3
AZƏRBAYCAN XVII ƏSRİN İKİNCİ YARISINDA
XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda siyasi vəziyyət
Azərbaycanın inzibati və idarəetmə sistemi
XVII əsrin ikinci yarısı dinc inkişaf şəraiti ilə əlamətdar idi. Bu dövrdə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tərkibində olub
ərazisi inzibati cəhətdən
bəylərbəyliklərə və
ona tabe olan vilayətlərə bölünmüşdür. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ərazizi
dörd bəylərbəyliyə bölünmüşdür:
1.
Təbriz (Cənubi Azərbaycan torpaqlarını əhatə edirdi).
2.
Qarabağ (mərkəzi Gəncə şəhəri idi).
3.
Çuxursəd (mərkəzi İrəvan şəhəri idi).
4.
Şirvan (mərkəzi Şamaxı şəhəri idi).
XVII əsrdə
Naxçıvan vilayəti Çuxursəd bəylərbəyiliyinin tərkibində idi. Ən iri inzibati vahid kimi
bəylərbəyilik, daha sonra
mahal və
vilayətlər Səfəvilər imperiyasının əsasən sərhəd zolağında fəaliyyət göstərirdi. Daxili vilayətlər isə şah sarayının bilavasitə
hakimiyyətində idi. Həmin vilayətlərdən dövlət vergiləri və töycülərindən yığılan gəlir birbaşa şah sarayına çatdırılırdı.
XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda mövcud olan – Səfəvilər dövlətinin idarəetmə sisteminə aşağıdakı
rütbələr daxil idi:
•
Şah – dövləti idarə edən qeyri məhdud hakimiyyətə malik birinci şəxs idi.
•
Vəkil –şahdan sonra
ikinci şəxs, şahın dünyəvi və dini
işlərdə tamhüquqlu müavini idi.
•
Əmir-ül-üməra - Səfəvilər dövlətində ordunun baş komandanı, başçısı idi.
•
Qorçubaşı - Şahın Azərbaycan tayfalarından ibarət olan və
çərik adlanan xüsusi hərbi dəstəsinə rəhbərlik edirdi.
•
Sədr - ölkənin baş
rühanisi, şahın nəvvabı-müavini idi
•
Şeyxülislam, qazı və
müftilər - şəriət normaları ilə faliyyət göstərən məhkəmə orqanlarına başçılıq edən şəxslər idi.
XVII əsrdə inzibati əraziləri aşağıdakı şəxslər idarə edirdilər:
•
Bəylərbəyi – yerlərdə ali hakimiyyət nümayəndəsi və bəylərbəyiliyi idarə edən şəxs idi.
•
Vəzir – bəylərbəyilərin maliyyə işlərini yerinə yetirirdi.
•
Qolbəyi – bəylərbəyiyə tabe edilmiş mahal hakimi idi.
•
Naib - mahalları
idarə edirdi
•
Xan - ali hərbi inzibati mövqe tutan şəxs idi.
•
Sultan - daha kiçik inzibati bölgə başçıları idi (Sultanlar qolbəyilərə, bəzən isə bəylərbəyiyə tabe idilər).
•
Məlik - Qarabağda
və
Şirvanda
əyanların ali nümayəndələrinin daşıdığı
titul idi.
•
Kələntər – şəhərləri idarə edirdi.
•
Kəndxuda – kəndləri idarə edirdi.
Səfəvilər dövlətinin idarəetmə sistemində Bəylərbəyilər xüsusi yer tuturdu. Bəylərbəyilər:
•
Yalnız Şah tərəfindən təyin edilirdi
•
Yerlərdə ali hakimiyyət nümayəndələri idi
Bu dövrdə bəylərbəyiliklərdə
ümumi qaydalar mövcud idi. Həmin qaydalara
aiddir:
•
Bəylərbəyilik qoşununun əsasını təşkil edən silahlı
hərbi qulluqçular saxlayırdılar.
•
Bəylərbəyiliklərdə maliyyə işlərinə
vəzirlər başçılıq edirdi.
•
Bəylərbəyilər şaha əlamətdar hadisələr münasibətilə hədiyyə və bəxşişlər göndərirdilər.
•
Bəylərbəyiliyin başlıca gəlir mənbəyi yığılan
vergilər idi.
•
Qoşun bəylərbəyiliyin gəliri hesabına saxlanırdı.
•
Bəylərbəyiliyin qoşunlarından iki məqsəd üçün - xarici təhlükə yaranarkən onların dəf edilməsində və dövlət əleyhinə
irimiqyaslı çıxışların yatırılmasında istifadə edilirdi.
XVII əsrdə inzibati ərazilərin idarə olunmasında iştirak edən şəxslər (ardıcıllıqla)
I BÖLMƏ
Bəylərbəyi
Qolbəyi
Sultan, xan
Kəndxuda