Bakı: 2009. 20. Məmmədov T. Azərbaycan aşıq yara dı cı lığı. – Bakı: 2011. 21. Məmmədova R. Azərbaycan muğamı. – Bakı: Elm, 2002. 22. Seyidova S. Azərbaycan xalq professio nal musiqisi. – Bakı: Şirvannəşr, 1998. 23. Səfərova Z. Üzeyir Hacıbəyov yara dı cı lı ğında nəzəri və estetik problemlər. – Bakı: Elm, 1985. 24. Hacıbəyov Üzeyir ensiklopediyası. – Bakı: Azərbaycan, 1996. 25. Yusifova А. Azərbaycan bəstəkarlarının işləmələri. – Bakı: Adiloğlu, 2009. 26. Yusifova А. «Azərbaycan xalq melodi yala rının işlənməsi və aran ji manı» fənni üzrə dərs vəsaiti. – Bakı: Аdiloğlu, 2004. 27. Zöhrabov R. Şifahi ənənəli Azərbaycan pro - fessional musiqisi: dərs vəsaiti. – Ba kı: Azərbaycan ensiklopediyası, 1996. 28. Zöhrabov R. Zərbi muğamlar. – Bakı: Mars- print, 2004. 29. Zöhrabov R. Azərbaycan rəngləri. – Ba kı: Mars- print, 2006. R u s d i l i n d ə 30. Абасова Э. Узеир Гаджибеков. – Баку: Азер- нешр, 1975. 31. Гаджибеков У. О музыкальном искусстве Азербайджана. – Баку: Азернешр, 1966. 32. Зохрабов Р. Азербайджанские теснифы. – Москва: Советский композитор, 1983. 33. Исмайлов М. Ладовые особенности азербай- джанской народной музыки // Учёные за- писки Азгосконсерватории. – 1972. – № 1 (9). 34. Исмайлов М. Структурные особен ности ладов азербайджанской народ ной музыки: методи- ческая раз ра ботка. – Баку: 1972. 35. Кафарова З. «Кероглу» Узеира Гаджибекова. – Баку: Язычы, 1981. 36. Мамедов Т. Традиционные напевы азербай- джанских ашыгов. – Баку: Ишыг, 1989. 37. Махмудова Г. Генезис и эволюция остинат- ности в азербайджанской музыке. – Баку: Нурлан, 2006. 38. Энциклопедия. У Гаджибекова. – Баку: Азербайджан, 2003. 39. Юсифова А. Солтан Гаджибеков. Обра- ботки азербайджанских народных мелодий: учебное пособие. – Баку: Мутарджим, 2011.
1. Üzeyir Hacıbəyli. «Azərbaycan xalq mu si qisinin əsasları» / layihənin rəhbəri – Fər had Bədəlbəyli, elmi redaktor – Tariyel Мəm mədov: http://mus- book.musigi-dunya.az 2. Üzeyir Hacıbəyli. «Azərbaycan xalq mu si qisinin əsasları»: Musiqi məktəbləri və texnikumları üçün Azərbaycan ladlarının öyrənilməsinə dair adap- tasiya olunmuş dərs vəsaiti / tərtibçi – Tərlan Seyi-
3. Azərbaycan diskoqrafiyası. 1900-1940-ci illər kataloqu:
4. Azərbaycanın ənənəvi musiqisi atlası: http://atlas.musigi-dunya.az 5.
Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası:
6. Üzeyir Hacıbəyli internet portalı: http:/ uzeyir.musigi-dunya.az 7. Üzeyir Hacıbəyli elektron ensiklopediyası: http://uzeyirbook-dunya.az 8. Üzeyir Hacıbəylinin «Leyli və Məcnun» virtual muzeyi:
9. Üzeyir Hacıbəylinin «Arşın mal alan» virtual muzeyi:
10. Üzeyir Hacıbəylinin «O olmasın, bu olsun» vir- tual muzeyi:
11. Üzeyir Hacıbəyli. Dərs vəsaiti: http://ders.musigi-dunya.az 12.
