2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin
10-cu sinifləri üçün “Ədəbiyyat” dərsliyi
Müəlliflər: Nizami Cəfərov
Teymur Kərimli
Zaman Əsgərli
Afət Bakıxanova
Bakı: Çaşıoğlu, 2012.
Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq
müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər
əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
3
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1. Məzmunun işlənməsi baxımından;
2. Dil və yazı üslubu baxımından;
3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından;
4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından.
1. Məzmunun işlənməsi baxımından
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramına
uyğun hazırlanmış dərslik 176 səhifədən, “Giriş”, “Proqram” və “Mündəricat”dan
ibarətdir. Dərslik “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı”, “Qədim dövr Azərbaycan
ədəbiyyatı”, “Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatı” və “Yeni dövr Azərbaycan
ədəbiyyatı”nın I, II mərhələləri daxil olmaqla 4 bölməni əhatə edir.
“Giriş”də (səh.3-7) bədii ədəbiyyatın mahiyyəti, başlıca xüsusiyyətləri əhatəli
şərh edilmiş, nəzəri fikirlər nümunələrlə əsaslandırılmışdır. Şifahi, yaxud yazılı yolla
yaranıb yayılmasından asılı olmayaraq ədəbiyyatın üç növə (lirik, epik, dramatik)
ayrılmasından (səh.4) bəhs olunmuşdur. Əslində, bədii ədəbiyyat həyatı, gerçəkliyi
təsvir, həyatı əksetdirmə üsuluna görə üç növə ayrılır. Bölgünün səbəbi
dəqiqləşdirilməlidir.
Səhifə 5. Ədəbiyyatın beynəlmiləl mahiyyətinə toxunulsa da, dərslikdə dünya
ədəbiyyatı nümunələrinə yer ayrılmamışdır. Dünya ədəbiyyatı nümunələrinə
proqramda və dərslikdə yer ayrılsa, şagirdlərin dünyagörüşünün artırılması
baxımından müsbət təsiri olar.
Səhifə 8-22. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının növləri, janrları haqqında
verilmiş məlumat və nümunələr sinfin səviyyəsinə uyğun olub, məzmunca məntiqli
və aydındır.
Səhifə 10. Oxşamalar “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”ndə bayatıların, “Ədəbiyyat”
da isə nəğmənin növləri daxilində verilir. Tədrisdə hər iki dərsliyi oxuyan şagirddə
dolaşıqlıq və çaşqınlıq yaranır.
Səhifə 21. İfaçı aşıqlardan danışılarkən qeyd olunur ki, “... onlar yaradıcılıqla
məşğul olmayıb, əsasən, ustadların əsərlərini ifa edirlər”. Amma belə aşıqlara
misal olaraq adları çəkilənlərdən Aşıq Kamandarın, Aşıq Hüseyn Saraclının şeirləri
olduğu məlumdur.
4
Səhifə 22. Xalq dastanlarının, adətən, ustadnamə ilə başlanmasından danışılır.
Əslində, “xalq dastanları” deyil, “məhəbbət dastanları” yazılmalıdır. Çünki
qəhrəmanlıq dastanlarında ustadnamə olmur.
Səhifə 23-28. Dərsliyə mübahisəli elmi məlumatın daxil edilməsi və birtərəfli
şərh olunması, qıpçaq, oğuz türklərinin Azərbaycan ərazisinin qədim sakinləri
olmasının şübhə altına alınması məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 30-da “Əsirlikdə olan Beyrək...qardaşı Səyrəyə deyir...” səhv
verilmişdir. Əslində isə belədir: “Səyrək əsirlikdə olan böyük qardaşı Əyrəyi
tanımadıgı və düşmən hesab etdiyi üçün ona deyir:...”
Səhifə 31, 37, 53, 89, 99. Tədrisinə saat ayrılmış bədii nümunələrin ( “Dədə
Qorqud”, “İsgəndərnamə”, “Leyli və Məcnun”, “Koroğlu”) məzmununun
dərslikdə şərh edilməsi elmi-metodik baxımdan məqsədəuyğun deyil. Əsəri oxuyan,
məzmununun mənimsənilməsi üzrə işləri yerinə yetirən şagird sonda müstəqil nəticə
çıxarsa, daha yaxşı olar.
Səhifə 48. 2-ci abzasda bu cümləyə ehtiyac yoxdur: “Əsərin qadın qəhramanı
bəzi qaynaqlarda yanlış olaraq “erməni şahzadəsi” adlandırılmışdır.
