Dərslik komplekti Müəlliflər: Vəli Əliyev
Yüklə 135,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinifləri üçün “Ümumi tarix” dərslik komplekti Müəlliflər: Vəli Əliyev İlyas Babayev Aidə Məmmədova Bakı: Aspoliqraf, 2015. Dərslik komplekti ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY
3
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmunun işlənməsi baxımından 2. Dil və yazı üslubu baxımından 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından 5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi baxımından 1. Məzmunun işlənməsi baxımından Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Dərslikdəki materiallar 5 fəsil üzrə (“İbtidai dövr”, “Qədim Misir və Ön Asiya”,
illüstrasiya, xəritə, sxem və cədvəllər, xronologiya, açar sözlər, “Bunu bilmək maraqlıdır” başlığı altında tarixi rəvayətlər, “İstifadə olunmuş ədəbiyyat” verilmişdir. Dərslik komplektindəki materiallar yeni təhsil proqramına (kurikuluma) əsasən,
məzmun xətləri üzrə 5 əsas və 12 alt standartın reallaşdırılmasına yönəlmişdir. Dərslikdə verilmiş materiallarda, əsasən, elmi baxımdan mübahisə doğurmayan, yoxlanmış və etibarlı məlumatlar əks olunmuş, mövzularda fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya gözlənmişdir. Materiallar xronoloji ardıcıllıqla verilmiş, sadədən mürəkkəbə prinsipi, əsasən, gözlənilmişdir. Paraqraflarda açar sözlərin verilməsi şagirdlərin müstəqil təlimində yardımçı rol oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən dərslik komplektinin 2013-cü il nəşrinə dair hazırlanmış yekun rəydə göstərilən irad və təkliflərin xeyli hissəsi bu nəşrdə nəzərə alınmışdır. Lakin bəzi qüsurlar olduğu kimi qalmış, dəyişikliklər zamanı isə yeni səhvlərə yol verilmişdir. Dərsliyin böyük hissəsi 2010-cu ildə nəşr edilən “Qədim dünya tarixi” dərsliyi əsasında hazırlanmışdır. Həmin dərsliyin əvvəlində xüsusi qeyd olunmuşdur ki, 10, 25, 28-31-ci paraqrafları mərhum Mirheydər Mirzəyev yazmışdır. Bu dərslikdə 4
(2015) həmin paraqrafların materialları təkrarlansa da, Mirheydər Mirzəyevin adı müəlliflər siyahısında verilməmişdir. Dərslikdə bütün mövzular üzrə reallaşdırılması nəzərdə tutulan alt standartların hər birinin
ümumi sayı
cədvəldə öz
əksini tapmışdır:
1.1.1. Tarixdə il hesabından istifadə edir. 2 1.1.2. İbtidai icma cəmiyyəti və quldar dövlətlərin meydana gəlməsi, inkişafı və tənəzzülü dövrlərini fərqləndirir. 11
1.1.3. Müxtəlif ölkələrdə baş vermiş mühüm hadisə, proses və təzahürlərin xronoloji çərçivələrini müəyyən edir. 3 2.1.1. Ən qədim insan məskənlərinin, ilk sivilizasiyaların, dövlətlərin yaranması və inkişaf amillərini izah edir. 4 2.1.2. Təbii-coğrafi şəraiti əks etdirən xəritə əsasında hadisələrin baş verdiyi tarixi məkanı təsvir edir. 3 3.1.1. Qədim dövlətlərin (Misir, Şumer, Babil, Aşşur, İskit, Midiya, Əhəməni, Hun, Çin, Parfiya, Hindistan, Yunanıstan və Roma dövlətləri) yaranmasını, idarəetmə qaydalarını, sosial-iqtisadi münasibətləri təsvir edir. 10 3.1.2. Mənbələr əsasında qədim dövlətlərlə bağlı məlumatlar toplayır və təqdim edir. 6 4.1.1. Tarixi şəxsiyyətləri (I Tutmos, III Tutmos, II Ramzes, Hammurapi, Aşşurbanipal, II Sarqon, II Kir, I Dara, Mete xaqan, İsgəndər, Sin Şixuandi, Aşoka, Solon, Mitridat, Perikl, Yuli Sezar, Oktavian Avqust, Konstantin) müəyyənləşdirir. 5 4.1.2. Mənbələr əsasında qədim dövr tarixi şəxsiyyətləri haqqında məlumatlar toplayır, təqdim edir. 3 5.1.1. Mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələrinin insanların həyat tərzi ilə əlaqələrini izah edir. 0 5.1.2. Mədəniyyətlərarası və sivilizasiyalararası əlaqələrə münasibət bildirir. 1 5.1.3. Mədəniyyətlərə, mədəniyyətlərarası əlaqələrə dair məlumat toplayır, təqdim edir. 7