Əfrasiyab Bədəlbəylinin «Musiqi lüğəti»: http://lugat.musigi-dunya.az 13. Muğam ensiklopediyası: http://mugam.musigi- dunya.az 14. Musiqiçinin elektron kitabxanası: http://e-li- brary.musigi-dunya.az Şagirdlərin lad təfəkkürünün inkişafında milli musiqi folklorun əhəmiyyəti..............................3 R A S T RAST ladının səsqatarı, tam və yarım kadanslar .......6 Mahnılar: Aman nənə .................................................................7 Ay Dilbər ....................................................................8 Ceyran sevgilim .........................................................9 Çal-oyna ...................................................................10 Əlində sazın qurbanı ...............................................11 Mən gedirəm Zəngilana .........................................12 Məni dövri fələk qoymus ........................................13 Yar gəlir ...................................................................13 Sona xanım ..............................................................14 Səfəq sökülərkən ....................................................14 Süsən sünbül ..........................................................15 Sürməli qız ..............................................................16
Azərbaycan ..............................................................17 Darçını .....................................................................18 Brilyant ....................................................................19 Əsgəranı ..................................................................19
ŞUR ladının səsqatarı, tam və yarım kadanslar ......21 Mahnılar: Ahu kimi .................................................................22 A dağlar ...................................................................22 Alma ........................................................................23 Ay qadası .................................................................24 Bazarda alma ...........................................................25 Bülbülün geydiyi sarı ..............................................26 Çixdi günəş .............................................................26 Dəli ceyran ..............................................................27 Dilbərim ...................................................................28 Gülə-gülə .................................................................29 Azərbaycan maralı ..................................................30 Qara qaşın vəsməsi ..................................................31 Qara tellər ................................................................32 Yadıma sən düşəndə ................................................33 Səndən mənə yar olmaz ..........................................33 Qalalıyam ................................................................34 Nəzr eyləmişəm .......................................................35 Sarı gəlin .................................................................36 Şuşa ceyranı ...........................................................37 Yaylıq ......................................................................38
Atlanma ...................................................................39 Bakı .........................................................................40 Qəhrəmanı ...............................................................41 Cıdır ........................................................................42 Qızılgül ....................................................................43 Yallı .........................................................................44
SEGAH ladının səsqatarı, tam və yarım kadanslar ....45 Mahnılar: Anacan ....................................................................46 Bəri bax ...................................................................47 Ceyran bala .............................................................48 Evləri var xana-xana ...............................................49 Xumar oldum ..........................................................50 Kəklik ......................................................................51 Muleyli ....................................................................52 Naxçıvan .................................................................52 Ninni ........................................................................53 Sarı bülbül ...............................................................53 O sürməli gözlərin ...................................................54 Şuşanın dağları ........................................................55 Uca dağlar başında ..................................................56 Rəqslər: Tərəkəmə .................................................................57 Qəşəngi ....................................................................58 Qıtqılıda ..................................................................59 Lətifə .......................................................................60 Mirzəyi ....................................................................61 Vağzalı .....................................................................62 Cığcığa .................................................................... 63 Ş Ü Ş T Ə R ŞÜŞTƏR ladının səsqatarı, tam və yarım kadanslar ...........................................64
Aman kəklik əlindən ................................................65 Ay Sona ...................................................................66 Girdim yarın bağçasına ...........................................66 Gül bağçalar ...........................................................68 Araxçının məndədir .................................................68 Rəqslər: Uzundərə .................................................................69 Almazı .....................................................................70 Dağ çiçəyi ...............................................................71 Yüz bir .....................................................................72
ÇAHARGAH ladının səsqatarı, tam və yarım kadanslar ...........................................73
Budur, bir cüt qara göz ............................................73 Gəl, gəl, ay ellər gözəli ...........................................74
Şələxo ......................................................................75 B A Y A T I - Ş İ R A Z BAYATI-ŞİRAZ ladının səsqatarı, tam və yarım kadanslar ...........................................77
Aman ovçu ..............................................................78 Küçələrə su səpmişəm ...........................................78 Qubanın ağ alması ...................................................79 Laçın ........................................................................79 Onu demə zalım yar ................................................80 Rəqslər: Qazağı .....................................................................81 Nəlbəki ....................................................................82
HÜMAYUN ladının səsqatarı, tam və yarım kadanslar ............................................83 Durna........................................................................84 Milli musiqi təhsilinin islahatı üzrə ədəbiyyat ........85 Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarının öyrənilməsinə dair təklif olunan notoqrafiya ..........86 Tövsiyə olunan ədəbiyyat .......................................86 Saytoqrafiya ............................................................87 M Ü N D Ə R İ C A T Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|