Səhifə 52. Burada qeyd olunur ki, Nizami Gəncəvi əvvəlki 4 əsərinin adını
“İqbalnamə”də çəkir. Əslində isə bu, “ Şərəfnamə”dədir.
Səhifə 58. “Ədəbiyyat müntəxəbatı” kitabında İ.Həsənoğlunun azərbaycanca
iki (səh.79), dərslikdə isə üç qəzəlinin olduğu göstərilir. Dəqiqləşdirmə aparılmalıdır.
Səhifə 61. “Ruhi, Şahi, Tüfeyli, Xəzani, Zehni, Elmi, Kalai, Səhabi,
Bidari” və başqaları olmaqla çoxlu sayda sənətkarların adının sadalanması tədrisi
çətinləşdirir.
Səhifə 67. İ.Nəsiminin “Mən mülki-cahan ...” qəzəlinin dəyişdirilməsi
məsləhətdir. Şagirdlər bu əsəri çətin qavrayır.
Səhifə 70. Ş.İ.Xətayinin həyatı barədə məlumatları mümkün qədər azaltmaq və
dilini sadələşdirmək tövsiyə edilir.
Səhifə 77-də Ş.İ.Xətayinin “Ayrılır” qəzəlinin ilk misrasının İ.Nəsiminin
qəzəlinin ilk misrası ilə eyni olduğu göstərilir. Halbuki İ.Nəsiminin qəzəlinin ilk
misrası “Ey müsəlmanlar, mədəd, ol yari-pünhan ayrılır”, Ş.İ.Xətayinin qəzəlinin ilk
misrası isə “Ey müsəlmanlar, bu gün ol yari-pünhan ayrılır” şəklindədir.
Səhifə 79. 3-cü abzasda fikir açılmır və dolaşıqlıq yaranır.
Səhifə 80. Dərslikdə Ş.İ.Xətainin “Dəhnamə”nin yazılma səbəbinin əsərin
sonunda, müntəxəbatda isə əsərinin əvvəlində yazıldığı göstərilir.
5
Səhifə 86-87. M.Füzulinin “Çıxma yarım gecələr əğyar tənindən saqın, Sən
məhi övçi məlahətsən bu nöqsandır sana” misralarının izahında M.Füzuli
sənətkarlığının qüdrətini göstərmək üçün vergüllərin qoyulub-qoyulmamasından asılı
olaraq, beytin mənasının necə ustalıqla dəyişdi izah olunmasına çalışılmışdır. Lakin
fikirdə şagirdin anlaması üçün xeyli dolaşıqlıq yaranmışdır.
Səhfə 87. M.Füzulinin “Mətləül-etiqad” əsəri nəsr əsəri kimi verilib. Əslində
isə bu əsər fəlsəvi traktatdır. Nəsr əsəri deyil.
Səhifə 92. Burada, “Şair Leylinin ölümünü təsvir etmək üçün təbiətin xəzan
fəslini seçir” fikri qeyd edilmişdir. “Xəzan” yarpaqların tökülmə, yəni payız fəslidir.
Əsərdə isə Leylinin ölümü qışın ilk ayında (“dey”) ayında baş verir. Əsərdə həmin
hissə belə adlanır: “Leylinin ömür baharının xəzana çatması”.
Səhifə 95. Sarı Aşığın yaşam tarixi “Ədəbiyyat”da XVIII (səh.95),
müntəxəbatda isə XVII əsr verilir (səh.163).
Səhifə 95-96. Azərbaycan ədəbiyyatının İntibah dövrünün XVII-XVIII əsrlərə
aid edilməsi elmi ədəbiyyatşünaslığın qəbul etmədiyi məsələdir. Bu fikir elmi
ədəbiyyatda mübahisə obyekti kimi də diqqəti çəkmir. Çünki ədəbiyyatımızın İntibah
dövrünün çox-çox əvvəllərə aid olduğu xüsusi araşdırmalarda təsdiqini tapmışdır.
Şagirdlər tarix dərsliklərində də məsələni məhz bu baxımdan öyrənmiş olurlar.
Səhifə 103. “Koroğlu” dastanından “Keçəl Həmzənin Qıratı aparması”
qolunun dərslikdə təqdim olunmuş versiyası Koroğluya sevgi deyil, nifrət yaradır.
Burada, Koroğlunun dəyirmançının ölümünə səbəb olması, Toqatlı Mahmud paşanın
sarayında aşpazı öldürməsi, dəyirmana dən üyütməyə gəlmiş kəndlinin öküzünü
kəsib yeməsi verilmişdir. Həmin qolun başqa bir qolla əvəzlənməsi tövsiyə edilir.
Səhifə 105. Buradakı “Qərb (Türküstan)” ifadəsi doğru deyil. Türküstan
şərqdir.
Səhifə 118. Təbrizdə “Azərbaycan” qəzetinin buraxıldığı və bir neçə il
müxtəlif adlarla nəşr olunduğu göstərilir, lakin onun hansı dildə olduğu qeyd edilmir.
Bu isə mətbuatın tarixinin dəqiqləşdirilməsini qaranlıqlaşdırır, yaxud şagird üçün
dolaşıqlıq yaradır.
Səhifə 131. Q.Zakirin “Durnalar” şeirinin ictimai məzmunlu əsər kimi təhlil
edilməsi doğrudur. Lakin şeirdəki “canan”, “dilbər” sözlərini müstəqim mənada
izah etmək yanlışdır. Həmin sözlər “yurd”, “vətən” anlamında işlənilmişdir.
Səhifə 141. M.F.Axundzadənin “Hekayəti xırs quldurbasan” pyesi dram kimi
təqdim olunmuşdur. Bu məsələ mübahisəlidir.
6
Səhifə 142. M.F.Axundovun “Hekayəti-vəziri-xani-Lənkəran” əsərinin
adından göründüyü kimi, baş qəhrəman vəzirdir, amma əsərin təhlilində yalnız xan
diqqət önünə çəkilir.
Səhifə 147. Burada “...müsyö Jordan Parisdə inqilab, çevriliş xəbərini
eşitdikdə dərhal özunü ölkəsinə, doğma paytaxtına yetirmək istəyir ki,bu da
onun vətəni üçün narahat oldugunu göstərir” fikri qeyd edilmişdir. Əsərdə isə
belə deyil. O, kral üçün narahat olur və Parisə deyil, Londona tələsir.
Səhifə 152. Burada Yusif Şahın islahatlarından danışarkən deyilir: “...köhnə
ərəb əlifbasının təkmilləşdirilməsı fikrini irəli sürür...” Əsərdə isə belə fikir
yoxdur.
Səhifə 154. “Gəzdiyi yerlərdə dini-sxolastik elmlərin öyrənilməsinə çoxlu
vaxt sərf edən şair vətənə qayıtdıqdan sonra bu elmlərin faydasızlığını başa
düşür” fikirləri müasir dövrümüz üçün məqbul hesab edilə bilməz.
Səhifə 152. “Mifik təfəkkür real hadisələrlə əlaqələndirilmiş” ifadəsi
elmi-akademik səviyyədə anlaşıla bilər, orta məktəb şagirdi üçün başadüşülən deyil
və dərslikdə də bu barədə heç bir əlavə qeyd verilməmişdir.
Səhifə 155. Burada qeyd olunur ki, “Seyid Əzim 1879-cu ildə ...vəzifəsindən
azad edildi. Tiflisə şikayətə gedib, günahsız oldugunu sübuta yetirir və yenidən
öz vətəninə qayıdır. Seyid Əzimin öz vəzifəsinə qayıtdığını görən əleyhdarları
onu ruhdan salmaq uçün şəxsi məktəbini bağlatdırırlar. Ancaq bu onun
iradəsini sındıra bilmir. “Rəbiul-ətfal” dərsliyini 1878-ci ildə tamamlayır”. Fikir
tarixi baxımından ziddiyyətlidir.
2. Dil və yazı üslubu baxımından
Dərslik dil və üslub baxımından ənənəvi dərsliklərə verilən tələblərə əsasən,
uyğundur, dili aydın, üslubu anlaşıqlı və sadədir. Bununla yanaşı, şagirdlərin yaş və
bilik səviyyəsi, qavrama xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, müəyyən sadələşdirmələr
aparmağa ehtiyac vardır. Çünki bir sıra materialların dili, təqdimi akademizmin təsiri
ilə onun şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsini çətinləşdirir.
Sözlərin seçilməsində, fikirlərin ifadəsində müəyyən qüsurlar müşahidə edilir.
Səhifə 3. “Elmi idrak – alimlərə, sənət idrakı, bədii idrak – sənətkarlara
məxsus olsa da, alimi, əsasən, mütəxəssislər, sənətkarı isə, demək olar ki, hamı
7
başa düşür” tipli cümlələrə dərslikdə yer verilməsi məqbul sayılmır. Belə cümlələr
fikrin şagirdlər tərəfindən asan qavranılmasına imkan vermir.
Səhifə 10. 1-ci şeir parçasının 3-cü sətrində “taxlmız” deyil, “Taxılımız”
yazılmalıdır.
Səhifə 30. Burada “panbıq” deyil, “ pambıq” olmalıdır.
Səhifə 43. “Nizami öz ana dilini dərindən bilməklə yanaşı, o dövrün elm dili
olan ərəb dilini və şeir dili olan fars (dəri) dilini də mükəmməl öyrənmişdi”
cümləsində “öz” sözü artıqdır.
Səhifə 44. “O ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq, şair öz poemalarını...”
cümləsində “öz” sözü artıqdır.
Səhifə 45. “Poemada orjinal üslub işlədən Nizami əsərin qəhramanlarının
ölümünü təsvir etdikdən sonra öz ölümünü də təsvir etmişdir”. Fikrin bu şəkildə
ifadəsi qeyri-məntiqidir.
Səhifə 47, 64, 65 və s. “insanın vəhşi ehtiras və instinktlərindən çəkinmək”,
“heyvani ehtiraslardan uzaq olmaq” ifadələrinin dərslikdə işlədilməsi
məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 48. Burada “Hadisələrin təsviri prosesində Nizami iki əxlaq növünü
– İran və türk əxlaqının əsas prinsiplərini qarşılaşdırır” fikri qeyd edilmişdir.
“Əxlaq növü” kimi anlayış mövcud deyil. “ İki əxlaqı” daha doğru olar.
Səhifə 55, 60, 91. Burada “Antipatiya”, “unikal”, “analogiya” sözlərinin
şagirdlərin yaxşı bildikləri, dilimizdə geniş işlənilən qarşılıqlarından istifadə edilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 59. “Nizami çapında bitkin, monumental əsər və obrazların ərsəyə
gəlməsini bir tərəfdən də ictimai-mədəni həyatda baş vermiş əsaslı
dəyişikliklərlə izah etmək olar” cümləsindəki “çapında” sözü fikrin şagirdlər
tərəfindən başa düşülməsinə imkan vermir.
Səhifə 66. “Məlum olur ki, aşiqin yanmasının real tələbi var imiş”
ifadəsində “real” sözü yerinə düşmür. Buna bənzər başqa sözün işlənilməsi
məqsədəuyğun olar.
Səhifə 77. “Bu dəfə Aşiq....ağlaması haqda lirik informasiya verir...”
ifadəsində “lirik informasiya” sözlərinin işlədilməsi məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 83. Fikir bir səhifədə iki dəfə təkrar olunub: “Ancaq Osmanlı dovlətinin
bürokratik sistemi bu təqaüdü almağa şairə imkan verməmiş, bununla bağlı
8
olaraq öz qəzəb və nifrətini “Şikayətnamə”əsəri ilə ifadə etməyə məcbur
olmuşdur”.
“...Osmanlı dovləti tərəfindən kəsilmiş 9 axca təqaüdü ala bilməyən Füzuli
bu bürokratizmə özünün məşhur “Şikayətnamə”... əsərində acı-acı gülmüşdür”.
Səhifə 84-85. “...Füzuli öz sənətini maksimum yüksəkliyə qaldırmağa və
təkcə öz müasir deyil, həm də sonrakı oxucu nəsillərinin estetik zövqünü
oxşamağa, onları düşündürməyə nail olmuşdur” cümləsi üslubca qüsurludur.
Səhifə 87. “Fars dilində “Səhhət və Mərəz”, “Rindü və Zahid”...kimi
görkəmli əsərləri məlumdur”. Bədii əsər haqqında “görkəmli” yazmaq
məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 90. 1-ci abzasda “Qeyri-adi yolla doğulmuş övladda qeyri-adi
olmalıdır” ifadəsi çaşqınlıq yaradır.
Səhifə 91. “Ərə gedən qızın ağlamağı cəmiyyət tərəfindən təbii qəbul edilir
və Leyli də bundan istifadə edərək, Məcnunun eşqindən duyduğu nalə və fəryadı
başqa bir bəhanə altında təqdim edə bilir” sözləri anlaşılmır.
Səhifə 69. “Nəsimi qəzəllərini hansı tematik qruplara bölmək olar?”.
Ədəbiyyatşünaslığımızda “tematik qrup”, “tematik” ifadələri işlədilmir.
Səhifə 105. Burada “XVI əsrin sonu- XVIII əsrin əvvələrində” ifadəsi
yanlışdır.
Səhifə 109. Burada 3-cü abzasda “əgər” sözü səhv olaraq sətirdən sətrə
keçirilib.
Səhifə 112. 2-ci abzasda “tərəkəmə qadınlarının zövqsüz geyim keçimi,
mədəniyyətdən kənarda qalması” ifadələrinin işlədilməsi məqsədəuyğun deyil.
3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynı ənənəvi dərsliklərə uyğun olaraq
qənaətbəxşdir.
Sual və tapşırıqlar, bölmələrin, əsərlərin adları, söz sənətkarlarının həyatı və
yaradıcılığı, mövzulardakı yarımbaşlıqlar fərqləndirilmiş şəkildə verilmişdir. Lakin
dərslikdə illüstrativ materiallardan, cədvəllərdən, rəsmlərdən istifadə olunmamışdır.
Belə cədvəl və sxemlərin, rəsmlərin verilməsi əyanilik baxımından
məqsədəuyğundur.
9
Mövzuların daxilində təqdim olunan əsərlərin adlarının kursivlə verilməsi təklif
edilir.
4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından
Dərsliyə mövzularla bağlı sual və tapşırıqların daxil edilməsi müsbət haldır.
Lakin dərslikdəki sual və tapşırıqlar yalnız məzmunla bağlı bilik və bacarıqların
formalaşdırılmasına xidmət edir. Onların demək olar ki, əksəriyyəti yaddaşın
yoxlanılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Şagirdləri araşdırmaya, axtarışlara
istiqamətləndirən tapşırıqlara yer verilməmişdir.
Olduqca sadə, hafizəyə əsaslanan sual və tapşırıqların yaradıcı, düşündürücü,
mühakimə, şifahi və yazılı təqdimatlarla bağlı sual və tapşırıqlarla əvəz edilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 22. “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” materialından sonra təklif
olunan sual və tapşırıqlar yenicə öyrənilənlərin təkrarını tələb edir:
1. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının hansı növləri var?
2. Nəğmələrin hansı növləri vardır?
3. Epik növün janrları hansıdır? və s.
Yalnız faktları sadalamağı tələb edən suallar sıxlıq təşkil edir:
Səhifə 84. 1) Füzuli neçənci ildə doğulmuşdur və hansı boya mənsubdur?
2) Füzuli şairlikdən başqa, nə işlə məşğul olmuşdur?
3) Füzulinin əsas əsərlərini sayın.
Səhifə 87. 1) Füzuli hansı dillərdə divan yaratmışdir?
Səhifə 98. 1) Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri hansıdır?
2) Bu mərhələdə xalq ədəbiyyatının yüksəlişi hansı əsərlərdə özünü göstərir?
3) Füzuli məktəbinin nümayəndələri kimlər idi?
Səhifə 107. 1) Koroğlunun dəliləri kimlərdir?
Səhifə 110. 1) M.P.Vaqif nə zaman, harada, hansı ailədə anadan olmuşdur?
Səhifə 124. 1) Əsərin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış hansı sənətkarları
tanıyırsınız?
2) Azərbaycanda ilk teatr tamaşaları nə vaxt göstərilmişdir? Onun təşkilatçıları
kimlər idi?
3) Nəcəf bəy Vəzirov kimdir? Onun hansı əsərlərini tanıyırsınız?
Səhifə 127. 1) Qasım bəy Zakir harada doğulmuşdur? O, nəsilcə kimlərdən idi?
10
Dərslikdəki bütün mövzularda (səh.136, 140, 145 və s.) bu qəbildən suallara
geniş yer verilmişdir.
Nəticə
1. Dərslik qüvvədə olan tədris proqramının tələbləri əsasında yazılmışdır.
2. Mövzular elmi baxımdan əsaslı, sistemli, məzmunca dolğun işlənilmişdir.
3. Tərcümeyi-hal materiallarında artıq məqamlar nəzərə çarpır.
4. Dərslikdə lüğətin verilməsinə ciddi ehtiyac var. Təqdim olunan bəzi şeir
parçalarında ərəb-fars sözlərinin izah olunması vacibdir.
5. Bir çox mövzuların izahı zamanı cümlələrin şagirdlərin yaş və bilik
səviyyəsinə uyğun olaraq redaktə edilməsinə ehtiyac var.
Dostları ilə paylaş: |