Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə



Yüklə 3,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə148/191
tarix17.09.2017
ölçüsü3,93 Mb.
#21
növüDərs
1   ...   144   145   146   147   148   149   150   151   ...   191

507

qərara alır və öz niyyətini həyata keçirir.  Qarşısına qoyduğu

məqsədə nail olmaq üçün bütün başqa arzuları, maneələri ara-

dan qaldırır. İradi davranış adlandırılan bu cür davranışın təhlili

göstərir ki,  həmin davranışın əsasında şüurlu tənzim

motivasiyası təmayülü mexanizmi dayanır.  Bu zaman insan

şüurlu olaraq bir təmayülün,  meylin qiymətini artırır,  digər

təmayülün qiymətini isə azaldır. Şübhəsiz heç də insan həmişə

özünün motivasiya təmayülünü əldə edə və onu lazımi istiqa-

mətdə yönəldə bilmir.  Belə olduqda iradi davranış həyata

keçmir. Beləliklə, deyilənlərdən bir daha aydın olur ki, insanın

tərbiyəliliyinin

mühüm

kriteriyalarından



biri

onun


davranışının ixtiyarilik səviyyəsindən,  özünün tələbatlarına

yiyələnə bilmək səviyyəsindən ibarətdir

Şübhəsiz,  tərbiyəliliyin müəyyən səviyyəsində insanın

mədəni davranış formalarına,  cəmiyyətdə qəbul olunmuş

birgəyaşayış norma və qaydalarına, məişət və peşə vərdişlərinə

və özünü apara bilməyin digər cəhətlərinə yiyələnməsini də

nəzərə almamaq olmaz. Bu keyfiyyətləri asanlıqla müşahidə et-

mək mümkün olduğuna görə, bizə belə gəlir ki,  insanın moti-

vasiya sahəsinə əsasən onların barəsində asanlıqla fikir

yürütmək mümkündür.  Lakin tərbiyəlilik həmin zahiri

əlamətlərə diqqətlə yanaşmağı da tələb edir.  Onlar insanın

həmin sahəyə təlabatları ilə motivləşən davamlı davranış

forması kimi özünü göstərə bilər,  eləcə də yalnız zahirən

mənimsənilmiş davranış da ola bilər.  İkinci halda şagirdlər

təzyiqin,  nəzarətin təsiri altında ondan tələb olunanların

hamısına əməl edir,  nəzarət olmadıqda isə müvafiq davranış

tərzini yerinə yetirmirlər.  Buradan isə aydın olur ki,  müvafiq

davranış forması şəxsin tələbatına çevrilməmişdir və həmin

adam bu sahədə tərbiyəli deyildir. 

Deməli, nəzarət, məcburiyyət olmadan düzgün və əxlaqi

davranmağı tərbiyəliliyin mühüm kriteriyalarından biri hesab

etmək olar. 



508

VI.23.4. Şəxsiyyətin  özünütərbiyəsinin psixoloji

əsasları

Tərbiyənin idarə olunması problemi. Tərbiyə kor-koranə

bir proses olmayıb, idarəolunan prosesdir. Tərbiyə prosesi ona

görə idarə olunan prosesdir ki,  onun məqsədi,  motivləri, 

funksiyaları və gözlənilən nəticələri mövcuddur.  Şübhəsiz

bunların hər birini nəzərə almaq və tərbiyə işini onlara müvafiq

şəkildə təşkil etmək elə onun idarə edilməsi deməkdir.  Bir

cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki,  tərbiyə həm xarici,  həm də

daxili idarəetmə imkanlarına malikdir. Xarici idarəetmə tərbiyə

olunanlardan deyil, tərbiyə edənlərdən asılıdır. Burada müəllim

və tərbiyəçilərin,  tərbiyəvi işi həyata keçirən kollektivin

fəaliyyəti diqqəti cəlb edir.  Ona görə də məktəblinin

şəxsiyyətinin öyrənilməsi tərbiyə prosesinin idarə edilməsinin

mühüm


bir

amilidir. 

Bunsuz

məktəbli


şəxsiyətini

formalaşdırmaq da çətin olardı.  Bu cür xarici idarəetməyə

tərbiyəvi üsul və vasitələrin düzgün seçilməsi və s. amillərə is-

tinad edilməsini də aid etmək olar.  Lakin tərbiyənin idarə

olunması təkcə xarici formada gedə bilməz. Tərbiyə prosesində

biz konkret canlı insanın,  fərdin şəxsiyyətini formalaşdırırıq. 