Dərslikdə alt standartların reallaşdırılması üçün kifayət qədər material verilmişdir. Buna baxmayaraq, 5.1.1. alt standartının reallaşdırılması MMV-də 5
verilmiş dərs planlarının heç birində nəzərdə tutulmamış, metodik cəhətdən işlənməsi göstərilməmişdir. Dərsliyə ön söz (giriş) yazılmamışdır. Tarix fənnini öyrənən şagirdlər üçün tarixin tərifini vermək, onu öyrənən mənbələri göstərmək, köməkçi elm sahələri haqqında məlumat vermək yaxşı olar. İlk dövlətlərin yaranma mexanizminin izahı, bütövlükdə quldarlığın mahiyyətinin, quldarlıq münasibətlərinin ayrıca izah edilməsi də məqsədəuyğundur. “Azərbaycan tarixi” dərsliyindəki (Bakı: Təhsil, 2015) son 2 mövzu Sasanilər dövləti ilə bağlı olduğundan, həmçinin bu dərslikdə Avropa tarixi V əsrə qədər verildiyindən erkən orta əsrlərin Şərq tarixi ilə bağlı mövzuların da verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 7-10. İlk paraqrafda 15-ə yaxın anlayış verilmiş, Daş dövrünün bütün mərhələləri sadalanmışdır. Halbuki şagird bu dövrləri “Azərbaycan tarixi” dərsliyinin 2-5-ci paraqraflarında öyrənəcək. Paraqrafda “ağıllı insan”ın adının çəkilməsindən əvvəl onların “bacarıqlı insan” adlandırılmasını göstərmək və qədim insanların üzləşdiyi təbii çətinliklər – buzlaşma dövrü haqqında cüzi məlumat vermək məqsədəuyğundur. Səhifə 8. Axırıncı abzasda “Hələ Qədim Daş dövründən – Alt Paleolitdən” ifadəsinin dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir. Çünki Qədim Daş dövrü Paleolitdir, Alt Paleolit isə Qədim Daş dövrünün əvvəlidir.
əhali arasında təbəqələşmənin meydana gəldiyi bildirilir. Bərabərsizliyin yaranması səhifə 13-ün 2-ci abzasında Son Tunc-İlk Dəmir dövrünə aid edilmişdir ki, bu da fikir qarışıqlığına səbəb olur. Səhifə 13. 4-cü abzasın “Kəndlilərdən alınan vergilər də xəzinəyə daxil olurdu” cümləsində vergilərin yalnız kəndlilərdən alınması fikri mübahisəlidir. Səhifə 18. 4-cü abzasda təbəqələrlə bağlı cümlələrin ardıcıllığının səhifə 19-dakı şəkillə uyğunlaşdırılması məqsədəuyğundur. Səhifə 19. “Fironların hərbi yürüşləri” yarımbaşlığının 6-cı cümləsində qeyri-müəyyənlik var. Əvvəlki cümlələrdən belə yanlış fikir formalaşa bilər ki, Nubiya və Efiopiya Ön Asiyada yerləşir.
6
haqqında məlumat verilərkən oraya sözlərin soldan-sağa oxunmasının yunanlar tərəfindən əlavə edildiyinin də artırılması təklif edilir. Səhifə 42-43. Adadnirarinin adı yazılmış muncuq barədə “Azərbaycan tarixi” dərsliyində (Bakı: Təhsil, 2015) də məlumat verildiyindən iki dərslikdən birində saxlanması kifayətdir.
tutulub dağıdılması e.ə. 612-ci ilə, dövlətin süqutu isə e.ə. 605-ci ilə aid edilmişdir. Bu, səhifə 13-də verilmiş “Paytaxt-şəhərin düşmən tərəfindən tutulması dövlətin
olar.
Səhifə 44. 1-ci abzasda e.ə. VIII əsrin sonunda Deyok adlı canişinin dövlət yaratmağa təşəbbüs göstərdiyi, sonra isə vahid dövlət yaratdığı yazılmışdır. Xronologiyada, sual və tapşırıqlar bölümündə də Deyokun dövlət yaratmağa təşəbbüs göstərdiyi yazılmışdır. Burada “təşəbbüs göstərdi” ifadəsinin işlənməsi qeyri- müəyyənlik yaradır.
arasında 7 il fərq olsa da, 1-ci abzasda bu elə verilmişdir ki, eyni ilin hadisələri kimi başa düşülə bilər. Midiyanın Aşşuru süquta uğratmasını bir ifadə ilə vermək kifayətdir. Səhifə 47. Aşşur dövlətinin süqut ili 43-cü səhifədəki xronologiyada verildiyindən, həmçinin bu paraqrafda həmin tarix verilmədiyindən buradakı xronologiyada ikinci dəfə verilməsinə ehtiyac yoxdur.
çəkilməmişdir. Səhifə 53. 3-cü abzasda Parfiya dövlətinin e.ə. 247-ci ildə yaradıldığı, səhifə 57- nin 2-ci abzasında isə e.ə. VI-IV əsrlərdə Parfiya vahə-dövlətinin mövcud olduğu yazılmışdır ki, bu da fikir qarışıqlığına səbəb ola bilər. Şagirdlərin başa düşəcəkləri formada Parfiya hökmdarlarının mənşəyi, Cənubi Qafqaz tarixində oynadıqları rol barədə məlumatın verilməsi məsləhətdir.
Əhəmənilər dövlətinin süqutu əvvəldə (səh.52) verildiyi üçün 3-cü abzasda yenidən 7
e. ə. IV əsrin 30-cu illərində bu imperiyanın süqutunun verilməsinə ehtiyac yoxdur. 3-4-cü cümlələrin “Əhəmənilər imperiyasının süqutundan sonra hakimiyyəti altında olan ölkələr, o cümlədən Mərkəzi Asiya ölkələri müstəqillik qazandılar” kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 66-67. “Elə həmin ildə çinlilər Qərbi Hun dövlətinin paytaxtını tutdular” cümləsi verilsə də, paraqrafın əvvəlində paytaxtın adı çəkilməmişdir. Səhifə 72. Çində ipək istehsalı əyani şəkildə göstərilsə də, mövzuda ipək emalının ilk dəfə Çində yarandığı yazılmamışdır. Səhifə 82. 4-cü abzasın “Azad əhalinin digər hissəsi (günəmuzdçular*, sənətkarlar, dənizçilər) demos adlanırdı” cümləsindəki mötərizəyə günəmuzdçulardan fərqli olaraq torpağı, mal-qarası və daimi işi olan “kəndlilər”in də adının artırılması məqsədəuyğundur.
aid tarix (“E.ə. VIII-VI əsrlər”) paraqrafda əksini tapmamışdır. Səhifə 91, 95. “İliada” və “Odisseya” əsərləri xronologiyada dastan kimi, sual və tapşırıqlarda isə poema kimi verilmişdir. Səhifə 92. Yunan memarlığındakı sütunların növlərini verməyə ehtiyac yoxdur. Səhifə 95. “Xronologiya”dakı 3 və 4-cü faktların yerinin dəyişdirilməsi məsləhətdir. Səhifə 96. 1-ci abzasda “Sparta qələbə çaldı” cümləsindən sonra “Afina dəniz ittifaqı süqut etdi” cümləsinin artırılması məqsədəuyğundur. Səhifə 102-111. Paraqraf çox geniş olduğundan, həcminin azaldılması və ya planlaşdırmada nəzərə alınması məqsədəuyğundur. Səhifə 110. Spartak üsyanına qeyri-mütənasib şəkildə geniş yer verilməsi məqsədəuyğun deyil. Səhifə 113. 3-cü abzasda Antoni barədə “O, yaşadığı İsgəndəriyyə şəhərinə qayıtdı” cümləsi ixtisar edilməli və ya izah edilməlidir ki, Antoni ilə Oktavian dövləti öz aralarında bölərkən Antoni Romanın şərq əyalətlərinin ərazisində deyil, qonşu Misirdə qalırdı. Çünki Misirin yalnız e.ə. 30-cu ildə Romanın əyalətinə çevrilməsi göstərilmişdir. Dərsliyin Azərbaycan və rus dilində olan variantları arasında da müəyyən uyğunsuzluqlar, bəzi tərcümə xətaları mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardır: 8
ifadəsinin tərcüməsi verilməmişdir.
Azərbaycan dilində olan variantında verilmədiyindən artıqdır. Səhifə 27. Şəkilaltı yazıda “dama” sözünün tərcüməsinin “домино” kimi verilməsi məqsədəuyğun deyil. Səhifə 35. 4-cü abzasda “Şəhərlər ... müdafiə olunurdu” ifadəsinin tərcüməsinin “Города были окружены” kimi deyil, “Города были защищены” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
məqsədəuyğundur. Səhifə 52. 6-cı sualda “в качестве дани” ifadəsi artıqdır. Səhifə 54. 5-ci abzasda “mübarizə güclənirdi” (səh.54, 4-cü abzas) ifadəsinin tərcüməsinin “шла борьба” kimi deyil, “усиливалась борьба” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
4-cü abzasda “Teoman qüvvətli bir ordu yaradıb, Çinə hücum etmişdi” cümləsinin tərcüməsinin “Теоман с сильной армией напал на Китай” kimi verilməsi məqsədəuyğun deyil. Səhifə 79. Xronologiyada “(одна ветвь)” ifadəsi artıqdır. Səhifə 84. 2-ci abzasda “военачальников” sözü artıqdır. Səhifə 96-97. Xəritədə “Qəznə” toponimi “Газни” kimi verilmişdir. Səhifə 113. Axırıncı abzasda “Onlar məhsulun bir hissəsini özlərində saxlayırdılar” cümləsinin “Они платили землевладельцу арендную плату, а оставшуюся часть урожая брали себе” kimi tərcümə edilməsi identik deyil. 9
Lakin rus dilində olan variantdakı cümlə daha dolğun olduğundan, Azərbaycan dilindəki cümlənin də ona uyğunlaşdırılması məqsədəuyğundur.
Dərsliyin dili ümumilikdə sadə və anlaşıqlıdır. Dərslik üzrə 50-yə
yaxın yeni və çətin anlaşılan söz, anlayış, termin və ya ifadə xüsusi işarələnmiş, səhifənin aşağısında isə izahı verilmişdir. Bununla yanaşı, müəyyən qüsurlara rast gəlinir. Bunlar aşağıdakılardır:
yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 8. 1-ci abzasda “Şərqi Afrika və Asiya qitəsində” ifadəsinə düzəliş edilməsi (məsələn, “Şərqi Afrikada və Asiya qitəsində”, “Afrikanın şərqində və Asiya qitəsində”) məqsədəuyğundur, çünki Şərqi Afrika qitəsi mövcud deyil. Səhifə 11. 1-ci abzasda “Eneolit dövründə insan ilk metalı (misi) kəşf etdi” cümləsinin “İnsanın misi kəşf etməsi ilə Eneolit dövrü başlandı” kimi yazılması məqsədəuyğundur. 4-cü abzasın 1-ci sətrində “əkinçilik maldarlıqdan ayrıldı” ifadəsinin “əkinçiliklə maldarlıq bir-birindən ayrıldı” kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Həmin abzasın 2-ci cümləsində “yetişdi” sözü cəmdə verilməlidir. Səhifə 12. 6-cı abzasın ya səhifə 11-dəki 4-cü abzasdan sonraya, ya da səhifə 12-dəki “Tayfaların idarə olunması. Bərabərsizliyin yaranması” yarımbaşlığının əvvəlinə atılması məqsədəuyğundur. “Kurqan” sözünün izahının “torpaq təpə” kimi deyil, “torpaq təpəli qəbir” kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 25. 5-ci abzasda “akkadlar, babillər” ifadəsinin “akkadlılar, babillilər” kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 44. 2-ci cümlədə “canişin” sözünün işlədilməsi yerində deyil. Çünki vilayətləri canişinlər o halda idarə edirlər ki, onlar vahid dövlətin tərkibində fəaliyyət göstərsinlər.
3-cü abzasda isə 1-ci cümlənin axırının “... neft də çıxarılırdı” kimi verilməsi məsləhətdir.
10
ədəbiyyatda parn qəbiləsinə dair məlumata rast gəlinmir.
ifadəsinin “zoomorf (heyvan formalı) fiqurlar” kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 65. Teoman tanhu, Mete tanhu kimi adlar Çin qaynaqlarında olduğu kimi verilməklə bərabər, mötərizədə Azərbaycan dilinə müvafiq olaraq, “Qara xan” və “Oğuz xan” kimi adların yazılması da təklif edilir.
Latıncadan tərcümədə “imperium” sözü “əmr etmək, hökm etmək”, “imperator” isə “hökmdar, əmr verən” mənasını verir. İzahda “tam hakimiyyətə malik olan” ifadəsi daha çox “avtoritar”a aiddir. Səhifə 70. 3-cü abzasın 2-ci sətrində “topağın” deyil, “torpağın” yazılmalıdır. Səhifə 74. 2-ci abzasın 13-cü sətrində “v” deyil, “və” yazılmalıdır. Səhifə 84. Axırıncı abzasda “falanqa” Sparta ordusu kimi deyil, qoşunun düzülüş tərzi kimi verilməlidir. Səhifə 86. 2-ci abzasda “şəhər-dövləti” ifadəsinin “şəhər-dövlət” kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 88. 5-ci abzasdakı “taran” sözünün açıqlamasının verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 97. Xəritədə “Pasarqard” əvəzinə “Pasarqad”, “Gidrasp” əvəzinə “Hidasp” yazılmalıdır. Səhifə 108. Səhifənin aşağısında verilmiş “Qladiator — latınca «qladius» sözündən olub, qılınc deməkdir” izahı dəqiq deyil. Belə ki, latıncadan tərcümədə “gladius” sözü “qılınc”, “gladiator” isə “qılıncoynadan” deməkdir. Səhifə 113. Axırıncı abzasda “gavahın” sözünün və “Daxmalı qullar” ifadəsinin açıqlanması məqsədəuyğundur. Səhifə 116. 2-ci abzasda “Afrikanın qərbi” ifadəsinin “Afrikanın şimal-qərbi” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
11
Dərslik cəlbedici, vahid dizayn üslubuna malikdir. İllüstrasiyaların mətnə nisbəti, əsasən, gözlənmişdir. Şriftlər oxunaqlıdır. Dərslikdə 163 illüstrativ material verilmişdir. Orta hesabla hər paraqrafa 7 illüstrasiya düşür. Şəkilaltı yazılarda verilmiş informasiya kifayət qədər dolğundur. Şəkillərin nömrələnməsi təqdirəlayiqdir. Dərslikdə 21 xəritə verilmişdir. Bu, təlim zamanı həm interaktiv üsulların, həm də sual və tapşırıqlarda tez-tez tələb olunan 2.1.2. alt standartının reallaşdırılmasına imkan verir.
Bununla yanaşı,
xəritələrlə mətnlərin uyğunlaşdırılması məqsədəuyğundur. Xəritələrdə bəzən eyni toponimlər fərqli şəkildə verilmişdir. Məsələn, eyni yer səhifə 53-də “Trapezunt”, səhifə 115-də “Trapezos (Trabzon)” kimi göstərilmişdir. Eyni zamanda, bəzən eyni xəritədəki toponimlərin bir qismi müasir, bir qismi isə daha əvvəlki şəkildədir. Məsələn, səhifə 40-da Hələb şəhəri
Xəritələrdə “Yerusəlim” sözünün yanında, mötərizədə “Qüds” sözünün də yazılması təklif edilir. Həmçinin səhifə 107-dəki xəritədə olduğu kimi, şəhərin adı təkcə
aiddir. Bəzi xəritələrdə (səh.26, 31) su obyektlərinin, xüsusilə də çayların tünd-göy rəngdə verilməsi məqsədəuyğundur. Dərslik boyu keçilmiş mövzulara aid ümumiləşdirmə aparmaq və qavramanı asanlaşdırmaq məqsədilə 5 sxem, qrafik və cədvəl verilmişdir.
nazik budaqların da təsvir edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 16. Qədim Misirin xəritəsində Misirin müasir dövrdə yerləşdiyi yerin də göstərilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 17. Tacların təsvirində 3-cü şəklin vahid Misir dövlətinin tacı kimi qeyd edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 36-37. Xəritədə “Aleksandriya” adının verilməsi mübahisəlidir. Səhifə 38. Şəkildə hərflərin “w”, “ch”, “th”, “Ś”, “Š” kimi verilməsi məqsədəuyğun deyil.
santimetr aşağıda verilməsi məqsədəuyğundur. Nineva şəhəri paytaxt işarəsi ilə göstərilməmişdir.
12
işarələrdən fərqlənir. Paytaxt işarələrinin eyni işarə ilə verilməsi məqsədəuyğundur. Hazırda Fars körfəzi kimi tanınan və səhifə 31-dəki xəritədə də eyni adla göstərilmiş körfəzin bu xəritədə “Kəngər körfəzi” kimi verilməsi qeyri-müəyyənlik yaradır. Səhifə 50-51. Əhəmənilər dövlətinin dövründə Aşşur dövləti mövcud olmadığına görə xəritədən “Aşşur dövləti” ifadəsinin silinməsi məqsədəuyğundur. Suriya ərazisinin xəritədə təxminən 2 santimetr qərbdə verilməsi məqsədəuyğundur. Əhəmənilər dövlətinin paytaxtı müvafiq işarə ilə göstərilməmişdir. Səhifə 53. Xəritədə Parfiya imperiyası ilə Roma imperiyası arasındakı adsız ərazinin az qisminin Roma, qalan hissəsinin Parfiya ərazisi kimi göstərilməsi məsləhətdir.
olar.
Səhifə 57. Qədim türklərin dövründə Rusiya dövləti mövcud olmadığına görə xəritədən “Rusiya” sözü silinməlidir. Səhifə 58. “Makedoniyalı İsgəndərin Əhəmənilərlə döyüşü” adlı barelyef “Qədim türklər” paraqrafından çox “Əhəmənilər dövləti” və ya “Yunan şəhər-dövlətlərinin tənəzzülü. Makedoniyalı İsgəndər” paraqraflarının məzmununa uyğundur. Burada Makedoniyalı İsgəndərin Spitamenlə döyüşünə aid şəklin verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 63. İskit qadınlarının şəkillərinin yenidən işlənməsi tövsiyə edilir. Səhifə 66. “Mete yürüşdə” adı altında verilmiş şəkildə qədim türklərin antropoloji baxımdan monqoloid irqinə mənsub edilməsi mübahisəlidir. Səhifə 70. Kompas şəkillərinin səhifə 72-dəki ipək istehsalına aid şəkillər ilə əvəzlənməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 71. Eyni çay xəritədə həm “Sarı çay”, həm də “Xuanxe”, mətndə isə yalnız “Xuanxe” adlandırılmışdır. Halbuki “Xuanxe” elə “sarı çay” deməkdir. Səhifə 75. Xəritə tam izah olunmamışdır. Hindistanın cənubundan Seylon adasına istiqamətlənən oxun nəyi göstərdiyi bilinmir. Səhifə 82-83. 6 və 7 nömrəli şəkillər haqqında informasiya yanbayan səhifələrdə çarpaz verildiyindən, şəkillərin yerlərinin dəyişdirilməsi məsləhətdir. 13
məqsədəuyğundur.
hissəsinin Əhəmənilər dövlətinin ərazisi kimi verilməsi mübahisəlidir. Həmin ərazilər müharibə dövründə Əhəmənilər tərəfindən işğal edilmiş, sonra isə yunanlar tərəfindən geri qaytarılmışdı. Səhifə 92. Sütunların 3 növünün təsviri olsa da, mətndə Korinf sütunlarının adı çəkilməmişdir. Səhifə 96-97. Xəritədə Makedoniyalı İsgəndərin III Daranı qovmasının Şimali Qafqazda göstərilməsi mübahisəlidir. Rəsmin elə hadisənin baş verdiyi ərazidə təsvir edilməsi məqsədəuyğundur. “Fapask” əvəzinə “Tapsak”, “Konand” əvəzinə “Kokand” yazılmalıdır. Səhifə 99. Səhifənin sonunda verilmiş xəritə “Makedoniyalı İsgəndərin dövlətinin sərhədləri” adlandırılsa da, içərisində müxtəlif dövlətlərin adları çəkilir. Əslində, İsgəndər imperiyasının ərazisi səhifə 96-97-də göstərilmişdir. Bu xəritə Makedoniyalı İsgəndərin imperiyasının dağılması nəticəsində yaranan dövlətləri göstərir.
doğura bilər. Şəhərin hazırda o cür görünməsi təsəvvürü yarana bilər. Şəklin izahında “bərpa edilmiş görkəm” ifadəsinin işlənməsi məqsədəuyğundur.
olduğu bilinmir. Paraqrafda imperator Trayanın adı çəkilmədiyinə görə, həmçinin xəritənin adındakı “b.e.-nın II əsri” ifadəsinə uyğunluq baxımından şərti işarələrin izahında imperatorun hakimiyyət dövrünün (“I əsrin sonu-II əsrin əvvəlində”) verilməsi məqsədəuyğundur. Sardiniya və Korsika adalarının adlarının verilməsi, yaxud da dərsliyin rus dilində olan variantında həmin adların verilməməsi məqsədəuyğundur.
mübahisəlidir. Əksər qaynaqlara görə, o, sonuncu döyüşündə piyada kimi döyüşmüşdür.
göstərilsə də, xəritədə “İstanbul” kimi verilir. Qədim Roma imperiyasına aid 14
xəritədə XV əsrdən etibarən işlənmiş adın verilməsi məqsədəuyğun deyil. Həmçinin həmin şəhərin mətndə “Vizanti”, xəritədə “Vizantiya” kimi verilməsi uyğunsuzluq yaradır. Səhifə 121. “İlk xristianların gizli toplantısı” şəklində şəxslərdən birinin başı üzərində təsvir edilmiş oreol real həyatda mövcud olmadığı üçün şəklə müvafiq düzəlişin edilməsi məqsədəuyğundur.
Dərslikdə verilmiş sual və tapşırıqlarda yaradıcılıq və rəngarənglik var. Sual və tapşırıqlar mövzuya uyğundur, əksəriyyəti anlaşıqlı, yığcam və konkretdir. Sualların müəyyən hissəsi düşündürücüdür və maraqlı tərtib olunmuşdur. Ev tapşırıqları istisna olmaqla, biliklərin tətbiqini tələb edən, idraki bacarıqların formalaşmasına yönəlmiş sual və tapşırıqların sayı azdır. Belə ki, paraqrafların sonunda verilmiş 196 sual və tapşırıqdan təxminən 50-si idraki bacarıqları deyil, yalnız hafizəni gücləndirməyə xidmət edir. Tapşırıqlar çətinlik səviyyəsinə görə sadədən mürəkkəbə doğru deyil, mövzunun məzmununda sadalanan fikirlərin ardıcıllığına görə yerləşdirilmişdir. Səhifələrin qırağında, sərbəst sütunlarda sual və tapşırıqların verilməsi məqsədəuyğundur.
edilməsi (məsələn, “Misirdə nələrə sitayiş edirdilər?”) məqsədəuyğundur, çünki mətndə cəmi 2 tanrının adı verilmiş, həmçinin misirlilərin Günəşə, Aya, Nil çayına, heyvanlara və müxtəlif əşyalara sitayiş etdikləri yazılmışdır. Səhifə 28. 4-cü sualın cavabına dair paraqrafda qənaətbəxş məlumat verilməmişdir. Səhifə 85. Mətndə adı çəkilmiş şəhər-dövlətlərdən bəziləri xəritədə göstərilmədiyindən 6-cı tapşırığın tam yerinə yetirilməsi real görünmür. Səhifə 90. “Yunan və iranlılar arasında döyüşlər harada olmuşdur?” və “Yunan və iranlılar arasında hansı döyüşlər olmuşdu?” sualları eyni mahiyyət daşıyır. Səhifə 111. “Qüdrətli Roma dövləti daha hansı torpaqları tutdu?” sualının daha uğurlu ifadə edilməsi məqsədəuyğundur. 15
8-ci sualda Spartak üsyanının başlanma səbəbi soruşulsa da, paraqrafda bu barədə yazılmamışdır. Səhifə 117. 2-ci sualda Sezara imperator titulunun verilmə səbəbi soruşulsa da, mətndə onun diktator elan edildiyi yazılmışdır.
MMV-də mündəricat, “Əziz müəllimlər!” başlığı altında giriş, məzmun standartları, “Fənlərarası inteqrasiya”, “Standartların reallaşdırılması və inteqrasiya cədvəli”, “Təlimin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar”, dərslikdəki 23 paraqrafın hər biri üzrə gündəlik planlaşdırma nümunələri, “Dərs nümunələri”, “Tarixə aid rəvayətlər”, “Ən mühüm tarixi hadisələr”, “İş vərəqlərindən nümunələr”, BSQ üçün test nümunələri verilmişdir. Məzmun standartlarının mövzularda reallaşdırılmasını daha qabarıq çatdırmaq məqsədi ilə MMV-də inteqrasiya cədvəli, məzmun strategiyalarının reallaşdırılması cədvəli, illik və gündəlik planlaşdırma nümunələri təqdim olunmuşdur. Müəllimə köməklik üçün standartın necə seçilməsi və reallaşdırılması barədə şərhlərin verilməsi yaxşı olar. İnteqrasiya cədvəli verilsə də, onun reallaşdırılma imkanları şərh edilməmişdir. Metodiki məlumatların fənnin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun yazılması məqsədəuyğundur. Nəticələrin çıxarılması ya dərslərdə kurikulumun tələbinə uyğun verilməli, ya da bu barədə məlumat yazılmalı idi ki, müəllimlər tətbiq zamanı çətinlik çəkməsinlər. Nəticələrin əksəriyyəti müəllimyönlü verilmiş, şagirdlərdə biliyin formalaşmasına daha çox diqqət yetirilmişdir. Halbuki şagirdlərdə bacarığın da formalaşması nəticədə əksini tapmalıdır. Ev tapşırığının mahiyyəti, hansı funksiyanı daşıması, nə zaman yoxlanması, ümumiyyətlə, yoxlanıb-yoxlanmaması haqqında məlumatların verilməsi məqsədəuyğundur. Xüsusi istedadlı şagirdlərə veriləcək tapşırıqların da nəzərə alınması lazımdır. Vəsaitdə verilən tapşırıqların əksəriyyəti yaradıcı tətbiqetməyə yönəlmişdir. Təfəkkürün digər növlərinə aid tapşırıqlar azlıq təşkil edir. Qiymətləndirmədə diaqnostik qiymətləndirməyə aid nümunənin verilməsi də məqsədəuyğun olar. 16
ifadəsindən sonra mötərizədə “suallar şəklində” ifadəsinin yazılma səbəbi aydın deyil.
7-ci abzasın 1-ci cümləsində illüstrasiyalara əsasən, yalnız tarixi zaman və tarixi məkan deyil, digər məzmun xətlərinə də aid fərziyyələrin yaradılması yazıla bilər. Səhifə 6. 2-ci abzasın birinci cümləsində “ənənəvi sual” ifadəsi yerində işlənməmişdir. Bu fikrin “Ənənəvi təlimdə olduğu kimi suallar verməklə nəticəyə gəlinir” kimi yazılması məsləhətdir. Axırdan 2-ci abzasda “kollektiv iş” ifadəsindən sonra mötərizədə “suallar” sözünün yazılması düzgün deyil. Kollektiv iş formadır, suallar isə üsuldur.
görə, planlaşdırmada standart, tədris vahidi, mövzu, inteqrasiya, resurslar, saat, tarix göstərilir.
yekunlaşdırılmışdır. Halbuki tövsiyə tarix fənninin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılıb yazılmalı idi.
təkcə suallardan ibarət olub, iş vərəqinə qoyulan tələblərə cavab vermir. Səhifə 26. Verilmiş dərs nümunəsində məqsəd alt standartla eynidir. Klaster üsulunun adı çəkilsə də, dərsin gedişində bu üsulun tətbiqi öz əksini tapmamışdır. Tədqiqat sualı bir qədər akademik dildə verilmişdir.
əksini tapmamışdır. Kollektiv işdə auksion təlim üsulundan istifadə olunur, lakin bu, planda öz əksini tapmamış, göstərilən üsul tam açılmamışdır. Bu təlim üsulunun tarix fənninə uyğun bir nümunəsinin təqdim edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 29-30. Klaster üsulu seçilsə də, dərsin gedişində əksini tapmamışdır. Burada qoyulmuş tədqiqat sualı yaxşı olsa da, qruplara verilən suallar (əsasən də 4-cü sual) qənaətbəxş deyil. Çıxarılmış nəticə dərsin məqsədinə uyğun deyil.
cümlə deyəcəyi, yoxsa ayrılıqda hekayə quracağı konkret tapşırılmır.
17
Ümumiyyətlə, dərsdə 3-cü məqsəd öz əksini tapmamışdır. Nəticə məqsədə uyğun deyil. Şagirddə təqdim etmə bacarığını formalaşdırmaq üçün bu iş sinifdə mütləq reallaşdırılmalıdır. Səhifə 33. Məqsəd standartla eynidir. Tədqiqat sualı 6-cı sinif şagirdi üçün qəliz ifadə edilmişdir. Bu dərsdə nəzərdə tutulmuş fəaliyyətin 45 dəqiqə ərzində reallaşdırılması çətindir.
ayrılmamışdır. Səhifə 38. Burada da digər dərs nümunələrində olduğu kimi, inteqrasiya imkanları yalnız formal şəkildə öz əksini tapmışdır. Dərslikdə qeyd olunmadığından motivasiyada “Sumuabum” şəxs adından istifadə olunması məqsədəuyğun deyil.
xüsusiyyətlərinə görə sualı daha anlaşıqlı qoymaq məsləhətdir. Nəticədə məqsəd öz əksini çox cüzi tapmışdır. 2-ci məqsəd nəticə olaraq qeyd edilməmişdir. Səhifə 41. Klaster üsulu verilmiş, lakin tam olaraq öz əksini tapmamışdır. Verilən məqsəd dərsin gedişində düzgün müəyyənləşdirilməmiş, nəticə də məqsədə tam xidmət etməmişdir.
Aşşur hökmdarı olmamışdır. BİBÖ cədvəli dərsin əvvəlindən göstərilməli, lövhədən asılmalı, dərsin sonunadək doldurulmalıdır. Burada isə sonda verilmişdir. Nəticə məqsədlə tam üst-üstə düşmür. Səhifə 47. 2-ci və 3-cü məqsəd standartlarla eynidir. Motivasiya düzgün deyil. “Tədqiqat materialı” ifadəsi ilə nəyin nəzərdə tutulduğu bilinmir. IV qrup işinin sualı düzgün deyil. Tapşırıq düzgün və aydın verilməlidir. Şagird nə iş görəcəyini dəqiq bilməlidir. Demək olar ki, iş vərəqlərinin hamısında belə problem var. Bütün inteqrasiya imkanları planlaşdırmada verilmiş, lakin onların reallaşması dərsin gedişində öz əksini tapmamışdır. İnteqrasiya imkanlarının hamısının yazılması vacib deyil, əsas odur ki, reallaşdırıla biləcək şəkildə əks etdirilsin. Səhifə 48. Bütün kollektivə təqdimat hazırlamaq tapşırılır. Bunun necə baş verəcəyi və nə cür yoxlanacağı sual doğurur. Səhifə 49. 3 standartdan 2 məqsəd çıxarılmışdır. 2-ci məqsəd standartla eynidir. 18
bilik və bacarıq formalaşmalıdır. Sonda şagird o bilik və bacarığa sahib olmalıdır. Təbii ki, mövzu vasitədir. Sadəcə tarix fənninin spesifik xüsusiyyəti odur ki, faktları, hadisələri zamana görə araşdırmaq, xronoloji ardıcıllığı gözləmək lazımdır. Sinifdə yaradıcı tətbiqetmə aparılarsa və təqdimat fərdi olaraq reallaşdırılarsa, buna zaman çatmaz.
aparılmalıdır. Məqsəddə Parfiya dövlətinin yaranmasından və inkişafından danışılır, lakin tədqiqat işi bu dövlətin zəifləməsinə həsr edilmişdir. Bütün nəticə və ümumiləşdirmələrin “mənimsəyirlər” sözü ilə bitməsi qarışıqlıq yaradır. Kurikuluma görə, şagirdlərdə bilik və bacarığın formalaşdırılması nəzərdə tutulduğundan, müvafiq sözün buna uyğun yazılması məqsədəuyğun hesab olunur.
qrup işi üst-üstə düşmür. Şagirdin tədqiqat sualına cavab tapması üçün xəritə üzərində işləmək kifayət deyil. Məqsəd şagirdlərdə türklər haqqında təqdimat hazırlamaq bacarığını formalaşdırmaq olduğundan nəticədəki fikir buna uyğun gəlmir.
və qrup işinin təşkilinə zidd olan bu bölgüyə görə, I qrup xəritədə göstərməli, qalan qruplar isə yazı yazmaqla məşğul olmalıdır.
və işin gedişində mədəniyyət önə çəkilmişdir. Səhifə 65. Yaradıcı tətbiqetmə ağırdır. Çünki şagirdlər o anadək bir qrup işi, bir kollektiv iş, bir elektron vəsaitlə işə cəlb edilmişlər. 45 dəqiqə müddətində gərgin işdən sonra təqdimatın hazırlanması şagirdlər üçün ağırlıq yarada bilər.
Yunan-İran müharibəsi mövzusuna alt standartlar düzgün seçilməmişdir. Səhifə 73. İş vərəqinin sualları düzgün olsa da, görüləcək iş aydın deyil. Şagirdin görəcəyi iş bəlli olmalıdır. 19
sahib olmalı idi, lakin burada öyrənmədən söhbət gedir.
mövcudluğu mübahisəlidir. Səhifə 80. Yaradıcı tətbiqetmənin şəkli və ya sözlü təsvir ediləcəyi aydın deyil. Nəticənin çıxarılması kurikulumun tələblərinə uyğun deyil. Səhifə 93. “İdeyalar xalısı” maraqlı dərs üsulu olsa da, burada məqsədə xidmət etmir.
Ümumiyyətlə, əgər qoyulan məqsəd nəticədə əksini düzgün tapmırsa, həmin dərs düzgün dərs hesab olunmur. Bir sıra dərs nümunələrində nəticələrin çıxarılmasında bu amil nəzərə alınmamışdır.
nəzərə alınmamışdır. Yüklə 135,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|