Dərs vəsaiti Yenidən işlənilmiş ikinci nəşr



Yüklə 105,21 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix08.04.2018
ölçüsü105,21 Kb.
#36581
növüDərs



B.M.ƏSGƏROV  

 

 



 

BƏRK CİSİMLƏRİN 

NƏZƏRİYYƏSİ 

 

 



 

Universitetlər  üçün dərs vəsaiti 

 

 

Yenidən işlənilmiş ikinci nəşr 

 

 

 

Azərbaycan Respublikası Təhsil  

 

 

 

 

   Íàçèðènèn   25 yanvar 2013-cü il tarixli 

 

 

 

 

   127 saylı əmri ilə òəñäèã åäèëìèøäèð 

 

 



 

 

 

 

"Bakı Universiteti" nəşriyyatı 

 

 

ÁÀÊÛ – 2013 


 

Kitaba rəy verən 



akademik F.M.Həşimzadə 

professor A.H.Kazımzadə 

 

Elmi redaktor 



professor S.R.Fiqarova 

 

 

B.M.Əsgərov. Bərk cisimlərin nəzəriyyəsi. 

Universitetlər üçün dərs vəsaiti.  

Bakı: “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2013, 396 s., şəkilli. 

 

Təqdim olunan bu kitab müəllifin 2001-ci ildə nəşr olunmuş eyni 

adlı kitabının yenidən işlənilmiş və genişləndirilmiş ikinci nəşridir. Bu 

nəşrdə  elektron  və  elektron-fonon  qarşılıqlı  təsirini  əhatə  edən  yeni 

bölmələr əlavə olunmuş və zona nəzəriyyəsinin əsasları şərh edilmişdir. 

Elektron-fonon  qarşılıqlı  təsiri  hissəsində  keçirici  elektronların 

fononlardan  və  kristalın  başqa  defektlərindən  səpilməsinə  baxılmış, 

uyğun səpilmə mexanizmləri üçün relaksasiya müddətlərinin açıq şəkli 

tapılmışdır.  Sonda  alınmış  nəticələr  əsasında  elektron  köçürmə 

hadisələrinin (kinetik effektlərin) nəzəriyyəsi şərh edilmişdir. 

Dərs vəsaiti müəllifin uzun illər Bakı Dövlət Universitetinin fizika 

fakültəsində  və  Türkiyənin  Hacəttəpə  Universitetinin  fizika  bölümündə 

oxuduğu mühazirələr əsasında yazılmışdır. 

Kitab magistrantlar, doktorantlar və bərk cismin termodinamik və 

kinetik xassələrini tədqiq edən elmi işçilər üçün nəzərdə tutulmuşdur. 

 

 

2013


)

07

(



658

2302030300



M



Я

 

 

 

 



©

 Əsgərov Bəhram Mehrəli oğlu, 2013 

                                                    

©

 “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2013



 

 


 

 



 

 

 

 

 

 

 

ÖN SÖZ 

      


Bərk cisimlərin nəzəriyyəsi ümumi nəzəri fizikanın mühüm bir 

tərkib hissəsini təşkil edir. İstənilən makroskopik sistem, o cümlədən 

bərk  cisimlər  yalnız  iki  növ  stabil  zərrəcikdən-nüvələrdən  və  elekt-

ronlardan ibarətdir. Kristallik bərk cisimlər makroskopik sistemlərin 

xüsusi  halıdır.  Belə  ki,  bu  halda  ağır  zərrəciklər  olan  nüvələr  elekt-

ronların  əhatəsində  müəyyən  bir  qayda  ilə  fəzada  düzülərək  kristal 

qəfəs  əmələ  gətirirlər.  Müsbət  yüklü  nüvələr  və  mənfi  yüklü  elekt-

ronlar,  bir-biri  ilə  kulon  qarşılıqlı  təsirdə  olaraq,  birlikdə  dayanıqlı 

neytral sistemi-kristallik bərk cisimləri yaradırlar. Müxtəlif növ kris-

tallik bərk cisimlər, onları təşkil edən nüvələrin müxtəlifliyi və onla-

rın  əmələ  gətirdiyi  kristallik  qəfəsin  müxtəlif  simmetriyaya  malik 

olması ilə təyin olunur. 