Ona görə də bu prosesdə həmin fərdin özünün bu prosesə

münasibəti, özündə bu və ya digər keyfiyyəti aşılamaq cəhdi də

mühüm rol oynayır.  Bu isə tərbiyədə daxili idarəetmənin

zəruriliyini irəli sürür.  Belə daxili idarəetmə isə özünütərbiyə

prosesində həyata keçir və özünüidarə  rolunu oynayır.

Özünütərbiyə və onun motivləri. Özünütərbiyə insanın

şüurlu olaraq qarşısına qoyduğu məqsədə,  ideal və inamlarına

müvafiq şəkildə öz şəxsiyyətində dəyişikliklər etməyə

yönəlmiş fəaliyyətindən ibarətdir.  Özünütərbiyənin həyata

keçməsi üçün şəxsiyyətin və onun özünü dərk etməsinin

müəyyən inkşaf səviyyəsinin, özünün hərəkətlərini başqalarının

hərəkətləri ilə müqayisə zamanı təhlildən istifadə edə bilmək

qabiliyyətinin, 

eləcə



daim



özünütəkminləşdirmək


509

ustanovkasının olması tələb edilir. 

Şəxsiyyətin özünütəkminləşdirməsi onun cəmiyyətdəki

həyati tələbatları və fəaliyyəti ilə, inkişafı ilə şərtlənir. İnsanın

yaşadığı ictimai şərait,  aldığı təlim və tərbiyə onun

özünütərbiyəsində həlledici rol oynayır. 

İctimai həyatı,  eləcə də onu əhatə edən mühitin

tələblərini, öz qüvvə və imkanlarını aydın dərk etmək əsasında

insanın öz həyatını daha münasib əsaslar üzrə qurmaq üçün ar-

zu etdiyi keyfiyyətləri özündə inkişaf etdirməsi və ya malik

olduğu şəxsi keyfiyyətləri dəyişdirməkdən ötrü özünə şüurlu, 

planlı, məqsədəuyğun və müntəzəm surətdə təsir etməsi, rəftar

davranışını



təkminləşdirmək

qayğısına

qalması

özünütərbiyə adlanır. 



Həyati faktlar özünütərbiyənin geniş imkanlara malik

olduğunu bir daha təsdiq edir.  Bir çox görkəmli adamlar

uşaqlıqdan pis təlim-tərbiyə almalarına,  onların şəxsiyyətində

bir sıra qüsurların olmasına baxmayaraq gənclik və sonrakı

dövrdə özünütərbiyənin köməyi ilə öz şəxsiyyətlərinin yüksək

inkişaf


mərhələsinə

yüksələ


bilmiş, 

davranış


fəaliyyətlərindəki qüsurları, aradan qaldıra bilmişlər. Məsələn, 

görkəmli rus yazıçısı L.N.Tolstoyun özünün etirafına görə o, 

uşaqlıq və ilk gənclik dövründə öz xarakterində,  davranışında

olan qüsurları,  o cümlədən tənbəllik,  lovğalıq,  şöhrətpərəstlik

və s. kimi mənfi cəhətləri aydın şəkildə görə bilmiş və həmin

qüsurlara qarşı ciddi döyüş elan etmişdir.  Bütün həyatı boyu

özündə əməksevərlik,  humanizm,  düzgünlük,  cəsarətlilik

keyfiyyətləri tərbiyə etmişdir. 

Həyatdan özünütərbiyənin mahiyyətini açan yüzlərcə bu

cür faktlar gətirmək mümkündür.  Bunların hamısından bir

ümumi cəhət aydın olur ki,  insanın özünü,  öz hərəkətlərini

idarə etməsində özünütərbiyə əvəzolunmaz əhəmiyyətə malik-

dir.  Özünütərbiyə bir növ özünüidarə deməkdir.  Həm də

özünütərbiyə özünüidarənin ən ali forması kimi özünü göstərir. 

İnsan hər bir yaş dövründə özünütəkmilləşdirməyi,  özündə




Yüklə 3,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   144   145   146   147   148   149   150   151   ...   191




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə