52
Müvəffəqiyyət testlərinin köməyi ilə yoxlananların konk-
ret bilik bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə dərəcəsi aşkara
çıxarılır.
İntellekt testləri yoxlananların əqli inkişaf səviyyəsini
aşkara çıxarmağa xidmət edir. İntellekt testləri haqqında ilk fi-
kir F.Qalton (1822-1911) tərəfindən irəli sürülmüşdür. Sonralar
fransız
psixoloqu
A.Bine
ilk
psixoloji
testləri
yaratmışdır(1905-ci il). «Əqli yaş » anlayışından istifadə edən
alman psixoloqu V.Ştern əqli koeffisenti (İQ) aşığıdakı formul-
la ölçməyi müəyyənləşdirmişdir:
100
йаш
хроноложи
йаш
ягли
IQ
Hal – hazırda psixodiaqnostik tədqiqatlarda D.Vekslerin
şkalasından, «proqressiv Raven matrisasından», R.Amtxauerin
əqlin (intellektin) strukturu testindən, Q.Y.Ayzenqin «öz
qabiliyyətlərinizi
yoxlayın»,
«özünüzün
əqli
inkişaf
koeffisentinizi yoxlayın» və s. geniş istifadə olunur.
İntellekt testlərindən fərqli olan xüsusi qabiliyyət
testlərindən də istifadə olunur. Bu cür testlərin köməyi ilə
insanların nə kimi xüsusi qabiliyyətlərə (musiqi, riyazi, texniki
və s.) malik olduqları aşkara çıxarılır.
Kreativ testlər insanlarda yaradıcılıq qabiliyyətlərini
aşkara çıxarmaq üçün tətbiq olunur. Ən çox tanınan kreativ
testlərə C. Gilfordun və E.Torrensin testlərini aid etmək olar.
Bu testin əsasında yeni, qeyri-adi ideyaları irəli sürə bilmək
qabiliyyətini aşkara çıxarmaq dayanır. Bu testdə tapşırıqlar
sistemi elə qurulmuşdur ki, yoxlanan adam şəraiti dəyişmək,
obyektə başqa cür yanaşa bilmək imkanına malik olsun.
Məsələn, obyektlərin şərhi zamanı onları daha çox sahəyə
tətbiq etmək yollarını fikirləşmək və ya daha çox dairə və ya
kvadrat tipli şəkilləri daxil etməsi tələb olunur. Bunun üçün
yoxlananlara dairələr (kvadrat) şəkli çəkilmiş vərəqə verilir.
53
Ondan həmin vərəqədə olan elementlərdən istifadə edərək
şəkillər seriyası çəkmək tələb olunur. Yerinə yetirilən iş
özünün məhsuldarlığına, sürətinə və orijinallığına görə
qiymətləndirilir.
Şəxsiyyət testləri fərdin şəxsiyyətinin müxtəlif cəhətlərini
tədqiq etmək üçün istifadə olunur.
Proyektiv testlərə gəldikdə onlar daxili proyeksiya
dinamikası doğuran qeyri-müəyyən stimulların təqdimi
əsasında yoxlananların şəxsiyyətini tamlıqda öyrənməyə imkan
verən metodikadır. Bu cür testlərə Rorşarx testini, tematik ap-
perseptiv testi (TAT) və s-ni aid etmək olar. Məsələn, TAT-ın
tətbiqi zamanı yoxlanan adam ona təqdim olunan şəkildə baş
verən hadisələri təsvir edir və bu zaman həmin hadisələrə öz
daxili hiss və məramını ifadə edir (şəkillər elə tərtib olunur ki,
onları müxtəlif şəkildə şərh etmək mümkün olsun)
Psixodiaqnostik metod kimi sosiometriya metodundan da
istifadə olunur. Sosiometriya (latınca – sosietas-cəmiyyət və
yunanca – metreo-ölçmək deməkdir) – qruplarda və
kollektivlərdərəğbət
və
nifrət
tipli
şəxsiyyətlərarası
münasibətlərin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi və qrafik təsviri
üçün tətbiq olunan standartlamdırılmış metodik üsulların
məcmuundan ibarətdir. Sosiometriya amerikan psixoloqu
C.Moreno tərəfindən işlənilmişdir. Bu metodun köməyi ilə əldə
edilmiş məlumatlar xüsusi sosiometrik cədvəl və sosioqramda
əks etdirilməklə təhlil olunur.
Nəhayət psixologiyada riyazi – statistik metodlardan da
istifadə olunur. Bu metodların köməyi ilə tədqiqat zamanı əldə
edilmiş nəticələrin dəqiqlik və etibarlılıq dərəcəsi aşkara
çıxarılır.
Psixoloji tədqiqatlarda yardımçı metod kimi bioqrafik
metodlardan da istifadə olunur. Bunun üçün insanın həyat yo-
luna aid faktların və hadisələrin, onun sələflərində, nəslində
özünü
göstərən
xarakterik
halların,
sənədlərin,
şəhadətnamələrin və s. təhlilindən istifadə olunur.
54
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar
1. Psixologiyanın bir elm kimi tərifini verin.
2. Psixi hadisələri necə təsnif edirlər? Onları xarakterizə
edin.
3. İdrak prosesləri dedikdə nələri başa düşürsünüz?
4. İdrak prosesləri hansılardır?
5. Psixi xassələr hansılardır? Onlları fərqləndirən
cəhətləri izah edin.
6. Psixologiyanın müasir elmlər sistemində tutduğu yeri
izah edin.
7. Müasir psixoloji fənnləri təsnif edərkən hansı
prinsiplərə əsaslanırlar?
8. Müasir psixologiyanın sahələrini şərh edin.
9. Müasir
psixologiyanın
başlıca
istiqamətləri
hansılardır?
10. Azərbaycanda
elmi
psixologiyanın
inkişaf
xüsusiyyətlərindən danışın.
11. Psixologiyanın əsas tətqiqat metodları hansılardır?
Onları xarakterizə edin.
12. Eksperiment metodunun hansı növləri vardır?
13. Psixoloji testləri xarakterizə edin.
14.
Psixologiyada riyazi-statistik metodlardan nə üçün
istifadə edirlər.
Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçünüçün
mövzular
1. Psixi hadisələr və onların xüsusiyyətləri.
2. Azərbaycanda psixoloji fikrin və elmi psixologiyanın
inkişafı.
3. Müasir psixologiya və onun elmlər sistemində yeri.
4. Müasir psixologiyanın tədqiqat metodları.