Kristallik bərk cisimlərin bütün fiziki xassələri (termodinamik, 

kinetik, elektrik, optik, maqnit və s.) qəfəsin düyünlərindəki nüvələ-

rin  və  qəfəs  daxilində  paylanmış  elektronların  hərəkətlərinin  təbiəti 

ilə də müəyyən olunur. Hərəkətin təbiəti dedikdə onların hansı hərə-

kət növündə (rəqsi və ya irəliləmə) iştirak etməsi, eyni zamanda bun-

ların klassik və ya kvant hərəkəti olması nəzərdə tutulur. 

Nəzəriyyənin əsas məqsədi bərk cisimlərin təcrübədə müşahidə 

olunan  və  ölçülən  makroskopik  fiziki  xassələrini  izah  etmək  və  ya 

məlum  olmayan  yeni  xassələrini  əvvəlcədən  söyləməkdən  ibarətdir. 

Bunun üçün bərk cismin hər bir makroskopik xassəsinin mikroskopik 

nəzəriyyəsini  qurmaq  tələb  olunur.  Mikroskopik  nəzəriyyə  qurmaq 

makroskopik xassələri kristal qəfəs daxilində baş verən mikroskopik 

hərəkətlərlə əlaqələndirmək deməkdir. Bu məqsədlə bərk cismin da-

xili quruluşu haqqında konkret model qəbul etmək və onun əsasında

 



ÖN SÖZ 

 

 



mikroskopik nəzəriyyə qurmaq lazımdır. Hər şeydən əvvəl bərk cis-

mi  əmələ  gətirən  zərrəciklərin  (nüvələrin  və  elektronların)  hərəkət-

lərinin hansı tənliklərlə təsvir olunduğunu müəyyənləşdirmək lazım-

dır. Yalnız bundan sonra nəzəriyyənin klassik və ya kvant nəzəriyyə-

si olması barəsində danışmaq olar. 

Bu məsələ araşdırılmış və kitabın əvvəlində (§1)-də şərh olun-

muşdur.  Göstərilmişdir  ki,  kristalı  təşkil  edən  elektronların  hərəkəti 

həmişə kvant təbiətlidir. Nüvələrin hərəkətinə isə yalnız yüksək tem-

peraturlarda klassik hərəkət kimi baxıla bilər. Odur ki, kristallik bərk 



cisimlərin  nəzəriyyəsi  ümumi  halda  kvant  nəzəriyyəsidir.  Beləliklə, 

bərk  cisimlərin  nəzəriyyənin  yeri  ümumi  nəzəri  fizikada  yeri  qeyri- 

relyativistik kvant mexanikası oblastındadır, yəni əsas hərəkət tənliyi 

kimi Şredinger tənliyi götürülməlidir. 

Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  istənilən  kristallik  bərk  cisim 

iki  altsistemdən:  nüvələrdən  və  elektronlardan  ibarətdir.  Bu  altsis-

temlərin hər birində zərrəciklərin sayı həddindən artıq çox olduğun-

dan  Şredinger  tənliyinin  analitik  həllini  tapmaq  praktiki  olaraq 

mümkün deyil. Ona görə də altsistemlərin daxili hərəkətinə növbə ilə 

baxılır.  Əvvəlcə  fərz  edilir  ki,  elektron  altsistemi  hərəkətsizdir  və 

onlar  nüvə  altsistemində  paylanaraq  onun  dayanıqlığını  təmin  edir. 

Onda  belə  çıxır  ki,  nüvələr  bir-biri  ilə  kvazielastiki  qüvvələrlə 

əlaqədar olub, öz tarazlıq vəziyyətləri ətrafında rəqsi hərəkət edirlər, 

rəqslər  isə  qəfəs  boyu  yayılaraq  elastiki  dalğa  əmələ  gətirir.  Bu 

dalğaların nəzəri tədqiqi fonon qazı anlayışını yaradır. 

Daha sonra fərz edilir ki, nüvələr tərpənməzdir və kristalın is-

tənilən nöqtəsində onlar periodik elektrostatik potensial sahəsi yara-

dır.  Elektronlar  da  tərpənməz  nüvələr  ətarfında  simmetrik  paylandı-

ğından  onlar  da  periodik  effektiv  sahə  yaradırlar.  Beləliklə  hər  bir 

elektron  nüvələrin  və  elektronların  (baxılan  elektronlardan  başqa) 

yaratdığı  periodik  qəfəs  potensialında  hərəkət  edir.  Elektronların  bu 

hərəkətinin öyrənilməsi zona nəzəriyyəsinin meydana çıxmasına gə-

tirir. Nəticədə keçirici elektron və deşik kimi kvazizərrəclərin yükda-

şıyıcılar olduğu məlum olur. Bundan sonra keçirici elektronlarla fo-

nonlar arasında qarşılıqlı təsir öyrənilir. 



ÖN SÖZ 

 

 



Bərk cisimlərin nəzəriyyəsi çox geniş məsələləri əhatə edir və 

onun  hamısını  bir  kitabda  şərh  etmək  mümkün  deyil.  Onun  hər  bir  

xassəsinə ayrıca kitab həsr etmək lazımdır. Məsələn, bərk cisimlərin  

optik,  maqnit  və  s.  xassələrinin  nəzəriyyəsi.  Burada  bərk  cisimlərin 

yalnız termodinamik və kinetik xassələrin nəzəriyyəsi haqqında danı-

şılacaq. 

Kitab  əsasən  fononlar,  keçirici  elektronlar  və  elektron-fonon 

qarşılıqlı təsiri adlı üç hissədən ibarətdir. 

Fononlar hissəsi (I və II Fəsillər) kristal qəfəsin düyünlərində 

yerləşən  nüvələrin  rəqsi  hərəkətinə  həsr  olunmuşdur.  Bu  zaman 

elektron alt sisteminin mövcudluğu fərz olunur, lakin hesab edilir ki, 

onlar hərəkətsizdir və nüvələr altsisteminin dayanıqlığını təmin edir. 

Əvvəlcə  nüvələr  sisteminin  rəqsi  hərəkətinə  klassik  mexanikanın 

tənlikləri əsasında baxılır (yüksək temperatur oblastında) və göstərilir 

ki, nüvələr alt sisteminin (kristal qəfəsin) tam enerjisi sərbəstlik dərə-

cələrinin  sayı  qədər  qarşılıqlı  təsirdə  olmayan  harmonik  ossilyator-

ların enerjilərinə bərabərdir. Bütün ossilyatorların kvant ədədləri sıfır 

olarsa, kristal həyəcanlaşmamış əsas halda olur. Ossilyatorların həyə-

canlaşmış  halında  fonon  qazı  meydana  çıxır,  yəni  həyəcanlaşmış 

halda kristala onun enerjisi fonon qazının enerjisinə bərabər olur. Bu 

yolla kristal qəfəsin rəqsi hərəkət enerjisi ideal fonon qazının enerjisi 

ilə  təyin  olunur.  Fonon  qazı  konsepsiyası  əsasında  keçirici  olmayan 

kristalın termodinamik, əsasən istilik xassələri tədqiq olunmuşdur.      

Keçirici  elektronlar  hissəsində  (III-VI  Fəsillər)  hərəkətsiz 

nüvələr ətrafında paylanmış elektronların hərəkətinə Şredinger tənli-

yini  tətbiq  edərək  cox  elektronlu  məsələni  bir  elektronun  qəfəsin 

periodik  potensial  sahəsində  hərəkəti  məsələsinə  gətirilir.  Bu  tənlik 

əsasında  elektronun  ideal  qəfəs  daxilində  hərəkətinin  ümumi  xassə-

ləri aydınlaşdırılır. Burada alınan nəticələr (§12) kristalların elektrik 

keçiriciliyinə  görə  təsnifatını  izah  edə  bilmədiyinə  görə  müxtəlif 

(zəif  və  güclü  əlaqəli  elektron)  yaxınlaşmalardan  istifadə  edərək 

kristal daxilində elektronun spektri üçün enerji zonaları alınır, bunun-

lada  zona  nəzəriyyəsinin  əsası  qoyulur.  Bu  nəzəriyyə  əsasında  bərk 

cisimlərin  metallara  və  izolyatorlara  (yarımkeçiricilərə)  bölünməsi 



ÖN SÖZ 

 

 



izah  edilir  və  mütəhərrik  deşiklərin  yükdaşıyıcı  olması  müəyyən-

ləşdirir. Eyni zamanda keçirici elektron qazı və deşik qazının statis-

tikası qurulur. 



Elektron-fonon qarşılıqlı təsiri hissəsində (VII Fəsil) keçirici 

elektronların  fononlardan  və  kristalın  başqa  defektlərindən  səpilmə-

sinə  baxılır  və  hər  bir  səpilmə  mexanizmləri  üçün  relaksasiya  müd-

dətlərinin açıq şəkli tapılır. 

Sonda (VIII Fəsil) alınmış nəticələr əsasında elektron köçürmə 

hadisələrinin (kinetik effektlərin) nəzəriyyəsi şərh edilir. 

Kitabın  quruluşu  çox  sadədir:  paraqraflar  ardıcıl  sıralanmış, 

şəkillər,  cədvəllər  və  düsturlar  isə  hər  paraqraf  daxilində  nömrələn-

mişdir.  

Oxucular  tərəfindən  ediləcək  arzu  və  təklifləri  böyük 

məm-

nuniyyət


 və minnətdarlıq hissi ilə qəbul etməyə hazıram. 

Kitabın  əlyazması  üzərində  işləyərkən,  köməyini  hiss  etdiyim 

hər kəsə müəllif kimi öz dərin təşəkkürümü bildirirəm. 

Kitab magistrantlar, doktorantlar və bərk cismin termodinamik 

və kinetik xassələrini tədqiq edən elmi işçilər üçün nəzərdə tutulmuş-

dur. 


 

                                                                    Б.М.Ясэяров  

Bakı, dekabr 2012 

 

 

 




 

 

 

389 



 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

M Ü N D Ə R İ C A T  

 

 



 

 

Ön söz

...............................................................................

  3 


I fəsil. Kristal qəfəsin rəqsləri. Fonon qazı 

..................    7 

  §1.  Áÿðê  úèñèìëÿð  íÿçÿðèééÿñèíèí  öìóìè  íÿçÿðè  ôè-

çèêàya aid diaqramda (elmlяrin xяritяsindя) éåðè ......

   



  §2. Áÿðê úèñèìëÿð íÿçÿðèééÿñèíäÿ мясяляниí öìóìè го-



йулушу  .........................................................................

   


11 

  §3. Êâàçèçÿððÿúèêëÿð................................................................

  13 

  §4. Äöç âÿ òÿðñ ãÿôÿñëÿð  ...........................................................



  17 

 

Äöç ãÿôÿñ. Brave qəfəsləri (17). Òÿðñ ãÿôÿñ (24). Ìиëëåð 



иíäåêñëÿðè  (28).  Ðåíòýåí  øöàëàðûнын  äèôðàêñèéàñû  ö÷öí 

Ëàóå âÿ Áðåãã-Вулф øÿðòè (31) 

 

 

  §5. Êðèñòàë ãÿôÿñëÿðäÿ ðÿãñëÿð âÿ äàëüàëàð .........................   34 



 

Кристаллик бярк ъисимлярдя рабитя нювляри (34). Áèðþë÷öëö 

ñàäÿ ãÿôÿñdя rяqslяr vя dalэalar (39). Áèðþë÷öëö ìöðÿê-

êÿá  ãÿôÿñdя  rяqslяr  вя  dalэalar  (45).  Ö÷þë÷öëö  ãÿôÿñ-

ëÿðdя rяqslяr vя dalэalar (54) 

 

 



  §6. Íîðìàë êîîðäèíàòëàð. Êðèñòàë ãÿôÿñèí Ùàìèëòîí 

ôóíêñèéàñû ....................................................................

   

61 


  §7. Ãÿôÿñèí ðÿãñëÿðèíèí êâàíòëàíìàñû. Ôîíîí ãàçû  .............   66 

 

Fonon qazının orta enerjisi (69). Akustik fononların orta 



sayı (71). Debay temperaturu və Debay funksiyası (72) 

 

 



 

 

 




Mündəricat 

 

 

 

390 


I I  f əsi l . 

Keçirici olmayan bərk cisimlərin istilik 

xassələri və hal tənliyi ......................................... 

   


77 

  §8. Áÿðê úèñèìëÿðèí èñòèëèê òóòóìó íÿçÿðèééÿñè Åéíøòåéí 

âÿ Äåáàé ìîäåëëÿðè ....................................................

   


78 

 

Истилик тутумунun кëàññèê íÿçÿðèééÿси (78). Êâàíò íÿçÿ-



ðèééÿñè  (80).  Åéíøòåéí  ìîäåëè  (1907-ъи  ил)  (81). 

Åéíøòåéí-Äåáàé ìîäåëè (1912-ъи ил) (85) 

   

 

  § 9. Ôîíîí ãàçû âÿ áÿðê úèñèìëÿðèí ùàë òÿíëèéè.          



Ãðóíåéçåí ñàáèòè  ........................................................

   


95 

  §10.  Áÿðê  úèñèìëÿðèí  èñòèäÿí  ýåíèøëÿíìÿñè  âÿ  èçîáàðèê 

èñòèëèê òóòóìó ...........................................................

   


103 

  §11. Ôîíîí èñòèëèê êå÷èðèúèëèéè  ............................................   114 

   

   


III fəsil. Enerji zonaları nəzəriyyəsinin əsasları. 

Keçirici elektronlar və deşiklər

...........................

   

123 


  §12.

 

Elektronun ideal kristal qəfəsdə hərəkəti



.........................

  124 


 

İdeal  kristalda  hərəkət  edən  elektronun  dalğa  funksi-

yası.  Blox  funksiyası  (127).  Elektronun  dalğa  vektoru 

(129).  Elektronun  enerjisi  (131).  Elektronun  kvaziim-

pulsu (133). Elektronun effektiv kütləsi (134) 

   


 

 

§13.  Zəif  əlaqəli  elektronlar  yaxınlaşması.  Qadağan 



olunmuş enerji zonaları ............................................

   


138 

  §14. Enerji zonaları və birinci Brillüen zonası ...................   146 

  §15.  Güclü  əlaqəli  elektronlar  yaxınlaşması.  Diskret 

enerji səviyyələrinin enerji zonlarına çevrilməsi .....

   

154 


  §16. Keçirici elektronlar və müsbət yüklü deşiklər..............   161 

  §17. Zona nəzəriyyəsi və bərk cisimlərin elektrik keçi-

riciliyinə görə təsnifatı: keçiricilər və izolyatorlar .....

   


166 

  §18. Enerji zonalarının əsas modelləri ...............................   173 

 

Metalların  keçirici zonası  üçün parabolik  model (174). 



   


Mündəricat 

 

 

 

391 


Məxsusi  yarımkeçiricilər  üçün  parabolik  zona  modeli 

(175).  Dördüncü,  A

IV

  qrup  elementi  olan  yarımkeçi-



ricilərin  zona  quruluşu;  çoxminimumlu  parabolik  mo-

del (176). A

III

B

V

-tipli yarımkeçiricilərin zona quruluşu; 



qeyri-parabolik Keyn modeli (180)....................................

   


   

IV  fəsil. Metallarda və yarımkeçiricilərdə yükdaşıyı-

cıların statistikası

................................................. 

   

  §19. Metallarda keçirici elektron qazının statistikası .............  190 



 

Paylanma funksiyası (191). Elektron qazı mütləq sıfır 



)

(

0

=



T

  temperaturunda-tam  cırlaşmış  hal  (193). 

Elektron qazı aşağı 

)

(



0

F

T

k

ζ

<<

 temperaturda – güclü 

cırlaşmış hal (198) 

   

  §20. Yarımkeçiricilərdə keçirici elektronların kon-



sentrasiyası...............................................................

   


202 

 

Parabolik  və  qeyri-parabolik  keçirici  zonlar  (202). 



Keçirici  elektronların  effektiv  kütləsinin  konsentra-

siyadan asılılığı (209).  Çoxminimumlu ellipsoid pa-

rabolik keçirici zonada elektronların konsentrasiyası 

(211) 


   

  §21. Məxsusi yarımkeçiricilərin və yarımmetalların 

statistikası ................................................................

   


214 

 

Deşiklərin  konsentrasiyası  (214).  Qadağan  olunmuş 



zonası  sıfırdan  fərqli 

)

0



(



g

ε

  olan  məxsusi  yarım-



keçiricilər  (216).  Qadağan  olunmuş  zonası  sıfır 

)

0



(

=

g

ε

  olan  məxsusi  yarımkeçiricilər  (218).  Ya-



rımmetallar (220) 

   


 

§

22. Aşqarlı yarımkeçiricilərin statistikası ........................  222 



 

 

   


V fəsil. Metalların istilik tutumu

.....................................    233 

  §23. Metalların istilik tutumunun klassik nəzəriyyəsi ..........  234 

 

Qəfəs  istilik  tutumu  (235).  Elektron  qazının  enerjisi 



   


Mündəricat 

 

 

 

392 


(236). Elektron qazının istilik tutumunun klassik nəzə-

riyyəsi (237) 

  §24. Metalların istilik tutumu. Kvant nəzəriyyəsi..............  240 

 

Mütləq  sıfır  (T=0)  temperaturu  (240).  Aşağı  tem-



peraturlarda  elektron  qazının  istilik  tutumu  (243). 

Güclü  qeyri-parabolik  zonalı-

′′

ultrarelyativistik



′′

  elekt-


ron qazının istilik tutumu (251) 

   


 

   


VI  fəsil.  Sərbəst  elektron  və  elektron  qazı    xarici 

maqnit sahəsində ................................................

   


254 

  §25. Elektron qazınıın Pauli paramaqnetizmi.....................   255 

 

Cırlaşmamış-klassik  elektron  qazı  (259).  Cırlaşmış-



kvant elektron qazı (260) 

   


  §26. Elektronun xarici sabit maqnit sahəsində hərəkəti. 

Diskret Landau spektri ................................................

   

263 


 

Maqnit  sahəsində  elektronun  klassik  hərəkəti  (263). 

Elektronun  xarici  maqnit  sahəsində  kvant  hərəkəti 

(265).  Güclü  maqnit  sahəsində  kvant  hallarının  sıxlığı 

(269).  Kvantlayıcı  maqnit  sahəsində  elekton  qazının 

kimyəvi potensialı (272) .....................................................

   

  §27. Elektron qazının Landau diamaqnetizmi ....................   279 



 

Elektron  qazının  diamaqnetizminə  klassik  baxış  (279). 

Elektron  qazının  diamaqnetizminin  Landau  nəzəriyyəsi 

(281) 


   

  §28. Tsiklotron rezonansı. Effektiv kütlənin təyini ............   287 

 

Tsiklotron  rezonansının  mahiyyəti  (287).  Tsiklotron 



rezonasının  elementar  klassik  nəzəriyyəsi  (289).  Ellip-

soidal  izoenergetik  səthlər  üçün  tsiklotron  tezlikləri 

(292).  Germanium  və  silisium  yarımkeçiriciləri  üçün 

tsiklotron tezlikləri (295) 

   

VII fəsil. Kinetik tənlik və onun həlli. Səpilmə 

mexanizmləri

........................................................

   

297 


  §29. Kinetik tənlik və onun tətbiq olunma şərtləri 

  298 



Mündəricat 

 

 

 

393 


 

Qeyri-taraz  paylanma  funksiyası  (298).  Kinetik  tənlik 

(299). Kinetik tənliyin tətbiq olunma şərtləri (302) 

   


 

  §30.  İxtiyarı  sferik-simmetrik  zona  üçün  relaksasiya 

müddəti yaxınlaşmasında kinetik tənliyin həlli........

   


305 

 

Relaksasiya  müddəti  (306).  Maqnit  sahəsi  olmadıqda 



τ

  yaxınlaşmasında  kinetik tənliyin  həlli (307). Kvant-

layıcı  olmayan  ixtiyari  maqnit  sahəsində  kinetik  tən-

liyin həlli (309) 

   

  §31.  İxitiyari  izotop  zonalı  yarımkeçiricilərdə  yükda-



şıyıcıların ionlaşmış aşqar atomlarından səpilmə  

 

312 



 

Keçid  ehtimalının  ümumi  ifadəsi  (313).  Yükdaşıyı-

cıların  ionlaşmış  aşqar  atomlarından  səpilməsi  (317). 

Nöqtəvi defektlərdən, yəni yaxına təsir potensialından 

səpilmə (322) 

   


  §32. Keçirici elektronların ixtiyari izotop zonalı yarım-

keçircilərdə müxtəlif fononlardan səpilməsi  

 

323 


 

Keçirici  elektron  və  fonon  qazı  (323).  Keçirici  elek-         

tronların  akustik  fononlardan  səpilmə.  Deformasiya 

potensialı metodu (329). Qeyri-polyar fononlardan sə-

pilmə;  deformasiya  potensialı  metodu  (334).  Polyar 

optik fononlardan səpilmə (338). Pyezoakustik fonon-

lardan səpilmə (342) 

   


  §33. Relaksasiya müddətinin ümumiləşmiş ifadələri .........   344 

 

Parabolik  zonalı  (344).  İxtiyari  izotrop  (qeyri-para-



bolik) zonalı keçiricilərdə (347) 

   


   

   


VIII fəsil.

 

Elektron köçürmə hadisələri – kinetik 

effektlər

.................................................................. 

   

350 


  §34. Cərəyan və enerji selinin sıxlığı. Keçiricilik 

tenzorlarının ümumi şəkli ..........................................

   

351 


  §35.  Xarici maqnit sahəsi olmadıqda 

)

0



(

=

H

 elektron 

köçürmə hadisələri .....................................................

   

355 



Mündəricat 

 

 

 

394 


 

Elektrikkeçiriciliyi,elektronların dreyf yürüklüyü (356).  

Termoelektrik  hərəkət  qüvvəsi  -  Zeebek  effekti  (359). 

Elektron  istilikkeçiriciliyi,  Videman-Frans  qanunu. 

Lorens ədədi (362).  Nernst effekti (365) 

   


  §36.  Kinetik  effektlərin  tərifi  və  kinetik  əmsalların 

təyini.........................................................................

   

366 


 

Qalvanomaqnit effektlər (366). Termomaqnit effektlər 

(369) 

   


  §37.  Elektron  köçürmə  hadisələri  (kinetik  effektlər)

 

xarici maqnit sahəsində ............................................

   

372 


 

Holl  effekti  (372).  Maqnit-müqaviməti  (376).  Eninə 

Nernst-Ettinqshauzen  effekti  (380).  Uzununa  Nernst-

Ettinqshauzen effekti (384) 

   

   


   

  Ədəbiyyat ...........................................................................   388 

   

   


 


 

395 


Əsgərov  Bəhram  Mehrəli  oğlu  –  Azərbay-

can  Milli  Elmlər  Akademiyasının  akademiki, 

Dövlət  mükafatı  laureatı,  Əməkdar  elm  xadimi, 

"Şöhrət"  ordenli,  fizika-riyaziyyat  elmləri  doktoru, 

professor,  Bakı  Dövlət  Universitetinin  "Bərk 

cisimlər fizikası" kafedrasının müdiri. 

Akademik  B.M.Əsgərov  bərk  cisimlərin  nə-

zəriyyəsi  sahəsində  150-dən  artıq  elmi  məqalənin, 

5  monoqrafiyanın  "Теория  явлений  переноса  в 

полупроводниках"  (Bakı,  Elm,  1963),  "Кинети-

ческие  эффекты  в  полупроводниках"  (Ленинград,  Наука,  1970),  

"Электронные явления переноса в полупроводниках" (Москва, Наука, 

1985),  "Electron  Transport  Phenomena  in  Semiconductors"  (Singapore, 

New  Jersey,  London,  World  Scientific,  1994),  "Thermodynamics,  Gibbs 



Method  and  Statistical  Physics  of  Electron  Gases"  (Berlin,    Springer-

Verlag,  2010)  və  iki  dərsliyin  "Bərk  cisimlər  nəzəriyyəsi"  (Bakı,  2001), 

"Termodinamika və statistik fizika" (Bakı, 2005) müəllifidir. O, 12 elmlər 

namizədənin  elmi  rəhbəri  və  4  elmlər  doktorunun  elmi  məsləhətçisi 

olmuşdur. 

B.M.Əsgərov 5 oktyabr 1933-cü ildə Tovuz rayonunun Əhmədabad 

kəndində  anadan  olmuşdur.  O,  1957-ci  ildə  Azərbaycan  Dövlət  Uni-

versitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinin fizika şöbəsini fərqlənmə diplo-

mu ilə bitirmiş və həmin ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fizika 

İnstitutunun "Yarımkeçiricilər" fizikası ixtisası üzrə əyani aspiranturasına 

qəbul  olunmuşdur.  Aspirantura  təhsilini  SSRİ  Elmlər  Akademiyasının 

Leninqrad  şəhərində  yerləşən  "Yarımkeçiricilər"  İnstitutunda  almış  və 

orada 1962-ci ildə namizədlik dissertasiya işini müdafiə etmişdir. 1971-ci 

ildə    doktorluq  dissertasiyasını  müdafiə  etmiş  və  1972-ci  ildə  professor 

elmi adını almışdır.  

1971-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının tövsiyyəsi əsasında 

B.M.Əsgərov  Universitetdə  "Bərk  cisimlər  fizikası"  kafedrasını  təşkil 

etmiş və indiyə kimi həmin kafedraya rəhbərlik edir.  

2001-ci  ildə  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  "Fizika" 

ixtisası üzrə müxbir üzvü, 2007-ci ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdir



.

  

Akademik B.M.Əsgərov 1994-2004-cü illərdə Bakı Dövlət Universi-



tetinin elmi işlər üzrə prorektoru vəzifəsində çalışmışdır.  

 

Yüklə 105,21 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə